DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI süjet özəllikləri və poetik strukturuna ilə uyğunlaşan başqa əsərə rast gəlmirik. Onun üçün də «Dədə Qorqud» öz orijinal- lığı ilə dünyamızın yeni-yeni ölkələrini fəth etməkdədir. Əgər Azərbaycan türkləri tarixdə yaşadıqları uzun çağlar ərzində digər bədii sənət nümunəsi yaratmayıb, təkcə «Dədə Qorqud»la ktfayətlənsəydi belə, öz böyüklüyünü, istedadının ecazkarlığını nümayiş etdirmiş olardı. Lakin xalqımızın həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyat ənənəsinin mayasında «Dədə Qorqud» durduğu üçün yaratdıqları Nizami, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Axundov, Sabir, Mirzə Cəlil, Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə zirvəsindədir. Stefan Sveyq sənətkar «ulduz»ların doğulduğu anları dün- yanın ən xoşbəxt günləri hesab edirdi. Bu mənada «Dədə Qor- qud» abidəsini yaradan xalqımız dünyamıza bir xoşbəxt an deyil, min, bəlkə də, iki min illik sevincli çağlar bəxş etmişdir. Çünki bu möhtəşəm abidə bir ildə, beş ildə yaranmayıb, neçə-neçə əsr ərzində formalaşıb. “Kitab”ın əlyazmasının üzərində qeyd olunduğu kimi, oğuz tayfalarının dilində yaranıb yazıya alındıqdan sonra müəyyən obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən bir neçə yüz il yaddaş- lardan silinməsinə baxmayaraq, XIX əsrin əvvəllərində (1815) Avropada tapılması ilə yenidən doğulmuş, bütün dünyanı heyrətə gətirmişdir. Azərbaycan, anadolu türklərinin, türkmənlərin və qaqa- uzların ulu babaları - oğuzlar haqqında ilk yazılı tarixi mənbə Orxon-Yenisey daş kitabələri hesab edilir. «Göytürk imperator- luğu dövründəki türk ellərindən biri də doqquz boydan ibarət oğuzlar idi. Onlar VII əsrin II yarısı ilə VIII əsrin I yarısı ara- sında Tula çayı boyunda yaşayırdılar. Doqquzoğuzlar türk eli ilə birlikdə Göytürk dövlətinin əsasını təşkil edən ikinci ünsürdür. Bunlar göytürklərin siyasi xələfləri olan uyğurlar dövründə də eyni mahiyyətdə bir rol oynamışlar. Oğuzlara XI əsrdə türkmən
5
və türk deyilmişdir. «Oğuz» sözü dastanlarda xatirəsi yaşadılan əcdadlarının adı kimi xalq arasında uzun müddət işlədilmişdir. Oğuzlar orta çağlarda dünya tarixində böyük rolu olan səlcuq, atabəylər, qaraxanilər, osmanlı, ağqoyunlu və səfəvi kimi qüdrətli imperiyalar yaratmışlar. Lakin «Dədə Qorqud» dastanını oğuz- larla məhdudlaşdırmaq düz deyil. Başqa sözlə, «oğuz» adının tarix meydanında göründüyü əsrlərlə – VI –VII yüzilliklərdə durğunlaşdırmaq onu Qafqaz, Azərbaycan mühitindən ayırmaq təşəbbüsündən başqa bir şey deyil. Əslində oğuzların ulu baba- larının – hunların, saka türklərinin, massagetlərin, albanların ta- rixin müxtəlif aşırımlarında doğma ellərindən uzaqlaşıb yenidən geri dönmələri ilə gen yaddaşında yaşatdıqları dastanlaşmış tarixlərinin məhz yarandığı məkanda orta çağlarda yazıya alın- masıdır. Faktlar onu göstərir ki, Qafqazda və Yaxın Şərqdə yaşayan türklərin yazısı və ana dilli ədəbiyyatı çox qədim zamanlardan mövcud olmuşdur. Belə ki, XIV yüzillikdə Misirdə yaşamış, turk- səlcuq mənşəli Əbu-Bəkr ibn Abdullah ibn Aybək əd-Davadarinin məlumatından aydın olur ki, oğuzların erkən orta əsrlərə aid ya- zılı abidələri var idi. O, 1309-cu ildə tamamladığı «Dürər-ət ti- can və təvarix qürar əz-zaman», yəni «Şöhrətlilərin tarixindən mirvarilər» adlı ərəb dilində yazılmış kiçik həcmli xronikasında göstərir ki, Əbu Müslüm Xorasaninin (755-ci ildə öldürülmüş- dür) xəzinəsindən bir kitab tapılmışdır. Orta fars dilində yazılan bu kitab Ənuşirəvan Sasaninin (531-579-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) məşhur vəziri mərvli Buzurq Mihr Baxtxana məxsus imiş. Türk dilindən tərcümə olunan kitab «Ulu xan ata Bitigçi» ad- lanırdı. Harun-ər Rəşidin hakimiyyəti illərində (763-809) suriyalı Cəbrayıl Bəhtaşi tərəfindən ərəb dilinə çevrilmişdi. S.Əlizadənin qənaətinə görə, «VIII əsrdə ərəb dilinə tərcümə edilən bu əsər ağızlarda dolaşan şifahi ədəbiyyat - folklor dilindən tərcümə edilə