Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya abidəsində qədim türk xalqlarının həyatı, məişəti, məşğuliyyəti,
milli mənəvi dəyərləri ilə yanaşı qəbilə və sülalə davası,
hakimiyyət, işğalçılıq siyasəti, günahsız qanlar tökülməsi, ölüm
səhnələri də öz əksini tapmışdır. «Avesta» və «Kitabi-Dədə Qor-
qud» abidələrində də bu əlamətlər aydın görünür.
M.Seyidovun bu abidələr barədə maraqlı araşdırmaları var-
dır. O, göstərir ki: «Son vaxtlara qədər Azərbaycanın bir çox
yerlərində ağac pirlər olmuşdur. Həmin pirlər əsasən uşaq doğum
pirləri kimi məşhurdur. Buraya doğmayan qadınlar övlad arzusu
ilə gələr, səcdəyə durarmışlar. Ağacın doğum piri olması, onun
həm dünya ağacının atributu olmasına işarədir. Bizcə, ardıca və
başqa ağaclara belə münasibət sitayiş əlamətidir. Bir çox axtarış-
lar göstərir ki, ağaca sitayiş ulu türkdilli xalqlarda ən çox yayıl-
mışdır. Bu məsələ ilə əlaqədar Ermitajdakı Altay qəbiləsinə aid
edilən maddi-mədəniyyət nümunələri elmə xeyli material verir.
Eradan əvvəl IV-III əsrlərə aid edilən həmin sənət nümunələri
içərisində bir əl-üz dəsmalı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Həmin şəkildə ilahinin əlində müqəddəs ağac təsvir olunmuş-
dur. Dəsmal haqqında bəhs edən tanınmış rus tədqiqatçısı Qryaz-
nova qeyd etmişdir ki, burada doğum və bərəkət ilahəsi və onun
əlində ağac təsvir olunmuşdur. Dəsmaldakı təsvir sübut edir ki,
qədim türklər, o cümlədən Altay türkləri ən qədim zamanlardan
ağaca müqəddəs bir şey kimi baxmışlar»
1
.
Deməli, türk xalqları ağaca doğum, uşaqların hamisi, ilahi
bir varlıq kimi baxmışlar. Kökü minilliklərin dərinliklərinə gedən
Umaya inamının izlərinə Orxon-Yenisey abidələrində rast gəlmək
olar. Bu baxımdan Gül-Tigin abidəsinin şərq tərəfində 31-ci sı-
rada yazılır: «Umay tək öğim katun kutunqa inim Gül-Tigin at
bulu».
2
Yəni, tək anam xatunun bəxtinə kiçik qardaşım Gül-Tigin
ad qazandı; Tonyuk abidəsinin qərb tərəfində 38-ci sırada: «Tenq-
ri, Umay, İduk Yer-Sub başa berti erinc».
3
Yəni, Tanrı, umay və