168
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
rast gəlinir. Avropada isə Orxan-Yenisey abidələri haqqında ilk
məlumatı Nikolay Vidzen vermişdir. N.Vidzendən sonra Trobol
boyarının oğlu Semyon Remazov Orxon-Yenisey abidələri haq-
qında məlumat verir.
Hər iki tədqiqatçı qədim türk abidələrinin yeri haqqında
məlumat verməklə kifayətlənmiş, abidələrin özləri haqqında elmi
əhəmiyyət daşıyan fikir söyləməmişlər.
Orxon-Yenisey abidələri haqqında elmi tədqiqatlara XVII
əsrdən başlanmışdır. İsveç zabiti Filipp-İohann Tabbet Stralen-
berq 1730-cu ildə nəşr olunan “Das Nord und Ostliche Theil von
Europa und Asia” adlı əsərində elmdə ilk dəfə olaraq, “Orxon-Ye-
nisey əlifbası ilə yazılmış bir neçə kitabədən nümunə vermişdir.
Sonrakı illərdə isə “Orxon-Yenisey abidələri ilə bağlı V.Tomsen,
V.V.Radlov və başqaları davamlı tədqiqat aparmağa başladılar.
Tədqiqatçılar apardıqları uzunmüddətli tədqiqat sayəsində bir
tərəfdən yeni abidələri kəşf etdilər, eyni zamanda tapılan abidələrin
türk xalqlarına məxsus olmasını müəyyənləşdirdilər. Abidələr
üzərində işləyən Danimarka alimi V.Tomsen 1893-cü il, dekabr
ayının 15-də Danimarka Kral Elmlər Akademiyasının iclasında
Orxon-Yenisey yazılarının açılması haqqında məlumat verdi.
V.Tomsen əvvəlcə, Kül-tigin abidəsindəki dörd sözü-tenri, türk,
kül, tigin sözlərini oxuyur. Tomsenlə eyni vaxtda akad.V.V.Rodlov
20-yə qədər işarəni açmağa müvəffəq oldu. V.Tomsendən sonra
V.V.Rodlov Kül-tigin şərəfinə qoyulmuş abidəni tərcümə edir və
1894-cü il yanvarın 19-da Rusiya Elmlər Akademiyasının iclasın-
da oxuyur. O, həmin ildə Bilgə xaqan şərəfinə abidəni də ilk dəfə
tərcümə edir. 1894-1895-ci illərdə V.V.Radlov Orxon, habelə Ye-
nisey abidələri üzərində işləyir. 1895-ci ildə Yenisey abidələrinin
Monqolustanda tapılmış kiçik abidələri və Ongin abidəsini,
həmçinin, Kül-tigin şərəfinə abidənin üçüncü tərcüməsini nəşr
etdirir. Sonra o, xüsusi olaraq Orxon-Yenisey abidələri dilinin fo-