Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

 ("'Günay" qəzeti, 10 iyun 1995-ci il) 

 

 

 

 

 

---

 

 

FƏRƏH, ÜMİD, FACİƏ 

 

(Birinci Türkoloji Qurultay haqqında düşüncələr) 

 

80  il  bundan  qabaq  Bakıda  mühüm  hadisə  baş  verdi.İndi  Milli    Elmlər 

Akademiyası  yerləşən    «İsmailiyyə»  binasında  fevralın  26-dan  martın  5-nə  qədər 

birinci(və nə yazıq ki bu günə qədər sonuncu) türkoloji Qurultay keçirildi. 

Qurultayın elə o vaxt rus dilində nəşr olunmuş stenoqrammasıyla tanış olanda və 

bütün  sonrakı  hadisələri  göz  önünə  gətirəndə  ən  çox  bu  üç  söz  xəyalımda  canlandı: 

Fərəh.Ümid.Faciə 

Hətta  quru  stenorqam  hesabatından  aydın  görünür  ki,    iştirakçılar  Qurultayı  

böyük  FƏRƏH  hissiylə  keçiriblər.  Mübahisə  də  ediblər,bir-birləriylə  razılaşmayıblar 

da,amma bütün çıxışlarda türk xalqlarının misilsiz mənəvi və mədəni intibahına böyük 

ÜMİD  səslənir.Və  qurultaydan  sonra  keçən  müsibətli  illəri,həm  ayrı-ayrı    qürültay 

iştirakçılarının,həm də bütün türk  xalqlarının başına gələn bəlaları yada salanda FAÇİƏ 

sözü meydana çıxır. 

Sonrakı  acı  nəticələrindən  asılı  olmayaraq  bu  günkü  təbirlə  Türk  dünyası 

adlandırdığımız  çeşidli  xalqların  həyatında  bu  görünməmiş  unikal  hadisə 

idi.Doğrudur,hələ  çar    dövründə  Rusiyanın  əsasən  türk  xalqlarından  ibarət  olan 

müsəlmanlarının  bir  neçə  qurultayı  keçirilmişdi.Bu  qurultaylara  Krım  tatarlarının  və 

Azərbaycanın  görkəmli  ictimai  və  siyasi  xadimləri  -  İsmayıl  bəy  Qasparalı    və 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşı    rəhbərlik  etmişdilər.  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti 

qurulandan sonra 21-ci ildə Bakıda şərq xalqlarının qurultayı  çağrılmışdı.Amma 26-cı 

ilin  ilk  Türkoloci  qurultayı  bu  toplantılardan  xeyli  fərqlənirdi.  Əgər  Çar  Rusiyasında 

müsəlmanların  qurultayı  qeyri  leqal    şəraitdə,bir  dəfə  hətta  gəmi  göyərtəsində 

keçirilmişdisə,  Türkoloji  Qurultay  hökümətin  dəstəyi  və  himayəsiylə  təşkil 

olunmuşdu,onu 

Azərbaycan 

Parlamentinin 

sədri 

Səmədağa 

Ağamalıoğlu 

açmış,Zakfederasiya  MİK  sədrlərindən  biri  -  Qəzənfər  Musabəyov  təbrik  nitqi 

söyləmişdi,orda  yüksək  rütbəli  partiya  va  dövlət  məmurları  iştirak  edirdi.Qurultayın 

---

işində  bütün  türk  xalqlarının  nümayəndələri  -  alimlər,  müəllimlər,  yazıçılar,  mətbuat 

işçiləriylə  bərabər  İrandan,  Rusiyadan,  Avropadan,Gürcüstan  və  Ermənstandan 

görkəmli  türkoloqlar,  şərqşunaslar,o  cümlədən  Bartold,  Oldenburq,  Krımski,  Malov, 

Millər,  Şeirba,  Samoyloviç,  Tomaşevski,  Yakovlev,  Carikov,  alman  Mentsel,  macar 

Meseroş və başqaları məruzələr, çıxışlar ediblər. Qurultayda Türkiyəyə mühacirətindən 

sonra  ilk  dəfə  Azərbaycana  gələn  böyük  alim,  naşir,  yazar  Əlibəy  Hüseynzadə    də 

iştirak edirdi. 

Şərq  xalqlarının  birinci    qurultayında    əsasən  inqilabi    ritorika  hakimdisə  ən 

mötəbər  alimlərin  iştirak  etdiyi  və  məruzələrlə  çıxış  etdiyi  Türkoloji  qurultay  elmi, 

nəzəri səviyyəsiylə, qaldırılan problemlərin konkretliyi və qarşıya qoyulan məqsədlərin 

reallığı ilə seçilirdi.Nəhayət adlarını çəkdiyimiz toplantılardan Türkoloji qurultayın əsas 

fərqi ondan ibarətdi ki,bu yığıncaq uzün əsrlərdən bəri ilk dəfə  məhz Türk xalqlarının 

taleləriylə  bağlıydı,onların  tarix,  dil,  ədəbiyyat,  iqtisadiyyət  məsələlərini  müzakirə 

edirdi.  Beləliklə  bu  qurultayı  yalnız  ilk  Türkoloji  qurultay  deyil,  İLK  TÜRK 

QURULTAYI  da adlandırmaq olardı. 

Məşhur  Türkiyə  alimi  M.F.Köprülü  «Türk  xalqlarının  ədəbi  dilininin 

inkişafı»,görkəmli  dilçi  -alim  B.Çobanzadə  «Türk  ləhcələrinin  yaxın  qohumluğu» 

mövzusudha  məruzələr  etdilər.Bundan  başqa    tarix,  ədəbiyyat,  dilçilik,  etnoqrafiya, 

türklojinin  keçmişi  və  hazırki  vəziyyəti,orfoqrafiyanın-əsas  prinsipləri  və  sairə 

məsələlər barədə məruzələr səsləndi. 

Çap  olunmuş  stenoqramla  tanış  olanda  aydın  görünür  ki,    çox-problemlər 

müzakirə  edilib,amma  diskussiyaların  mərkəzində  dayanan  və  həll  olunan  ən  əsas 

məsələ  əlifba  məsələsidir.Latın  ya  ərəb  əlifbası?  Daha  doğrusu  islah  olunmuş  ərəb 

əlifbasındanmı istifadə etmək yaxud yeni latın əlifbasına keçmək?    

Qaldırılan  məsələlər,söylənilən  fikirlər,qarşılaşan,toqquşan  müddəa  və  əks 

müddəalar  yalnız  o  gün  üçün  deyil,bu  günümsüz    üçün  də  o  qədər    önəmlidir  ki,  bü 

məsələlər haqqında daha ətraflı düşünmək və danışmaq ehtiyacı duyursan.  

Ərəb  əlifbasının  çətinliklərini  bilənlər  bilir.Bu  əlifba  ərəb  dilinə  uyğun  olaraq 

yaradılıb  və  mütəxəssis  ərəbşünasların  rəyincə  məhz  bu  dilin  özəlliklərini  çox  kamil 

---

şəkildə və gözəl əks etdirir.Ərəb dilinin təlabatını bu gün,çağdaş şəraitdə belə gərəkincə 

ödəyir. 

Bu  əlifbanın  ərəb  dünyası  üçün  böyük  xidməti  ondan  ibarətdir  ki,müxtəlif  ərəb 

ölkələrinin-şifahi  danışıqları  bir-birindən  çox  fərqlənən  ləhcələrini  vahid  yazı 

məkanında-müqəddəs Quran  ədəbi dili fəzasında birləşdirir. 

Türk dillərinə tətbiq edilərkən ərəb əlifbasınıün bir çox uyğunsuzluqları meydana 

çıxır  və  Füzulinin  XU1  əsrdə  «gözü»  «kor»  edən  bədtəhrirdən  etdiyi  giley    də,X1X 

əsrdə  Mirzə  Fətəlinin  «pəncşənbə»  kəlməsinin  nöqtələrini  qoymaq  barədə  kinayəli 

zarafatı da bu əlifbanın dilimiz  üçün müəyyən yarıtmazlığına işarə idi. (Görəsən Mirzə 

Fətəli  bu  günkü  Azərbaycan  əlifbasında,məsələn  «ölümcül»  sözündə  altı  nöqtə 

qoyulmasına nə deyərdi) Mirzə Fətəli bu narazılığını əməli işdə tətbiq etməyə çalışırdı, 

çünki  yazı  çətinliklərindən  başqa  bir  sıra  Şərq  maarifçilərinin(Azərbaycanda 

M.F..Axundzadə, İranda Mirzə Mekum  xan,Tatarstanda Saqid Rameyev) fikrincə ərəb 

əlifbası  həm  də  müsəlman  millətlərinin  tərəqqisi  yolunda  ciddi  əngəl  imiş. 

Diqqətdəyərdir  ki,bu  mövqedə  Azərbaycanın,  Türkiyənin,başqa  türk  xalqlarının  əksər 

ziyalıları  yekdildirlər  -  millətçilər  də,  Avropameylli  maarifçilər  də,  XX  əsrdə 

musavatçılar  da,  hümmətçilər  də,pantürksitlər  də,kommunistlər  də  «ərəbi  atıb  latına 

keçməliyik»  -deyirdilər. Türkiyəyə  mühacirət etmiş ardıcıl türkçü Əhməd Ağaoğlu bu 

fikri  Mustafa  Kamal  paşaya  təlqin  edir,  kommunist  Ağamalığolu  bunu  Leninə  izah 

etmək  istəyir.  Lenin  bunu  Şərqdə  inqilab  adlandırır,Atatürk  də  bü  fikrin  tərəfdarıdır, 

Nəriman Nərimanov da,Məmməd Əmin Rəsulzadə də… 

Söyləyirlər ki, İsmət İnönü əvvəllər latınlaşmanın əleyhinə olub, amma Atatürkün 

inadını gördükdə: - Paşam --deyib-bu barədə qanun qəbul olunarsa  mən haman  latın 

həfrləri  ilə  yazmağa  başlaram,ammva  sən  ömrünün  sonuna  qədər  ərəb  əlifbasıyla 

yazacaqsan. 

Deyilənə görə belə də olub. Dəqiq bilmirəm, doğrudan da belədirmi… 

Latınlaşma fikrinin tərəfdarları sırasında Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə də var və 

mənə  görə  elə  bu  fakt  həmin  fikri  dəstəkləyənlərin  tam  səmimiyyətinə  inanmaq  üçün 

yetərlidir. Mirzə Cəlil hətta yeni əlifbanı təbliğ etmək üçün Ağamalıoğlunun rəhbərlik 

etdiyi  heyətin  tərkibində  SSRİ-nin  başqa  respublikları-na  da  səfərə  çıxıb.Onu  da 

---

eşitmişəm  ki,Əfqanıstanın  o  vaxtkı  kralı  Əmənulla  xan  Bakıda  olarkən  Ağamalıoğlu 

onu  təhrik  edirmiş  ki,əfqanlar  bu  əlifbaya  keçsinlər.Görünür  saqqızını  oğurlayıbmış, 

çünki  Əmənulla  xanı  vağzalda  yola  salarkən  Ağamalıoğlu  perrondan:-

Əmənulla,Əmənulla,əlifba məsələsini unutma -deyə çığırırmış. 

Qurultayda ən çox müzakirə edilən,ən çox mövqe,fikir toqquşmasına səbəb olan -

əlifba  məsələsidir.  Qurultayın  17  iclasından  yeddisi  bütünlüklə  bu  məsələyə  həsr 

olunub. 

Mübahisələr  əsasən  iki  mövqedən  edilir,iki  əsas  fikir  və  təklifin  tərəfdarları 

arasında  gedirdi.Onları  şərti  olaraq    «latınçılar»  və  «islahatçılar»  adlandırırdılar.Bu 

başdan  deyim  ki,  Qurultay  Dağıstandan  «latınçı»  C.Korkmazovun  (Qorxmazovun) 

təklifinə  101  səs,  «islahatçı»  Tatarstan  nümayəndəsi  Qəlimcan  Şərəfin  təklifinə  7  səs 

verdi və beləlikdlə Qətnamə aşağıdakı şəkildə qəbul olundu: 

«1.Yeni  türk  latın  əlifbasının  ərəb  və  islah  olunmuş  ərəb  əlifbasından 

üstünlüklərini  və  texniki  məziyyətlərini  nəzərə  alaraq,  eləcə  də  yeni  əlifbanın  ərəb 

əlifbasına  nisbətən  böyük  tarixi,  mədəni  və  mütərəqqi  əhəmiyyətini  təsdiq  edərək 

qurultay yeni əlifbanı və onun ayrı-ayrı türk-tatap cümhuriyyətlərində və millətlərində 

tətbiq olunmasını hər respublikanın və vilayətin öz işi olduğunu hesab edir. 

2.Bununla  belə  Azərbaycanda  və  SSRİ-nin  bəzi  başqa  respublika  və 

vilayətlərində  yeni  əlifbanın  tətbiq  olunmasının  böyük  müsbət  əhəmiyyətini  qeyd 

edərək  və  salamlayaraq  qurultay  bütün  türk-tatar  və  başqa  (?!-A.)  xalqlara 

Azərbaycanın təcrübəsini və metodlarını öyrənməyi tövsiyyə edir ki, onlar  da özlərində  

bu reformaları keçirsinlər». 

Göründüyü  kimi  bir  az  məntiqsiz  olsa  da  (  bir  yandan  «öz  işidir»,  bir  yandan 

«tövsiyyə  edir  ki,reformalar  keçirsinlər»),  hər  halda  çox  yumşaq  bir  qətnamədir,yəni 

qəti inzibati hökm yoxdur. Əslində buna Qurultayın səlahiyyəti də yox idi. 

On üç il keçəcək və  Azərbaycanıın ,başqa türk xalqlarının latından kirilə keçməsi 

artıq 

qurultaysız,uzun-uzadı 

diskussiyalarsız, 

müzakirəsiz-flansız 

- 

Stalin 

hökmüylə,inzibati yolla həyata keçiriləcəkdir. 

Kiçik bir haşiyə. Üç il bundan qabaq Qırğızstanda Bişkekdə Avrasiya platforması 

deyilən  qurumun  işində  iştirak  edirdim.  Tatarstan  nümayəndələri  ürək  ağrısıyla 

---

şikayətlənirdilər ki, Parlamentlərinin qərarına rəğmən Rusiyanın Dövlət Duması onların 

kirildən  laıtn  əlifbasına  keçməsini  yasaqlayıb.Toplantıda  iştirak  edən  Moskva  alimləri 

Dumanın  düzgün  qərar  verdiyini  iddia  edir,tatar  nümayəndələrinin  mövqelərinə    qəti 

surətdə  etiraz edirdilər.Mən də çıxış etdim və üzümü  Rusiya nümayəndələrinə tutaraq 

dedim:  Sizcə  hansı  yaxşıdır,tatarlar  öz  istəklərinə  uyğun  olaraq  latın  əlifbasını  qəbul 

edib ruslara xoş münasiblət bəsləsələr,.yaxud kirili saxlayıb ruslardan rəncidə olsalar? 

Tatarstan nümayəndələri dəstək üçün  mənə təşəkkür etdilər,amma qəribədir ki, ruslar 

da  mənimlə  razılaşdı.  (Razılaşmağa  razılaşdılar,amma  bu  məsələni  onlar  ki  həll 

etmirdi)Ukraynalı türkoloq Xolimonenko hətta ruslara sataşdı ki,gec-tez siz özünüz də 

latın əlifbasına keçəcəksiniz. 

Bizim  yenidən  latın  əlifbasına  qayıtmağımızın    ərəfəsində  İrandakı  ziyalılar  da 

bunun qəti əleyhinə idilir.Bircə bu yaxınlarda rəhmətə getmiş Fərzanə açıq şəkildə bu 

təşəbbüsümüzü dəstəkləyirdi.Görüşdüyümüz adamların çoxusu isə «latına keçməkdənsə 

elə  rus  əlifbasını  saxlasanız  yaxşıdır»  -deyirdilər.-Axı  niyə?  -deyirdim  -  siz  kirili 

bilmirsiniz,latını isə hamınız bilirsiniz,deməli bizi də daha asan oxuya biləcəksiniz. 

Əslində  mən  onların  səmimi  ya  qeyri  səmimi  şəkildə  niyə  belə  dediklərinin 

səbəbini  yaxşı  başa  düşürdüm.Amma  bu  ayrı  söhbətdir.Nə  isə,  mətləbdən  uzaq 

düşdüm… 

26-cı  ilin  türkroloji  Qurultayında  «islahatçılar»  ərəb  əlifbasını  saxlamaqla  onu 

islah  etmək,  ayrı-ayrı  türk  ləhcələrinə  uyğunlaşdımaq  istəyirdilər.  Ərəb  əlifbasının 

islahanın  tərəfdarları  əsasən  Qazan  tatarlarından  Qəlimcan  Şərəf,  İbad  Alparov  və 

qazaxlardan  Əhməd  Baytursun,Bilal  Suleyev.idi.(Hamısı  Stalin  repressiyalarının 

qurbanı  oldular).  Arqumetlərinin  inandırıcılığı,  mövqelərinin  sərtliyi,  dəlillərinin 

məntiqi baxımından ali məktəb müəllimi Q.Şərəfin və elmi işçi  Ə.Baytursunun dönə-

dönə etdikləri çıxışlar daha çox yadda qalır. Məşhur tatar yazıçısı, «Aclıq» romanının 

müəllifi, alim,siyasi xadim, kommunist Qəlimcan İbrahimovun (o da repressiya qurbanı 

oldu)  mövqei  ikibaşlı  idi.Qurultayda  deyildiyi  kimi  vaxtilə  N.Nərimanovun  təsiri  

altında  o,latın  əlifbası  ideyasını  müdafiə  etmişdi.  Qurultayda  isə  mövqeyi  o  qədər  də 

dəqiq  deyildi.Bir  tərəfdən  latın  əlifbasının  üstünlüklərindən  danışır,  digər  tərəfdən 

---

latınlaşmanın .gələcək təhlükəsini dürüst hiss edərək: «bunun nəticəsində türk xalqları 

çox kiçik qruplara parçalana bilər» - deyirdi. 

İkinci qrupa - «latınçılara» Azərbaycanın çıxış edən bütün nümayəndələri, eləcə 

də Şimali Qafqazın,Dağıstanın türk xalqlarının, Krım tatarlarının nümayənləri daxil idi. 

Məsələ onda idi ki, hər iki qrupun  təmsil etdiyi yerlərdə artıq bu proses -iki istiqamətdə 

başlamışdı. 22-ci ildən etibarən Azərbaycanın, bir qədər sonra Şimali Qafqazın, Krımın 

bəzi  qəzetləri  artıq  latın  əlifbasıyla  nəşr  edilirdi.  (Məsələn,  Azərbaycanda  «Yeni  yol» 

qəzeti). Qazan tatarları və  qazaxlar isə ərəb əlifbasınıda müəyyən islahatlar apararaq bu 

yeniləşdirilmiş  hürufatdan  istifadə  edirdilər.  Maraqlıdır  ki,hər  iki  tərəf  qarşı  tərəfi 

mühafizəkarlıqda  ittiham  edirdi.Tatarları,qazaxları  ona  görə  ki,  ərəb  əlifbasından  əl 

çəkmək  istəmirlər,Azərbaycan  ,Şimali  Qafqaz,Krım  türklərini  ona  görə  ki,  ərəb 

əlifbasında hər hansı islahatdan, yeniləşmədən imtina edirlər. 

Əhməd Baytursun deyirdi: Azərbayanlıları və osmanlıları götürək -- indiyə qədər 

yazılarında  ənənəvilik,tarixilik  prinsipinə  riayət  edirlər,nəyisə  dəyişməyi  küfr 

sayırlar.Belə münasibət düz deyil.Bununla bərabər başqalarını mühafizəkarlıqda ittiham 

edirlər.Bunu burda deməliyəm,çünki çoxları elə hesab edir ki,əgər biz ərəb əlifbasından 

yapışmışıqsa deməli mühafizəkar elementlərik. 

Azərbaycan  nümayəndələrinə  eyni  ittihamı  daha  kəsgin  şəkildə  Qəlimcan  Şərəf 

də  verir:  «Azərbaycanlılar  SSRİ-nin  türk  xalqları  arasında  ərəb  əlifbası  əsasında 

orfoqrafiya  islahatı  sahəsində  demək  olar  ki,  hərəkətsiz  qalan,yəni  ayrı  sözlə  desək 

mühafizəkar  mövqedə  dayanan  yeganə  xalqdır,  amma  bu  o  demək  deyil  ki,  günahkar 

ərəb şriftidir, əgər onlar əlifbada islahat aparmaq istəmirlərsə bu əlifbanın təqsiri deyil. 

«Latınçıların» əks-müddəaları isə ondan ibarət idi ki, ərəb əlifbası xalqlarımızın 

mədəni inkişafına, elmi tərəqqisinə əngəldir, təhsili, savadlanmanı yubadır,həm də türk 

dillərinin xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmir. Qaraçay alimi Umar Əliyev də bu mövqedən 

çıxış edirdi. (Yeri gəlmişkən, qeyd etmək istəyirəm ki, repressiya qurbanı olmuş Umar 

Əliyev  Azərbaycan  nəsri  haqqında  dəyərli  kitab  yazmış  Moskva  ədəbiyyatşünası 

Svetlana  Əliyevaının  atasıdır.Svetlana  da  ailəsi  ilə  bərabər  sürgün  həyatı  yaşamışdır. 

Onun  Stalin  dövründə  dədə  -baba  yurdlarından  didərgin  salınmış  xalqların  müsibəti 

haqqında sənədlərə,faktlaraəsaslanan üç cildlik  qiymətli kitabı var) 

---

Umar Əliyev deyir ki,ərəbcə  Qəzənfər(şir) sözünü yazın, - beş samitdən ibarətdir 

Q Z N F R.Ərəb olmayan bu sözü necə düzgün oxuya bilər? 

Elmi  mülahizələr  bəzən  məzəli  dəlillərlə  də  əsaslandırılırdı.  «İslahatçılar» 

deyirdilər ki solaxaylardan başqa hamı sağ əlini işlədir,sağ əllə yazır,ona görə də sağdan 

sola  yazılan  ərəb  əlifbası  əlin  fiziki  hərəkətinə  daha  münasibdir.  «Latınçılar»  cavab 

verirdiləfr  ki,ərəb  əlifbasıyla  sağdan  sola  yazanda  yenə  də  nöqtələri  düzmək  üçün 

soldan sağa qayıtmalı olursan. 

«Latınçılar»  iddia  edirdilər  ki,not  sistemi  soldan  sağadır,buna  görə  də,opera 

ariyalarının,mahnıların  mətnlərinin  notların  altında  yazılması  qeyri-mümkündür.  

«İslahatçılar»  rişqəndlə  sual  edirdilər:indi  türk  xalqlarının  arasında  notla 

ariyalar,romanslar oxuyanar əhalinin neçə faizini təşkil edir? 

 «Latınçılar»  bu  kinayəni  belə  cavablandırırdılar:Bəs  on  il  sonra?Gələcəyi  də 

düşünmək lazımdır. 

«İslahatçılar»: latın əlifbasıyla mütaliə edərkən göz daha tez yorulur  -deyirdilər, 

«latınçılar»  sual  verirdilər:əgər  siz  məsələn  16474  rəqəmini  yazmalı  olsanız  ərəb 

əlifbasına görə sağdan sola bunu necə yazacaqsınız? 

Ə.Baytursun  iddia  edirdi:  Heç  kəs  sübut  eləməyib  ki,latın  əlifbasının    hansı 

üstünlüyü  var.Biz,qazaxlar,indi  ən  ideal  yazıya  malikik(salonda  gülüş).  «latınçıların» 

danışdıqları  «nağılları» biz 13 il əvvəl eşitmişik.On üç il əvvəl bizim heç nəyimiz yox 

idi,indi öz əlifbamız var.Ayrı heç nə deməyəcəm.Sizə görə öz yazımızı dəyişməyəcəyik 

(alqışlar və gülüş) 

Dağıstan nümayəndəsi qumık Cəlaləddin Korkmazov (repressiya  qurbanı) deyir: 

Tatarstan və Qazaxstanlı yoldaşlardan xırda burjua qoxusu gəlir. Tatarlar latın əlifbasına 

etiraz  eləyərək  öz  500  illik  mədəniyyətlərinə  isnad  edirlər.Amma  unudurlar  ki,bu 

mədəniyyət dini-feodal -burjua xarakterli idi.Yoldaş Baytursun isə sadəlöhflüklə cəmisi 

on  üç  ilin  sınağından  çıxmış  öz  ideal  əlifbasıyla  fəxr  edir.  Bu  məsələdə  belə  mövqe 

tutmaq - tarixə qarşı getmək deməkdir. 

 «İslahatçılar»  haqlı  olaraq  deyirdilər  ki,yaponlar  kimi  texniki  tərəqqiyə  meylli 

xalq özlərinin  mürəkkəb  heroqliflərindən imtina  etmir.Belə  cavab  alırdılar ki,elə  buna 

---

görə  də  yaponlar gözlərini  xarab  edirlər,dünyada  faiz hesabı  ən  çox  eynək  taxan  xalq 

yaponlardır. 

Tatarlar  deyirdilər  ki,bizim  azı  600  illik  yazı  tariximiz  var,ədəbiyyatımız  ərəb 

əlifbasıyla  yaradılıb,biz  bu  sərvətdən  imtina  edə  bilmərik.Azərbaycanlılar  cavab 

verirdlilər ki,bizim ədəbiyyatımız da beləcə qədimdir,amma Sultan Məcid Əfəndiyevin 

göstərdiyi  kimi  Yaxın  Şərqdə  --  İranda,Əfqanıstanda  və  başqa  ölkələrdə  indiyəcən 

yazılmış  kitabların  hamısını  yeni  əlifbay1a  nəşr  etmək  üçün  bir  zirehli  gəminin 

düzəldilməsinə  çəkilən  xərc  qədər  vəsait  tələb  olunur.S.M.Əfəndiyev  onu  da 

vurğulayırdı  ki,latın  əlifbasının  işlədilməsi  ərəb  əlifbasının  qadağan  etmək  deyil.Ərəb 

əlifbasından da gərəkli məqsədlər üçün istifadə etmək olar. 

Yazıq  Sultan  Məcid  26-cı  ildə  nə  bileydi  ki,10-11  ildən  sonra  evində  ərəb 

əlifbasıyla  nəşr  olunan  hər  hansı  kitab(istər  lap  Marksın  əsərləri  olsun)tapılan  adamı 

cəsus  və  xalq  düşməni  elan  edəcəklər  və  NKVD  zirzəmilərində  lap  elə  onun  özünü  - 

qocaman  bolşevik  S.M.Əfəndiyevi  «prezident»  deyə  lağa  qoyaraq  rezin  dəyənəklərlə 

döyəcəklər. 

Gətirdiyim  sitatlardan  da  göründüyü  kimi  26-cı  ilin  elmi,  ictimai  mübahisələri 

hələ  sırf  siyasi  xarakter  almamışdı,nadir  istisnalarla  heç  kəs  heç  kəsə  siyasi 

damğa,yarlıq vurmurdu.Əgər damğa,yarlık ehtimalı yardısa,bundan ən çox rus alimləri 

qorxub  çəkinirdi.Qorxurdular  ki,onları  şovinist  və  rusifikator  sayarlar,bu  da  o  dövrün 

ab-havasını  duymaq  üçün  çox  önəmlidir.Qurultaydan  bir  epizodu,bir  mükaliməni  

gətirmək  istəyirəm,çünki  bu  həm    dediyim  ab-havanı  hiss  etmək  cəhətdən,həm  də 

hadisələrin sonrakı inkişafı,istiqaməti baxımından maraqlıdır. 

Sonadək  inadla  öz  mövqeyində  dayanan  Qəlimcan  Şərəf:Burda  professorlar 

Jarikov və Yakovlev latın əlifbasının qəbül olunmasını müdafiə edirlər -deyir və əlavə 

edir-  Bu  yoldaşların  «Novıy  Vostok»  və  ya  «V  borğbe  za  Novıy  Törkskiy  alfavit» 

məcmuəsində  çap  olunmuş  məqalələrinə  müraciət  edək.Orda  oxuyuruq:    «rus 

əlifbasının elə üstünlükləri var ki,bu latın əlifbasında yoxdur».Belə çıxır ki,bu adamlar 

bir  şey  düşünür,bizə  isə  müvəqqəti  olaraq  başqa  fikir  soxuşdururlar  ki,ərəb  əlifbasını 

dağıtsınlar.İzn  verin  professor  Jarikovun  bəyanətlərinin  səmimiyyətinə  şübhə 

edim.Burda  professsor  Yakovlev,professor  Jarikovun  və  bu  mövedə  dayanan 

---

başqalarının  əsl  sifəti  açılır.Burda  əsgi  ərəb  əlifbası  üzərində  ictimai  məhkəmə 

qurulub.Biz  bilirik  ki,ictimai  məhkəmələrin  çıxardığı  hökmlər    hakimlərin  kimlərdən 

ibarət olmasından asılıdır». 

Professor Jarikov dərhal söz alıb and-aman eləyir ki,belə fikri,yəni türk xalqlarına 

əvvəlcə  latın,  sonra  rus  əlifbasını  qəbul  etdirmək  fikri  yoxdur.  «Mənə  qarşı  tətbiq 

olunun son üsul (Şərəfin ittihamı) çox dəhşətlidlir- deyir- Belə çıxır ki,bir şəxs kürsüdən 

bir  şey  deyir,mətbuatda.kitabda  başqa  şey  yazır.Gəlin  burda  Şərəf  yoldaş  etdiyi  kimi 

nəticə çıxaraq. Hansı nəticəni? Gəlin türk yoldaşlardan soruşaq:Siz rus əlifbasını qəbul 

etməyə razısınızmı? Cavab ya sükut olacaq ya da yox.Heç kəs razı olmaycaq. Belədirsə 

siz  niyə  elə  sitatlardan  istifadə  edirsiniz  ki,onlar  ancaq  polemika  üçün  yararlıdır.Mən 

buna  yaxşı  üsul  deməzdim,Əgər  yoldaş  Şərəf  məqaləmin  başqa  yerindən  sitat 

gətirsəydi,  görərdi  ki,  mən  orda  latın  əflifbasının  rus  əlifbasından  üstünlüyündən 

danışıram.İki dilemmadan real olanının üstündə dayanmaq lazımdır. Mən realistəm və 

miflə reallııq arasında reallığı seçirəm». 

Göründüyü  kimi  26-cı  ildə  türk  xalqlarının  rus  əlifbasına  keçməsini  moskvalı 

professor  qeyri  -real  mif  hesab  edir.O  məqamda  onun  səmiimiyyətinə  şübhələnməyə 

əsas yoxdur.Amma 12-13 ildən sonra bu «mif» amansız həqiqətə çevrildi. 

Professor  Yakovlev  də  özünü  «təmizə  çıxarır»:  «Yoldaş  Şərəf  elə  sübut-dəlil 

üsuluna  əl  atdı  ki,bu  üsulu  ancaq  dəlil-sübut  olmayanda  tətbiq  edirlər(gülüş).  O, 

məruzəçilərin  şəxsiyyətindən  yapışdı,baxın  nə  pis  məruzəçilərdir.  O  dedi  ki,professor 

Yakovlev  və  Jarikov  gizli  rusifikatorlardır.  Əgər  mənim  çap  olumuş  əsərlərimə 

baxsalar,o  cümlədəfn  yoldaş  Şərəf  də  baxsa,aydın  olar  ki.Şimali  Qafqazda    fəaliyyətə 

başladığımız vaxtdan  bəri biz rus əlifbasından vaz keçdik.O səbəbədən ki,bu xalqdlar 

üçün  uyğun  deyil  və  onların  milli  hissiyyatlarına  görə  qəbuledilməzdir.  Çünki  bir 

vaxtlar zorla tətbiq olunurdu» (Bu günkü Çeçenistan olaylarını xatırlasaq o  illərdə milli 

hissiyyata  bu  qədər  həssas  münasibətə  təəccüb  qalmaya  bilmirsən).  Professor  sözünü 

belə tamamlayır: «O vaxtdan biz latın əlifblası mövqeyində dayanır və ardıcıl sürətdə 

bu işi həyata keçiririk» 

---

Bax  belə…  Professor  Jarikovun  və  professor  Yakovlevin  taleləri  haqqında 

məlumatım  yoxdur.  Çox  güman  ki,milliyətindən  asılı  olmayaraq  Qurultay 

iştirakçılarının əksəriyyəti kimi onlar da repressiya qurbanları olublar. 

İlk  Türkoloji  Qurultayın  faciəvi  nəticələrindən  danışmaqdan  öncə  bir  məsələyə 

şəxsi münasibətimi  bildirmək istərdim. 

Məlumdur  ki,26-cı  il  qurultayının  qərarıyla  türk  xalqları  latın  əlifbasına 

keçdilər.O cümlədən Azərbaycandan da bir il əvvəl Türkiyə buna qərar verdi.Bəlkə elə 

buna  görə,  Stalinin  şeytan  beynində  SSRİ-dəki  türk  xalqlarını  Türkiyə  türklərindən 

birdəfəlik  ayırmaq  üçün  yenidən  əlifba  dəyişdirilməsi  -  indi  də    kiril-rus  əlifbasınıa 

keçmək  fikri oyandı və qısa müddətdə  həyata keçirildi. 

İndi  bu  iki  hadlisəyə  --  latına  və  kirilə  keçməyə  tarixi  perspektivdən  baxarkən 

mənə  elə  gəlir  ki,39-cu  ildə  rus  əlifbasına  keçmək  Azərbaycan  mədəniyyətinə  qarşı 

zorən,  məcbürən  törədilən  cinayət  idisə,  26-cı  ildə  latın  əlifbasına  keçmək  haqqında 

könüllü  və  səmimi  qərar  da  səhv  qərar  idi.Belə  bir  ifadə  var:bu  cinayət  deyil,bu 

cinayətdən  betərdir-səhvdir.  Doğrudan  da  elə  səhvlər,yanlış  hərəkətlər  var  ki,sonrakı 

nəticələrinə  görə  cinayətdən  pisdir.Bir  də  altını  cızıram  ki,bü  qərarı  türk  aydınlarının 

böyük əksəriyyəti özləri,kənardan təhrik,təzyiq və təsir olmadan vermişdilər.28-ci ildə 

Türkiyənin  ərəbdən  latın  əlifbasınva  keçməsi  buna  ən  yaxşı  dəlildir  -  Atatürkə  ki  

Moskva təsir göstərə bilməzdi.    

Yekəxanalıq  kimi  görünsə  belə  deməyə  bilmərəm  -Mirzə  Fətəlidən  Mustafa 

Kamala  qədər  türk  dünyasının  ən  böyük  şəxsiyyətlərinin  irəli  sürdüyü  və  həyata 

keçidikləri bu əməli -- yəni latın əfbasına keçməni mən strateci  nəticələri baxımından 

tarixi səhv hesab edirəm. 

Məsələ  ondadır  ki,yaşca  mən  onların  hamısından  böyüyəm,  yəni  təbii  ki,ömür 

möhlətim  çox  sonrakı  illərə  düşdüyü  üçün  bu  əlifba  dəyişməsinin  nəticəsini,nələrə 

gətirib  çıxardığını  onlardan  yaxşı  bilirəm.Bir  anlıq  fərz  etsək  ki,mən  26-ci  il 

qurultayının  iştirakçısıyam,  şübhəsiz  o  zaman    «latınçıların»  tərəfində  olardım,yəni  o 

dövrün  təsəvvürlərinə  görə  mütərəqqi  qüvvələri  dəstəkləyib    onların  təklifinə  səs 

verərdim.Amma  başqa  bir  möcuzəni  xəyalımızda  oyada  bilsək  ,  mən,  tariximizin  bu 

---

günkü təcrübəsiylə o vaxtkı Qurultayda iştirak etsəydim şübhəsiz «islahatçılara» haqq 

qazandırardım. 

Fantastik  fərziyyələrə  nə  hacət?  Olan  olub.Tarixdə  «belə  olsaydı»    yox,  «belə 

olub» anlayışı var.Amma insanın tarixi  sonrakı dövrlərin baxışıyla təhlil və təftiş etmək 

hüququ da danışlmazdır. 

Məsələ heç də hansı əlifbanın -ərəbinmi, latınınmı,kirilinmi daha üstün olmasında 

deyil.Məsələ  hətta  dilimizin  xüsusiyyətlərinə  hansının  daha  uyüğun  olmasında  da 

deyil.Ona qalsa mötəbər mütəxəsisslərin rəyincə türk dillərinə ən  uyğun  əlifba Orxon-

Yenisey yazılarıdır. 

Beləliklə,  söhbət  ərəb  əlifbasının  üstünlüyündən  yaxud  dilimizə    uyğun  olub 

olmamasından  getmir.Söhbət  ondan  gedir  ki,Tarixin  hökmüylə  bu  əlifba  bizim  

də,başqa türk xalqlarının da min ildən artıq istifadə etdiyi hurufatdır.Bütün yazılı irsimiz 

bu əlifbadadır və ondan imtina etmək keçmişlə indimiz arasında dərin uçurum yaratmaq 

deməkdi.Bu  uçurumun  üstündən  yalnız  tək-tək  mütəxəssislər    körpü  salıb  geriyə 

keçə,arxada  qalmışları  araşdıra  bilər.Mədəniyyət,ədəbiyyat    yalnız  mütəxəssislər  üçün 

yaranmır axı… 

Deməli,  əhalinin  əsas  hissəsi  öz  keçmiş  yazılı  irsindən  keçilməz  uçurumla  

aralanırdı.  Doğrudur  bu  irsin  müəyyən  hissəsi  sonrakı  əlifbalarla  nəşr  olundu,amma  

«müəyyən  hissə»  -  böyük  dəryada  damladır.Hələ  ərəb  əlifbasının  xüsusiyyətlərindən 

doğan  bir  çox  obrazların,təşbehlərin  itməsini,  xəttatlığın  sənət  növü  kimi  sıradan 

çıxmasını,hurifilik  və  başqa  fəlsəfi  təlimlərim  məğzinin  və  mənasının  anlaşılmaz 

müəmmaya  çevrilməsini  demirəm..90-cı  illərdə  latına  keçməyin  qızğğın 

tərəfdarlarından  olan  dəyərli  ziyalimız  mərhum  Tofiq  Bağırov  «Ədəbiyyat  qəzeti»ndə 

(7dekabr  1990)  çap  etdirdiyi  «İtirmirik,qazanırıq»  adlı  məqaləsində  qeyd  edirdi 

ki,ərəbdən  latına  keçməkdə  əsas  məqsəd  bizi  Qurandan,əqidəmizdən,dinimizdən 

ayırmaq,assimilyatsiyaya  uğratmaqdan  ibarət  olub.Bu  düz  sözlərə  bircə  o  əlavə 

edilməlidir ki,o vaxt bu öz xoşumuzla olub. 

Əski  əlifbanı  atmağın  başqa,məncə  daha  böyük  bəlası  türk  xalqlarının  yazılı 

mədəniyyətinin bir-birindən ayrı düşməsidir. Bu barədə 1 türkoloji qurultayda Alimcan 

İbrahimovun  təlaşlı  ehtimalı  tamamilə  özünü  doğrultdu.İsmayıl  bəy  Qaspiralının 

---

Krımda nəşr etdiyi «Tərcüman» qəzetini bütün türk dünyası  oxuyurdu və naşirin «İşdə, 

fikirdə,  dildə  birlik»  çağrışı  mümkünsüz  xülya  kimi  səslənmirdi.  Mirzə  Cəlil  «Molla 

Nəsrəddin»  jurnalında  «Ey  mənim  müsəlman  qardaşlarım»  deyə  xitab  edəndə  onun 

səsini  bütün    türk  aləminin  oxumuşları,özü  demişkən  «işıqlıları»  eşidirdi.  Əlibəy 

Hüseynzadə  «Fyüzat»ı  demək  olar  ki,tamamilə  osmanlı  tükcəsində  nəşr  edirdi,amma 

onun dilini anlamaq Azərbaycan ziyalıları üçün problem deyildi. 

Paradoks  ondan  ibarətdir  ki,özgə  bir  millətin  -  ərəblərin  yaratdıqları  əlifba  türk 

xalqlarını bir-birinə yaxınlaşdırırdı,çünki tutalım Azərbaycan türkünün ərəb əlifbasında 

«mən»  deyə  oxuduğunu,başqa  türk  xalqlarının  nümayəndələri  «min»  yaxud  «minq» 

kimi  oxuya  bilərdilər.Ərəb  əlifbası  tələffüz,  qrammer  formaları,  lüğət  tərkibiylə  

müəyyən dərəcədə fərqlənən türk dillərini vahid əfliba müstəvisində birləşdirirdi. Latına 

keçmək bu prosesin qarşısını aldı,kirilə keçmək isə düşünülmüş və ardıcıl şəkildə bu işi 

kökündən  dağıtdı,  yəni  hətta  bir  əlifba  zəminində  belə  müxtəlif  türk  xalqlarının 

fərqlərini  aradan  götürmək  deyil,daha  da  qabartmaq,şişirtmək  işinə  yönəldildi.Azəri 

türkü Nəvaini əvəllərdə olduğu kimi orijinalda yox,tərcümədə oxumağa, özbək Füzulini 

özbəkcəyə  çevirməyə  məcbür  oldu.  Halbuki  hətta  Firudin  bəy  Köçərli  məşhur 

ikicildliyində  Nəvaidən  Azərbaycan  şairləri  sırasında  bəhs  edir,onun  çağataycasını 

türkcənin  bir  ləhcəsi  kimi  qavrayır  (məlumdur  ki,cağatay  ləhcəsində  yazan  xalis 

Azərbaycan  şairləri  də  olub).Özbək  şairəsi  Zülfiyyə  xanım  anama  danışarmış 

ki,əri,məşhur  şair  Həmid  Əlimcan  vəfat  edəndən  sonra  yeganə  təsəllisini  Füzulinin 

Təbrizdə ərəb əlifbasıyla basılmış kitabından alırmış. Qazax şairi Abay  Füzulini, tatar 

şairi Qabdulla Tukay Sabiri orijinalda, Azəri türkcəsində oxuyurlarmış.Latın əlifbasına 

keçməklə  bütün  bunlara  son  qoyuldu,  kiril  əlifbası  isə  yalnız  bu  işin  davamı  və  yeni, 

daha  amansız  mərhələsi  idi.Latın  əlifbasının  qəbuluyla  Türk  dünyası  yazıb-oxumaq 

cəhətdən artıq pərən-pərən düşmüşdü. İndi SSRİ-də yaşayan türk xalqlarını, ilk növbədə 

Azəri  və Türkiyə türklərini aralamaq, bir-birindən yadırğatmaq lazımdı ki,bu işi də kiril 

əlifbası gördü.     

Şükür  ki,tarixin  öz  xətt  -hərəkəti  var  və  bu  xətt-hərəkət  diktatorların  iradəsinə 

tabe  deyil.Zamanın  gərdişi  elə  gətirdi  ki,biz  yenidən  latın  qrafikasına  keçdik,mən  də 

---

bunun  qəti  tərəfdarlarındanam  və  ümid  edirəm  ki,bu  başı  bəlalı  yazımızın  nəhayət 

ki,son dayanacağıdır. 

Yuxarıda söylədiyim mülahizələri kimsə yenidən ərəb əlifbasına qayıtmaq niyyəti 

kimi  absurd  bir  arzu  sayacaqsa,  çox  böyük  səhv  edəcək.Qatar  artıq  çoxdan  gedib, 

yenidən  ərəb  əlifbasına  dönmək  lazım  da  deyil,mümkün  də.  Söhbət  yalnız  iyirminci 

illərdə  edilmiş  və  zənnimcə  yanlış  hərəkətin  tarixi  prespektiv  baxımıdan  dəqiq  

dəyərləndirilməsindən  gedir.Tarixdə  elə  səhvlər  var  ki,  onları  düzəltmək  qeyri- 

mümkündür, odur ki,istər-istəməz onlarla barışmalı olursan. 

Təqribən  iyirmi  il  bundan  qabaq  görkəmli  dilçi-alim  rəhmətlik  Aydın 

Məmmədovla  «Ulduz»  jurnalı  səhifələrində  dərc  olunmuş  söhbətimizdə    mən  bu 

məsələyə elə yuxarılarda dediyim mövqelərdən  toxunmuşdum. 

Yenidən  Birinci  Türkoloji  qurultaya  qayıdaraq  sonda  onu  demək  istərdim  ki,bu 

tarixi  hadisənin  80  illik  yubileyini  həm  mədəniyyət,  elm,  ədəbiyyat,  mənəviyyat 

tariximizin şərəfli bir səhifəsi kimi,həm də neçə-neçə mümtaz insanın,görkəmli alimin 

müsibəti  kimi,nəticə  etibarilə  ümumən  bütün  türk  xalqarının  böyük  faciəsi  kimi  qeyd 

etməliyik.Yalnız  onu  demək  kifayətdir  ki,  qurultayda  nümayəndəlri  iştirak  edən 

qaraçaylılar,  balkarlar,  Krım  tatarları  Stalin  dövründə  bütöv  xalq  olaraq 

vətənlərindən,dədə-baba  yurdlarından  sürgün  edildilər,didərgin  düşdülər.Konkret 

şəxsiyyətlərə gələndə isə qurultay iştirakçılarının böyük əksəriyyəti(vaxtında öz əcəliylə 

ölüb  canlarını  qurtaranlardan  başqa)  repressiya  qurbanı  oldu.Elə  Azərbaycan 

nümayəndələrini  xatırlayaq:stenoqarmda  17  Azərbaycan  nümayəndəsinin  adı  var. 

Vaxtında  (!  -  A)  dünyasını  dəyişmiş    Səmədağa  Ağamalıoğlundan  başqa  Azərbaycan 

nümayən-dələrinin  hamısı(!  A.)  təkrar  edirəm,  istisnasız    HAMISI  37-ci  ilin  Stalin 

repressiyalarının qurbanı olublar. Güllələnən güllələnib,sürgün edilən sürgün edilib,hər 

halda  heç  biri  qayıtmayıb.  Stenoqramdan  adları  bura  köçürürəm:  Ağazadə  Fərhad, 

Axundov  Ruhulla,  Qubaydulun  Qaziz  (Bakıda  işləyən  tatar  alimi),  Cəbiyev  Həbib, 

Zeynallı Hənəfi, Zifelt Simumyagi (Bakıda işləylən eston ədəbiyyatçı), Qasımov Pənah, 

Quliyev  Mustafa,  Məmmədzadə  Cabbar,  Məmmədzadə  Cəmil,  Musabəyov  Qəzənfər, 

Pepinov  Əhməd  Cövdət,  Sultanova  Ayna,  Sultanov  Həmid,  Xocayev  Xalid  Səyid, 

Çobanzadə Bəkir, Əfəndyev Sultan Məcid. Allah hamısına rəhmət eləsin. 

---

Stalin  39-cu  ildə  əvvəlcə  azəbaycanlıların,sonra  da  SSRİ  nin  bütün  başqa 

müsəlman xalqlarının latın əlifbasından rus əlifbasına keçməsini qərara alanda hər hansı 

müzakirədən,mübahisədən, diskussiyadan çəkinməyə bilərdi. 

Müzakilər  1926-cı  ildə  Bakıda  «İsmailiyyə»  binasında  başlamış  1937-ci  ildə 

NKVD zirzəmilərində tamamlanmışdı. «İslahatçıların» da, «latınçıların» da aqibəti eyni 

olmuşdu.