Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

Tərtibçilər 

 

Əvvəlcə  bu  yazının  başlığına  çıxarılmış  və  güman  ki,çoxlarının  adını 

eşitmədikləri  «kamança»  sözü  haqqında.  Kamança  Azərbaycanın  milli  simli-yaylı 

musiqi alətidir,kamançada əsrlər boyu  xalq musiqimiz azərbaycanlı və eləcə də erməni 

çalğıçıları tərəfindən ifa olunub. Bu gün,nə yazıq ki, aralarında ədavət hökm sürən bu 

iki  xalqın  ümumiyyətlə  mədəniyyəti,musiqisi,məişəti  və  mətbəxində  ortaq  cəhətlər 

çoxdur.  Əslinə  qalsa,bir-biri  ilə  ədavət  edən  xalqların  özü  deyil,bu  qarşıdurma 

kənardakı    maraqlı  qüvvələrin  fəal,amma  gözə  görünməyən  təhrikedici  hərəkətlərinin 

nəticəsidir.Bu  barədə,eləcə  də  kamança  barədə  danışmazdan  öncə,doğulub 

yaşadığımız,çalışdığımız,qəmlənib  sevindiyimiz,  ümid  bəslədiyimiz  ötən  əsrimizə  

qıraqdan,qərəzsiz bir nəzərlə baxmaq istəyirəm. 

---

Belə  hesab  edirəm  ki,  XX  əsr  miladi  təqvimə  görə  1901-ci  ilin  1  yanvarında 

deyil,1905-ci ildə Rusiyadakı,Uzaq və Yaxın Şərqdəki inqilabi hadisələrdən başlandı və 

1991-ci  ilin  dekabrında  Belovec  meşəsində  SSRİ-nin  dağılması,    bütün  dünyaya 

meydan oxuyan sosialist düşərgəsinin tarixə qovuşması ilə sona yetdi. Məndə belə bir 

təəssürat yaranıb ki,XX əsr sona çatsa da,XX1 əsr  

hələ başlanmayıb. Yüzilliyin simasını formal tarixlər deyil, epoxial, cahanşümul 

hadisələr müəyyən edir. 

XX əsrin simasını inqilablar,çevrilişlər və müharibələr müəyyən etdi.Əlbəttə,daha 

öncəki  əsrlərdə  də  qanlı  savaşlar,nəhəng  inqilablar  az  olmayıb,lakin  yola  saldığımız 

əsrin  kataklizmləri  qədər  bütün    bəşəriyyətin  taleyinə  total  təsir  edən  yüzillik 

olmayıb.Fikrimcə,XX  əsrdə  iki  deyil,üç  dünya  müharibəsi  baş  verib.  1914-1918-ci  və 

1939-1945-ci  illərdə  baş  vermiş  Birinci  və  İkinci  cahan  müharibələri  misilsiz  insan 

itkiləri, maddi dağıntılar,bir neçə nəslin puç olmuş ümidləri ilə nəticələndi. 

Hal-hazırda  isə  artıq  yarım  əsrdən  uzun  sürən  bir  müddət  ərzində 

Koreya,Vyetnam,Laos,Kambodcadan  tutmuş  Kəşmir,  Əfqanıstan,Yaxın  Şərqdən 

keçərək  Afrika  və  Mərkəzi  Amerika,son  illərdə  Qafqaz  və  Balkanlarda  qanlı  Üçüncü 

dünya müharibəsi gedir.  Fikrimcə ,bu da əvvəlki iki müharibə kimi tam haqda dünya 

müharibəsi  adlandırıla  bilər.Yüz  minlərlə  insanın  həlak  olduğu,xalqların    tarix  boyu 

formalaşmış  dəyərlərinin,  qarşılıqlı  münasibətlərinin  məhv  edildiyi,fiziki  və  mənəvi 

cəhətdən şikəst edilmiş nəsillərin arzu və istəklərinin yanlış siyasi prioritetlərə, düzgün  

dərk  edilməmiş  milli  və  dövlət  mənafelərinə  qurban  verilən  qanlı  qarşıdurmaları  bəzi 

siyasətçilər  qeyri-sabitlik  kimi  qiymətləndirirlər.  Bu  isə  real  vəziyyətə  həddən  artıq 

yumşaq ad verməkdir. 

Həqiqi  və  uydurulmuş  milli  mənafelər  -budur  elan  edilməmiş  Üçüncü  Dünya  

müharibəsinin səbəbləri və motivləri. 

Əgər XX əsrin iki dünya müharibəsində ölkələr və ya ölkə qrupları öz aralarında 

savaşırdırlarsa,Üçüncü  dünya  davasında  ölkələrin  daxilindəki  etnoslar  bir-birinə  qarşı 

durur.Bu,ilk baxışda göründüyü kimi vətəndaş müharibəsi deyil,hər biri lokal xarakter 

daşıyan,müəyyən bir ölkənin sərhədləri ilə hüdudlanan,lakin bütövlükdə dünya miqyaslı 

bir yanğının məşum mənzərəsini təşkil edən sırf etnik toqquşmalardır. 

---

Hər  biri  ayrıca,mustəqil    fəlakət  olsa    da,müəyyən  bir  dövlətin  sərhədləri 

daxilində baş verən bu faciəli hadisələrin səbəbləri çox vaxt eyni olur. Əlbəttə ki,hər bir 

ölkənin və hər bir konfliktin spesifik xüsusiyyətlərini və şəraitini nəzərə almaqla. 

Bir çox hallarda əsl hərbə çevrilən bu qanlı toqquşmaların konseptual əsası ondan 

ibarətdir ki,beynəlxalq qanunun iki əsas prinsipi -- bir tərəfdən ölkənin ərazi bütövlüyü 

və sərhədlərinin toxunulmazlığı,digər tərəfdən bu ölkələrdə yaşayan milli azlıqların öz 

müqəddəratını  təyin  etmək    prinsiplərini  -  bir-birilə  uyğunlaşdırmaq  çətindir.  Bu  iki 

prinsip,şübzəsiz,  istər  münaqişə  baş  verən  bölgələrdə,istərsə  də    ümumən  dünyada 

sabitliyin bərqərar olması üçün çox vacibdir. Hər hansı  sərhəddə yenidən baxılması və 

ya dəyişdirilməsi  bir örnək kimi təkcə həmin ölkə üçün deyil,başqa dövlətlər üçün də 

böyük  təhlükə  mənbəyidir.Belə  təşəbbüslərin  zəncirvari  reaksiyası  bütün  dünyanı 

partlada bilər. 

Digər tərəfdən hər hansı böyük və ya kiçik xalqın öz mədəniy-yətini,dilini,iqtisadi 

sistemini,mentalitetini qoruyub saxlamağa çalışması düzgün anlanılmalıdır. 

Bu,  həddən  artıq  mürəkkəb  və  ağrılı  problemin  mədəni,  lakin,  təəsüf  ki, 

reallıqdan hələ çox uzaq həlli hər iki prinsipmin uyğunlaşdırılmasındadır. Ölkənin ərazi 

bütövlüyü qeydsiz-şərtsiz toxunulmaz qalmalıdır. Lakin bu vahid ölkədə milli azlıqların 

tam  mənasında  mənəvi  və  maddi  mövcudluğu,  geniş  özünüidarəetmə  şəraitində  öz 

iqtisadiyyatinı,mədəniyyətini  və  dilini  inkişaf  etdirməsi  üçün  imkanlar  yaradılmalıdır. 

İnkişaf  etmiş  Avropa  ölkələrinin,  məsələn,  elə  tutalım  İsveçrənin  artıq  çoxdan  nail 

olduqları bir ideal. Amma o da var ki, firavanlıq içində yaşayan Avropada da - Olster və 

ya Basklar ölkəsində vaxtaşırı partlayış səsləri dünyanı sarsıdır. 

Milli azlıqların kompakt yaşadıqları ölkələrdə ən geniş hüquqlara malik olmaq və 

ən yüksək statuslu muxtariyyət qanunauyğun sayılır. Dağlıq Qarabağ üçün məhz bunu 

təklif edən Azərbaycan hər dəfə rədd cavabı alır. Bu rədd cavabı artıq baş tutmuş faktın 

«məntiqinə» və kənar qüvvələrin açıq ya gizli dəstəyinə arxalanır. Buraya onu da əlavə 

edək  ki,  bütövlüklə  qovulduqlarına  qədər  Ermənistan  ərazisində  yaşayan  200  min 

azərbaycanlı hər hansı  muxtariyyət formasını dilə belə gətirə bilmirdi.. 

O  zamanki  sovet  rəhbərliyinin  cinayətkarcasına  laqeyd  yanaşdığı  Qarabağ 

münaqişəsinin davamı kimi,sonralar Çeçenistan hadisələri başlandı. 

---

Həm  Rusiyanın,həm  də  Qərbin  müəyyən  dairələrinin  üstünlük  verdiyi    ikili 

standartlar  siyasəti  problemi  daha  da  dərinləşdirdi  və  istər  Azərbaycanın,  istərsə  də 

Ermənistanın  ictimai  şüurunda  daha  bir  əlavə  yeni  problem  yaratdı.  Azərbaycan  və 

yəqin ki, Ermənistan cəmiyyətində heç nəyə baxmayaraq Rusiyaya xeyirxah münasibət 

bəsləyən,onun  tarixinə  hörmətlə  yanaşan,  mədəniyyətinə  heyranlığını  gizlətməyən 

adamlarla  Şimal  qonşusunun  mövqeyini  ikili  standartlar  siyasəti  kimi 

qiymətlənldirənlər,bu  dövlətdən  mümkün  qədər  uzaqlaşmağı  təklif  edənlər  arasında 

qarşıdurma meydana çıxmaqdadır. 

Əlimdə  kifayət  qədər  dəlil  və  sübutların  olmasına  baxmayaraq,burada  Qarabağ 

münaqişəsinin  qaynaq  və  səbəblərinə  dair  baxışlarımı  daha  artıq  şərh  etmək 

istəmədim.Amma bu gün Azərbaycanın və düşünürəm ki,həm də Ermnistanın ən kəskin 

və  qanlı  reallığı  olan  problemə  toxunmaya  da  bilmərəm.  Bir  anlığa  təsəvvürümə 

gətirirəm ki, bu münaqişə, eləcə də Abxaziya, Osetiya və Çeçenistandakı münaqişələr 

olmayaydı,qoca Qafqazımız necə bəxtəvər bir diyara, turizm, qonaqpərvərlik, firavanlıq 

cənnətinə  çevrilərdi.  Buruda  yaşayan  bütün  böyük  və  kiçik  xalqların  səmimi 

mehribanlıq şəraitində, qonşu, yaxın ölkələrlə xeyirxah dostluq münasibətləri mühitində 

çiçəklənən  Qafqaz….Əvvəl-axır  belə  bir  zaman  gəlib  çıxacaq.  Arzum  budur  ki,  bu 

xoşbəxt gələcək çox da gecikməsin. Mənim sinnimdə olanlar - yaşı altmışı keçənlər öz 

gözləri  ilə  bu  xoş  gələcəyi  görüb  ixtiyarlıq  çağlarımızı  belə  bir  dünyada  yaşamaq 

istəymi daha yaxşı başa düşər.   

Mənim  gələcək  barədə  ümmidlərim  hər  halda  tarixi  gerçəkliklərə    əsaslanır. 

Böyük olsun ya kiçik  -- heç bir müharidə qalib olmur.Əvvəla ona görə ki,qələbə olay 

deyil,  sürəcdir,yəni  hadisə  deyil  prosesdir.1945-ci  ilin  mayında  Sovet  İttifaqı  faşist 

Almaniyasına,  sentyabrında  Yaponiyaya  qalib  gəldi.Bü  zəfər  -  hadisə  idi,proses,sürəc 

isə ondan ibarətdir ki, otuz-qürx il sonra Almaniya və Yaponiya dünyanın ən  inkişaf 

etmiş  ,əhalisi  rifah  içinlə  yaşayan  qabaqcıl  ölkələridir,Sovet  İttifqının  varisi  olan 

müstəqil  dövlətlər,o  cümlədən  ilk  növbədə  Rusiyanın  özü  isə  ağır  iqtisadi  dürümda 

çabalayır  və  Almaniyadan,Yaponiyadan  yardım  istəyir..Zəfəri  kim  çaldı  -  Sovet 

İttifaqımı, Almaniyamı, Yaponiyamı?  

---

İkinci məsələ ondan ibarətdir ki, məğlub tərəf həmişə intiqam hissi ilə yaşayır və 

bu  da  nəticəsi  tam  tərsinə  ola  biləcək  yeni  savaşın  başlanmasına  səbəb  olur.  Bununla 

bərabər,demək  lazımdır  ki,məğlubiyyət  mütləq  qisasa  gətirib  çıxarmaya  da 

bilər,qarşılıqlı anlaşma,qarşı tərəfi başa düşmək cəhdi daha vacibdir. 

Avropa xalqları son iki böyük dünya müharibəsinin faciəli təcrübəsindən keçərək 

belə  bir  qarşılıqlı  anlaşma,sülh  və  əmin-amanlıq,müəyyən  sahələrdə  sağlam  rəqabəti 

istisna  etməyən  faydalı  iqtisadi  əməkdaşlıq  şəraitində  yaşamağı  bacardılar.  Ayrı-ayrı 

istisnalar isə(yenə da Balkanları xatirlayaq) mövcud      

Ümid edirəm ki,XX1 əsrdə --yeni minillikdə Asiya və Afrika qitələrinin bir çox 

ölkələri bu nəhəng  ərazinin müxtəlif bölgələrində hələ də davam edən Üçüncü Dünya 

müharibəsinin  acı  təcrübəsindən  keçərək  Avropadakı  tolerantlı,dözümlü  birgəyaşama 

formalarını  mənimsəyəcəklər.  Və  nəyahət,dövlətlərin,irq  və    millətlərin  minillik 

ənənələrinə - müharibə ənənələrinə son qoyulacaq. 

XX əsrdə ilk dəfə kosmosa çıxan insan gələcək onilliklərdə kainatın dərinliklərinə 

daha  çox  nüfuz  edəcək,bu  isə  Yer  kürrəsi  sakinlərinin  qaçılmaz  olaraq  Qalaktikanın 

sirrləri  və  təhlükələri  qarşısında  birlik  ,həmrəylik  duyğularına,planetmizin  çeşidli 

ölkələr  koleydoskopu  kimi  deyil,vahid  ana  torpaq  kimi  dərk  olunmasına  rəvac 

verəcəkdir. Şüurlu varlığın hər hansı bir başqa formaları ilə rastlaşacağımız zaman,biz 

milli  və  irqi  mənsubiyyətimmizdən  asılı  olmayaraq  başqa  bir  sivilizasiya  qarşısında 

həmcinsliyimizi  dərk  edəcəyik,bu    da  yad  qüvvə  ilə  qarşıdurma  zamanı  hər  bir  xalqı 

birləşdirdiyi kimi,bütün  bəşəriyyəti birləşdirəcəkdir.Bütün kainatda tənhalığımız sübut 

olunarsa,bu  da  bizi  sonsuzluq  qarşısında  unikal  dünyamız  və  onun  kövrək,qısa  ömrü 

naminə aramızdakı bütün ziddiyyətləri unutmağa məcbur etməlidir. 

Bu  cümlələri  yazarkən  düşündüm  ki,oxucu  kosmosa  dair  mülahizələrimi 

Qafqazdakı  millətlərarası  problemlərin  həlli  yollarını  axtarışdan  qaçmaq  cəhdi  kimi, 

real bəlalarımızı Allahın olmasa  da, « kosmik gəlmələrin» ixtiyarına  buraxmaq istəyi 

kimi  başa  düşə  bilər.  Əslində  bu  belə  deyil.  Sadəcə  olaraq  əminəm  ki,  elmin 

tərəqqisi(bu  isə  dövrümüzdə  xeyli  dərəcədə  kosmik  kəşflərlə  bağlıdır)  dünyamızın 

sakinlərini başqa ölçülərlə yaşamağa, düşüncə tərzini dəyişməyə vadar edəcəkdir. 

---

Lakin  ağrılı  məsələlərin  həllində  elmdən  də  artıq  mədəniyyətə  böyük  ümidlər 

bəsləyirəm. Fantaziyam kimi qiymətləndirilsə də,mədəniyyətdən uzaq görünən bir çox 

məsələlərin  həllində  ədəbiyyatın,  incəsənətin,  bütövlükdə  mənəviyyatın  fəal  rolunu 

görürəm.  Tamamilə  əminəm  ki,  bu  istiqamətdə  ədəbiyyat,müsiqi  siyasətin, 

diplomatiyanın, hər növ silahların gördüyündən qat-qat artıq iş görə bilər. Xalqlar bir-

biri  ilə  top  atəşlərinin  dilində    danışmamalı,  bir-birinin  evinə  tanklarla  «qonaq» 

getməməli, daima partlayışlar və terror aktları qorxusu altında yaşamamalı, uşaqlıqdan 

qəddarlığa  və  zorakılığa  alışmış,nifrət  hissləri  ilə  zəhərlənmiş  nəsillər 

yetişdirilməməlidir. 

Qəddarlıq,  nifrət  və  qisasçılıq  emosional  hallardısa,axı  insana  xas  olan  başqa 

duyğular  da  var  -dinc,xoş  keçmişə  nostalji  hissləri,keçmişdəki  dostluq  ünsiyyətiylə 

bağlı  işıqlı  xatirələr,  nəhayət  birgə  yaşanmış  repressiya  illəri,  iqtisadi  çətinliklər, 

azadlıqdan  məhrumluq  və  azadlıq  həsrəti,itgilərimiz  barədə  ümimi  yaddaşımız  var 

axı… 

Sözümün  sonunda    kamançaya  qayıdaraq  nə  üçün  bu  sözü  yazımın  başlığına 

çıxardığımı izah etmək istəyirəm. 

Ədəbiyyatımızın  klassiki  Cəlil  Məmmədquluzadənin  «Kamança»  adlı  birpərdəli 

pyesi var. Əsərdə XX əsrin əvvəllərində indiki qlobal miqyasda olmasa da,baş vermiş 

erməni-azərbaycan toqquşmalarından bəhs  edilir. 

Dağlarda  silahlı  azərbaycanlılar  dəstəsi…Birdən  kimsə  bir  dağ  kəndindən 

başqasına  gedən  qoca  kişini  görür.  Sən  demə,  bu,  ətrafda  hamının  tanıdığı  gözəl 

kamança  ifaçısı  olan  bir  erməni  imiş.  Onu  tutub  gətirirlər  və  kimsə  o  saat  öldürməyi 

təklif  edir.  Azərbaycanlıları  qəddarlıqda  ittiham  etməyə  tələsməyin.  Mətndən  məlum 

olur ki,dəstədəkilərin hamısının yaxınlarını,  ailə üzvlərini,qohumlarını, dostlarını qarşı 

tərəf qətlə yetirib. Doğrudur, qoca kamançaçalanın bir günahı yoxdur,amma axı o məhv 

edilən azərbaycanlıların da heç bir təqsiri olmayıb. 

Dəstənin  başçsı,bütün  ailəsi  məhv  edilmiş  sərt    təbiətli  adam  qətl  hökmünün 

yerinə yetirilməsində xüsusiylə israr edir.  

Öldürmək  qərarı  qəbul  edilən  zaman  kiminsə  yadına  düşür  ki,həmin  qoca  çox 

gözəl kamança  çalandır.  Qoca toydan  gəldiyinə görə   kamançası  yanında imiş  və ona 

---

ölümündən qabaq sonuncu dəfə kamança çalmaq imkanı verilir. Ölümdən yaxa qurtara 

bilməyəcəyini başa düşən qoca xahiş edir ki,ondan sonra kamançasını oğluna versinlər. 

…Və  çalmağa  başlayır…Kamançanın  insan  naləsini  xatırladan  kədərli  səsi  boş, 

kimsəsiz  dağlara  yayılıb  amansızlaşmış  insanların  ürəklərini  lərzəyə  salır.Dəstənin 

başçısı  qocaya  əmr  edir  ki,  kamançasını  da  götürüb  rədd  olub  getsin.  Kamança 

çalındıqca ötən günlər bir-bir yadına düşürmüş. 

Zəhmli-zabitəli  dəstə  başçısı  savaşın  olmadığı  dinc  zamanları,insanların  bir-

biriylə  sevinc və kədərlərini bölüşdükləri, toylarda görüşdükləri zamanları xatırlayır,o 

zamanlar  araya  nifrətdən    hasar  çəkilməmişdi,  qan  tökülməmişdi,  qəlblərdə  intiqam 

hissi  kükrəmirdi.  Dərdin,  həsrətin  qarışığı  içində  qovrulan  dəstə  başçısı  təbiətinə  xas 

olmayan bir tərzdə- çıxıb getməsən  səni də öldürəcəm, özümü də-deyir. 

Qarabağ bəlasının qanlı təfərrüatı barədə yeni-yeni məlumatlar aldığım zamanlar 

heç vaxt ümidimi itirməmişəm ki, bir gün ermənilər də, azərbaycanlılar da kamançanın 

səsinə,  onun  kədərli  musiqisinə,fəryadına  qulaq  asacaq  və  bir-birinin  ağrı  və 

iztirablarını başa düşməyə qadir olacaqlar. 

Kamançanın  kövrək  naləsi  bir  gün  mütləq  topların,silahların  gurultusunu 

batıracaq. 

Axı hər xalqın elə bir musiqi aləti var ki,daşa dönmüş qəlbələri belə riqqətə gətirə 

bilir. Bu alət kamança da ola bilər, Çexovun «Rotşild skripkası» da… 

2001 

 

 

 

---