Ramazan Qafarlı,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
İÇ OĞUZLA DIŞ (DAŞ) OĞUZUN
SAVAŞININ SƏBƏBİ
10
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
səbəbdən də iqtidar rolunda yarımallah - yarıminsan tək dünyaya
gələn mədəni qəhrəmanlar və onun nəslinin nümayəndələri çıxış
edirlər. Xalq isə təbiətdəki başqa canlılardan biri kimi xarakterizə
olunur. Kütlələr dövlətin yaranması və inkişafında, qorunmasın-
da fəal rola malik göstərilmirlər. Hakimiyyətin pilləvari qurulu-
şunun ən yüksək qatında tanrılar tərəfindən «seçilən», insanların
(ümumiyyətlə, bütün canlıların) birliyini təşkil etməyi bacaran,
təbii fəlakətlərə, şər qüvvələrə qarşı mübarizənin təşkilatçısına
çevrilən və qara camaatı Yaradıcının xidmətində durmağa çağıran
fövqəltəbii gücə malik məxluqlar əyləşirlər.
«Dədə Qorqud»da isə tamamilə başqa mənzərənin şahidi
oluruq. 24 tayfanın (eposun «Qazlıq Qoca oğlu Yeynək boyu»nda
Bayandır xanın əmrində deyilir: «İyirmi dörd vilayətin bəyləri
gəlsin!» - Bax: Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, 1988, s. 193. Yaxud
«Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy»da ozan Dəli
Dondazın 24 oğuz boyunu tərif edib oxşaması barədə məlumat
verilir, - Yenə orada. s. 175) birliyindən yaranan qalın oğuz elində
xanlar xanı Bayandır xan sabitliyin qarantı funksiyasını daşısa
da, hər vilayətin özünün bəyi və xüsusi idarəçilik sistemi nəzərə
çarpdırılır.
Bir cəhət maraqlıdır ki, eposda ölkə iki qanada - İç oğuza
(Üç ox) və Dış/Daş (Boz ox) oğuza bölünür. Lakin hakimiyyət
bölgüsü ümumoğuz mifoloji təsəvvüründəki kosmoloji struktur-
dan fərqli şəkildə aparılır. Yəni, idarəçilik Boz oxların deyil, Üç
oxların (Oğuzun adadakı ağac koğuşunda rastlaşdığı gözəl qadın-
dan dünyaya gələn oğlanları – Göy xan, Dəniz xan və Dağ xa-
nın törəmələrinin) əlindədir. Oğuzun oğlanları Gün xan, Ay xan
və Ulduz xan göy işıq zolağı ilə göydən enən qadının bətnində
yetişirlər. Atalarının vəsiyyətinə görə, bu üç qardaşın tapdığı qızıl
yay aralarında üç hissəyə bölünür, ona görə də onların nəslinin
davamçılarına pozuq/ bozuq/ boz oxlar deyirlər.
|