Naxçıvan qəzasında – qəza həkimi Epitan Qeorqiyeviç
Şenqeliya, mama Nina Dmitriyevna Babkova. Birinci sahənin
kənd həkimi Appalon Qriqoryeviç Kantakuzin, mama Yelena
Semyonovna Şeykina. Ikinci sahənin kənd həkimi (məlumat
yoxdur), mama Tamara Konstantinovna Matyukova.
Şərur qəzasında – qəza həkimi (boşdur), mama
(boşdur). Şərur sahəsinin kənd həkimi Hüseyn Qulubəy
Cabbarbəy oğlu Səfiyev, mama Mariya Dmitriyevna
Quminskaya. Hər iki qəzanın feldşerləri haqqında məlumat
yoxdur. Beləliklə 1910-cu ildə hər iki qəzada işləyən
həkimlərin sayı – 7 (onlardan 3-ü başqa idarədən idi),
feldşerlərin sayı – 15 (onlardan 4-ü başqa idarədən idi) və
mamalar – 5 (onlardan biri başqa idarədən idi). Çarpayıların
sayı 20-yə qədər çoxaldı. 1910-cu ildə 7 aptek olmuşdur ki,
onların da 4-ü xüsusi sahibkarların əlində idi.
1910-cu ildə Naxçıvan qəzasında əhalinin 29788
nəfərinə 1 həkim, 8046 nəfərinə 1 çarpayı düşürdü.
Şərur qəzasında əhalinin 35956 nəfərinə 1 həkim, 5998
nəfərinə 1 çarpayı düşürdü.
Yeni əsasnamə qəbul olunandan sonra (8 mart 1904-cü
il) əhaliyə tibbi xidmətin vəziyyəti keçmiş illərə nisbətən bir
qədər yaxşılaşır. Bunu daha aydın başa düşmək üçün 1889-
1905 və 1906-1910-cu illərdə Naxçıvan və Şərur qəzalarında
əhaliyə göstərilən ambulatoriya və stasionar xidmətin
vəziyyətini nəzərdən keçirək.
25
4-cü cədvəl
1889-1905 və 1906-1910-cu illərdə kənd xəstəxanalarında
qəbul olunan ambulatoriya və stasionar xəstələrinin
artıb əskilməsi haqqında məlumat
1
Qəbul olunan xəstələrin
sayı
Qəzalar
Kənd xəstəxanası,
feldşer məntəqəsi
ilə birlikdə
Illər
Ambula-
toriyada
stasionarda
Cəhri
1892
-
1905
70,256
Məlumat
yoxdur
Naxçıvan şəhəri
1906
-
1910
79,914 237
Naxçıvan
Çənənəb
1908
-
1910
23,471 10
1889
-
1905
73,135
Məlumat
yoxdur
Şərur Başnoraşen
1906
-
1910
126,322 66
1889
-
1905
143,391
Məlumat
yoxdur
CƏMI:
1906
-
1910
229,707 313
_________________
1
Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci
qurultayının əsərləri, I cild, 3-cü buraxılış, Tiflis, 1914, səh.117, 134.
26
Cədvəldən göründüyü kimi, əgər 1889-1905-ci illər,
yəni 17 il ərzində Şərur qəzasında 73,135 ambulatoriya xəstəsi
qəbul edilərək orta hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 113
gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu illərdə (yəni 5 il ərzində)
126,322 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək, orta hesabla bir
ildə əhalinin 1000 nəfərinə 702 gəliş düşürdü: əgər 1892-ci və
1905-ci illər (yəni 14 il) ərzində Naxçıvan qəzasında 70,256
ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə
əhalinin 1000 nəfərinə 49,7 gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu
illər (yəni 5 il) ərzində üst-üstə 103,385 ambulatoriya xəstəsi
qəbul edilərək orta hesabla 198,0 gəliş düşürdü; əgər 1889-
1905-ci illər ərzində hər iki qəzada 143,391 ambulatoriya
xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə əhalinin 1000
nəfərinə 61 gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu illərdə hər iki
qəzada 229,707 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta
hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 295 gəliş düşürdü.
Yuxarıda göstərildiyi kimi, 1892-1905-ci illərə nisbətən
hər iki qəzada əhalinin 1000 nəfərinə düşən ambulatoriya
xəstələrinin sayı 1906-1910-cu illərdə 6 dəfədən çox olmuşdur.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 1906-1910-cu illərdə xəstələrin
sayının artması heç də o demək deyildir ki, əhaliyə göstərilən
ambulatoriya xidməti qəzalarda yalnız tibb şəbəkəsinin
genişləndirilməsi və tibb işçilərinin sayının artırılması
nəticəsində olmuşdur. Bunun başlıca səbəbi əhalinin iqtisadi
yaşayış şəraitinin zəifləməsi üzündən bir sıra yoluxucu və
ictimai xəstəliklərin artması olmuşdur.
Bununla yanaşı cədvəldən göründüyü kimi 1906-1910-
cu illərdə əhalinin xəstəxanaya qəbulu olduqca dözülməz
olmuşdu. Orta hesabla bir ildə hər xəstəxanada cəmi 21 xəstə
yatmışdır. Halbuki, yalnız bir çarpayı il ərzində normal olaraq
20-21 xəstə, habelə hər iki qəzada olan 20 çarpayı isə 400-420
xəstə qəbul edə bilərdi. Belə vəziyyət onunla izah edilir ki,
xəstəxanalarda müalicə işi keyfiyyətsiz aparılırdı, dərman və
sarğı materialları üçün hər xəstəyə cəmi 5-6 qəpik pul
buraxılırdı. Xəstələrin qidalanması üçün lazımi qədər ərzaq
buraxılmırdı.
Dərman və sarğı materialları almaq üçün hər kənd
xəstəxanasına 1890-1892-ci illərdə bir ildə 400 manat pul
27
buraxılırdı. Bu puldan hər xəstəyə Başnoraşen xəstəxanasında
3,2 qəpik, Cəhri xəstəxanasında isə 9 qəpik xərcləməyə icazə
verirdilər. Sonralar xəstəxanalarda dərman və sarğı
materiallarına buraxılan xərc bir qədər artırıldı. Hər
xəstəxanaya feldşer məntəqəsi ilə birlikdə 800 manat pul
buraxıldı. Lakin xəstəyə düşən dərman pulu isə artmadı.
Məsələn, bu vəsait artırılan illər Başnoraşen kəndində hər bir
xəstəyə 3 qəpik, Naxçıvan şəhərindəki kənd xəstəxanasında 5
qəpik, Çənənəb kənd xəstəxanasında isə 10 qəpik dərman pulu
xərclənməsinə icazə verildiyi qeyd edilir. Bir ildə qəbul olunan
stasionar və ambulatoriya xəstələrinin sayını nəzərə alsaq,
aydın olur ki, hər bir xəstəyə cəmi 3-3,3 qəpik pul sərf
olunurdu.
Şərur qəzasının Başnoraşen kənd xəstəxanasının həkimi
H.Səfiyev xəstələrə buraxılan dərman pulundan şikayətlənərək
yazır ki, «xəstəxanaya və feldşer məntəqəsinə buraxılan vəsait
çatışmadığından həkim məcbur olur ki, xəstəyə lazımi tibbi
yardım göstərməkdən imtina etsin. Sonra müəllif qeyd edir ki,
ambulatoriya və stasionar xəstələrinə keyfiyyətli müalicə
göstərilməsi üçün vəsaiti artırmaq lazımdır…»
1
.
Xəstəxanada yatan xəstələrin qidalanmasına buraxılan
vəsait onları təmin etmirdi, bundan başqa xəstələrə lazım olan
ərzağı tapmaq olmurdu. Bu haqda Çənənəb kənd həkimi
Y.Kaminski yazır ki, «Smeta üzrə hər xəstəyə bir gecə-gündüz
ərzində 30 qəpik çatır. Bu pulla xəstəni saxlamaq qeyri
mümkündür. Bu 30 qəpiyə xəstəyə yalnız az miqdarda isti
xörək, bir yumurta və bir qədər çörək vermək olar. Xəstələr
normal qidalansınlar deyə, istər-istəməz öz ciblərindən əlavə
pul verməli olurlar»
2
.
Əhaliyə göstərilən tibbi yardımın aşağı səviyyədə olması
və
xəstələrin xəstəxanaya az qəbul olunmasının
________________
1
Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci
qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis 1916, səh. 54-55.
2
Yenə orada, səh. 66.
28
bir səbəbi də kənd xəstəxanasının xidmət etdiyi sahədə
40000-45000 nəfərin olması, kəndlərin xəstəxanadan xeyli
uzaqda yerləşməsi idi. Kənd
yollarının bərbad halda olması,
ümumiyyətlə münasib və rahat nəqliyyat vəsaitinin olmaması
və s. səbəblər üzündən, xüsusilə qış aylarında, xəstəxanaya
qəbul daha da azalırdı. Bu da onunla izah edilir ki, qışda çoxlu
qar yağması nəticəsində kəndlərin çoxunun yolları bağlanırdı.
Çənənəb kənd həkimi Y.Kaminski bu haqda belə yazır:
«Yolların əlverişsiz və yararsız halda olması, iş gününün
itirilməsi və s. bunların hamısı o qədər də varlı olmayan əhali
üçün maneçilik törədirdi. Qışda qar yağanda isə yuxarılarda
olan kəndlər başqa yerlərlə tamamilə əlaqəsini kəsir və dağ
cığırları təhlükəli olduğundan yalnız tək-tük adam tapılırdı ki,
o da son dərəcə ehtiyac üzündən, qonşu kəndlərə getməyi
qərara alsın»
1
.
Ona görə göstərilənləri və habelə həkim kadrlarının
kəskin azlığını nəzərə alsaq belə nəticəyə gəlmək olar ki,
qəzalarda yaşayan kənd əhalisinə göstərilən tibbi xidmət nə
dərəcədə aşağı səviyyədə idi.
Ölkənin sanitariya vəziyyəti keçmişdə çox ağır idi.
Küçələr başdan-başa zibillə dolu olurdu. Habelə küçələrin
bərbad olması üzündən qışda palçıqdan, yayda isə tozdan
keçmək mümkün olmurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalı
Naxçıvanın belə acınacaqlı vəziyyətinə gülərək keçmiş
Naxçıvandakı küçələrin bərbad halda olmasını öz nömrələrinin
birində tənqid edir. Jurnalda çəkilən karikaturada bir nəfər
Naxçıvan şəhər əhalisinin dəvə üstündə işə getməsi və dəvənin
yarıya qədər palçığa batması göstərilir (5-ci şəkil).
Sanitariya işlərinə nəzarət yetirilməsi polis işçilərinə
tapşırılmasına baxmayaraq, əslində bu işlə heç kim məşğul
olmurdu.
Naxçıvan şəhərində qədimdə 3 hamam var idi: -
Şeyxəlibəy hamamı, Əlifəzli hamamı və qaçqın Mirzəəlibəy
_________________
1
Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci
qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis 1916, səh.62.
29
hamamı. Ordubadda isə cəmi 2 hamam var idi. Kəndlərin
əksərində hamam yox idi. O kənddə ki, hamam var idi, onlar
da çirkab sularla dolu olurdu. Əhali çimmək üçün
5-ci şəkil
Naxçıvan şəhəri Puşkin küçəsi
ümumi hovuzlardan istifadə edirdi ki, bu da dəri və yoluxucu
xəstəliklərin yayılması üçün əlverişli bir mənbə idi.
«Molla Nəsrəddin» jurnalının inqilabdan qabaqkı
nömrələrinin birində hamamda çimənlərin vəziyyətini təsvir
etmişdir. 6-cı şəkildən göründüyü kimi hamam otağının
ortasında olan hovuzdan necə istifadə edilir.
Kənd həkimi Y.Kaminski Naxçıvan qəzasının ikinci
sahəsində (indiki Culfa rayonunda – A.M.) yaşayış şəraitindən
və sahənin sanitariya vəziyyətindən məlumat verərək yazır ki,
«sahənin yaşayış şəraiti ümumiyyətlə aşağı idi. Əhalinin
istifadə etdiyi bulaq suyu kəndlərdə bir qayda olaraq
çirkləndirilirdi. Kəndlərdə zibil tökmək üçün daimi yer
ayrılmadığından zibil və başqa tullantılar ya çaya, ya da kəndin
kənarına tökülürdü»
1
.
30
6-cı şəkil
Kənd hamamı
Yerlərdə nüfuzlu polis nümayəndələrinin olmaması
üzündən əhaliyə verilən göstərişlər vaxtında icra olunmurdu,
əhali tibb işçilərinin göstərişlərinə çox vaxt etinasızlıqla
yanaşırdı. Protokol tərtib edilməsi işə az kömək edirdi.
Kənd həkimi H.Səfiyev Şərur qəzasının ümumi halı və
əhalinin sanitariya vəziyyəti haqqında verdiyi məlumatda
göstərir ki, qışda əhali otağın ortasında qazılmış təndirdən həm
çörək yapmaq üçün, həm də soyuqdan qorunmaq üçün istifadə
edirdi. Belə ki, təndirə çörək yapılandan sonra onun üstünə
kürsü qoyur və bunun da üzərinə böyük bir yorğan salırdılar.
Ailə üzvlərinin hamısı bu yorğanın altında yatırdılar.
Müəllif yazır: «Heç bir evdə mebel yox idi, bunu
_______________
1
Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci
qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.59-60.
31
köhnə palaz əvəz edirdi
1
.
Çar Rusiyası dövründə Naxçıvan və Şərur qəzalarında
əhali amansızcasına istismar edilir, onlar arasında profilaktik
və sanitariya-sağlamlıq tədbirləri olduqca zəif həyata
keçirilirdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi, tibb müəssisələrinin,
həkim və orta təhsilli tibb işçilərinin sayı son dərəcə az idi.
Iqtisadi gerilik hökm sürür, eləcə də məişət və əmək şəraiti
aşağı səviyyədə idi. Məhz bu səbəblər üzündən ölkədə tez-tez
epidemiyalar baş verirdi.
1892-ci ilin yay ayında baş vermiş vəba epidemiyası
vaxtı Naxçıvan qəzasında 2583 vəbalı xəstə qeydə alınmış,
onlardan 1227 nəfəri (47,5%-i) ölmüşdür. Naxçıvan şəhərində
isə 250 vəbalı xəstədən 157-si (62,8%-i) ölmüşdür.
1904-cü ildə Naxçıvan və Şərur qəzalarında vəba
epidemiyasının baş verməsinin qarşısını almaq və epidemiya
əlehinə tədbirləri gücləndirmək məqsədi ilə 1904-cü ildə Şərur
qəzasının Başnoraşen kəndində (iyul), Ordubad şəhərində
(avqust) və Naxçıvan şəhərində (sentyabr) həkim-sanitar
məntəqələri təşkil edilir. Onlara sanitar tədbirlərin həyata
keçirilməsinə və xidmət dairəsində sanitar vəziyyətinə nəzarət
etmək həvalə olunmuşdur. Xəstəlik hadisəsi baş verən vaxt ona
qarşı bilavasitə mübarizəyə qoşulmaq nəzərdə tutulmuşdur.
1904-cü ilin avqust ayında Naxçıvan şəhərində vəbalı
xəstələr üçün 10 sarpayılıq, sentyabr ayında Şərur qəzasının
Başnoraşen kəndində isə 3 çarpayılıq xəstəxana açılır.
Naxçıvan və Şərur qəzalarında baş verən vəba
epidemiyası zəhmətkeşlər arasında çoxlu qurbanlar apardı.
Təkcə 1904-cü ildə vəba epidemiyası zamanı Naxçıvan
qəzasında vəbaya tutulmuş 837 xəstədən 628 nəfəri (yəni
xəstələnənlərin 74%-i), Şərur qəzasında isə 845 vəbalı
xəstədən 660 nəfəri (yəni xəstələnənlərin 78,1%-i) ölmüşdü
2
.
________________
1
Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci
qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.51.
2
Irəvan quberniyasının 1906-cı ilə aid yaddaş kitabı. «Irəvan
quberniyasında 1904-cü ildə
vəba epidemiyasının
xülasəsi»,Irəvan,1905,səh.97.
32
Başqa sözlə desək, 1904-cü ildə hər iki qəzada
ümumiyyətlə ölmüş 3428 nəfərdən 1288-i (yəni ümumi ölüm
hallarının 37,6%-i) yalnız vəba xəstəliyindən olmuşdur.
Beləliklə, 1904-cü ildə Keçmiş Naxçıvanda əhalinin hər
10000 nəfərinə 110 vəbalı xəstə düşürdü. Elə kəndlər var idi
ki, vəbaya tutulan xəstələrin 90-95%-i, hətta 100%-i vəfat
edirdi. Məsələn, 1904-cü ildə hər iki qəzanın 35 kəndində
xəstələnən 204 vəbalı xəstənin hamısı ölmüşdür. Buna misal
Naxçıvan qəzasının Aşağı Rəmeşin, Kükü, Şada, Payız,
Nehrəm, Yuxarı Uzunoba, Camaldın, Culfa, Əliabad, Şahbuz,
Kolanı, Tumbul; Şərur qəzasının Zeyvə, Keştaz,
Mahmudkənd, Siyaqut, Vayxır, Tumaslı, Qarxın və sair
kəndlərini göstərmək olar.
Irəvan qubernatoru quberniya həkiminin müşayiəti ilə
1904-cü il oktyabr ayının 14-də yerlərdə vəba epidemiyası
əleyhinə aparılan tədbirlərin necə təşkil edildiyi ilə şəxsən tanış
olmaq üçün Naxçıvana gəlir və bir neçə gün burada qaldıqdan
sonra geriyə qayıdır. Çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu
gəlişin nəzərə çarpacaq dərəcədə elə bir təsiri olmur. Xəstəlik
isə ara vermədən günü-gündən çoxalır. Təkcə bunu göstərmək
kifayətdir ki, 1904-cü il noyabr ayının 1-dən dekabr ayının 1-
nə kimi vəbalı xəstələrin sayı 617 nəfərə çatmışdı ki, bunların
da 481-i (yəni xəstələnənlərin 78%-i) vəfat etmişdi.
Irəvan quberniyasında 1904-cü ildə vəba epidemiyasının
yayılması səbəbləri aydınlaşdırılarkən belə yazılmışdır: «Bu
haqda danışmazdan əvvəl aşağıdakı suallara cavab vermək
lazımdır:… Məgər bizim yaşayış şəraitimizin sanitariya
vəziyyəti o qədər hazır idimi ki, biz vəba kimi qorxulu bir
düşmənin qarşısına cürətlə çıxaq? Biz kifayət qədər hazırdıqmı
ki, vəba xəstəliyini vaxtında aşkar edək və vaxtında onun
qarşısını alaq? Bu sualların yalnız bir cavabı var: Yox! yox!»
1
.
1894-cü ildə Naxçıvan qəzasında 4 nəfər və Şərur
qəzasında bir nəfər cüzəmlı xəstə qeydə alınmışdır. Tədbir
görülmədiyindən xəstələrin sayı ildən-ilə artır. Hər iki
__________________
1
Irəvan quberniyasının 1906-cı ilə aid yaddaş kitabı, üçüncü hissə.
Irəvan, 1905, səh.102.
33
qəzada 1894-1907-ci illərdə xəstəliyin nə dərəcədə yayılmasını
bilmək üçün aşağıdakı cədvəli nəzərdən keçirək:
5-ci cədvəl
1894-1907-ci illərdə cüzam xəstəliyinin gedişi
haqqında məlumat
Yuxarıda deyilənlərdən və cədvəldən göründüyü kimi,
1894-cü ildə qeyd olunan cüzam xəstəliyinə qarşı vaxtında
tədbir görülmədiyindən, xəstəlik yayılaraq 26 kəndi bürüyür və
onun sayı 14 il ərzində (1908-ci ilədək) 5-dən 53-ə çatır ki,
bunun da 48 nəfəri (yəni xəstələnənlərin 90,5 %-i) ölümlə
nəticələnir.
Qəzalar üzrə götürdükdə Naxçıvanda xəstələnən 41
nəfər cüzamlı xəstənin 38-i (yəni xəstələnənlərin 92,7 %-i),
Şərurda isə 12 xəstədən 10-u (yəni xəstələnənlərin 83,3 %-i)
vəfat etdiyi aydın olur. 1907-ci ildə Naxçıvan və Şərur
qəzalarında uşaqlar arasında skarlatina epidemiyası baş verir.
Bu epidemiya zamanı Naxçıvan qəzasında skarlatinaya tutulan
229 uşağın 18-i (yəni xəstələnənlərin 8 %-i), Şərur qəzasında
isə xəstələnən 56 uşağın 20-si (yəni xəstələnənlərin 35,6 %-i)
ölür. Beləliklə, hər iki qəzada skarlatina ilə xəstələnən 285
uşaqdan 38-i (yəni xəstələnənlərin 13,3%-i) ölmüşdür
1
.
Tibbi statistikanın lazımi səviyyədə aparılmaması bir
çox xəstəliklər haqqında dəqiq rəqəmlər göstərməyə imkan
vermir. Lakin bir sıra materiallardan aydın olur ki, o zamanlar
müraciət edən xəstələr içərisində
vərəmli,
____________________
1
Irəvan quberniyasının 1912-ci ilə aid yaddaş kitabı, VII fəsil,
Irəvan, 1912, səh.3-7.
Qeydə alınmış Ölmüş
Qəzalar Yaşayış
məntəqəsi kişi qadın Cəmi kişi qadın cəmi
Naxçıvan 17 24 17 41 23 15 38
Şərur
9 7 5 12 5 5 10
CƏMI:
26 31 22 53 28 20 48
34
traxomalı, dəri-zöhrəvi və bu kimi yoluxucu xəstəliklərə
tutulanların sayı az olmamışdır.
«Qafqaz həqqında məlumatlar məcmuəsi» adlı əsərdə
Naxçıvanda o zamanlar bir sıra xəstəliklərlə yanaşı qanlı
ishalın, qızılcanın, keçəlliyin, müxtəlif göz xəstəliklərinin
hökm sürdüyü göstərilir.
1
Habelə Naxçıvan və Şərur
qəzalarında qarın yatalağının, qanlı ishalın, sifilisin, vərəmin
olmasını, 1908-1909-cu illərdə Culfada və Yayçı kəndində
çiçək və Nəsirvaz kəndində (Ordubad rayonu) skarlatina
epidemiyasının baş verməsini (60 uşaqdan 50-si ölmüşdür)
təsdiq edən sənədlər də vardır.
Yuxarıda göstərilən fakt və rəqəmlərdən aydın olur ki,
keçmiş Naxçıvanda səhiyyə işlərinin kədərli mənzərəsi necə
idi. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Naxçıvan və Şərur
qəzaları təbii çiçək, qarın yatalağı, vəba, cüzam, qanlı ishal,
dəri-zöhrəvi xəstəlikləri, traxoma, vərəm, göy öskürək, qızılca,
skarlatina və başqa yoluxucu xəstəliklərin mənbəyi idi.
Elə müəllifə rast gəlməzsən ki, o öz əsərində keçmiş
Azərbaycanda, xüsusən Naxçıvanda malyariya xəstəliyinin
vəziyyətindən danışarkən onun xalqın qənimi, bəlası olmasını,
zəhmətkeşlər arasında geniş yayılmasını və çoxlu qurbanlar
aparmasını göstərməsin. Doğrudan da xalq arasında
«qızdırma» adlanan bu xəstəlik keçmişdə hər il yüzlərlə adamı,
xüsusən uşaq və hamilə qadınları məhv edirdi. Əhali arasında
malyariya Naxçıvan qəzasına nisbətən Şərur qəzasında daha
geniş yayılmışdı. Bu haqda «Böyük sovet ensiklopediyası»nda
Naxçıvan MSSR-də səhiyyə işlərinin keçmişdəki zəif
inkişafından, əhali arasında xəstəliklərin yayılmasından bəhs
edilərək göstərilir ki, əhali arasında yatalaq, traxoma,
malyariya (Arazətrafı zolaqda əhalinin 70-80%-i, Noraşendə
isə – az qala 100%-ə qədəri) xəstəlikləri geniş yayılmışdı
2
.
Məsələn, Naxçıvan
______________________
1
«Qafqaz haqqında məlkmatlar məcmuəsi», VII cild, Tiflis, 1880,
səh.258.
2
Böyük Sovet Ensiklopediyası, 29-cu cild, 2-ci nəşr,
Moskva,1954,səh.276.
35
qəzasında 1906-cı ildə – 4621 nəfər, 1907-ci ildə – 3749 nəfər,
1908-ci ildə – 893 nəfər, 1909-cu ildə – 6575 nəfər və 1910-cu
ildə 5476 malyariyalı xəstə qeydə alınmışdı.
Malyariya xəstəliyinin gedişi haqqında verilən
məlumatların birində xəstəliyin törətdiyi ağırlaşmalar
xarakterizə edilərək göstərilir ki, malyariyanın təsirindən
hamilə qadınlarda tez-tez uşaqsalma və vaxtından əvvəl doğuş
hadisələri baş verir, habelə zahılıq dövrü yüksək temperatur,
daxili cinsiyyət üzvlərinin müxtəlif səbəblərdən ağırlaşması ilə
nəticələnir ki, bu da çox vaxt zahı qadının ölümünə səbəb
olurdu.
Müəllif qeyd edir ki, xroniki malyariya nəticəsində
qanazlığı müşahidə edilən qadınların bir neçəsində illərlə
aybaşı olmur
1
.
Kənd həkimi Kantakuzinin müşahidəsinə əsasən 1909-
cu ildə malyariya epidemiyası zamanı Naxçıvan şəhərində
uşaqsalma və vaxtından qabaq doğuşdan sonra ağırlaşmış,
uzun sürən uşaqlıq qanaxması və s. səbəblər üzündən 100-dən
çox qadın (çoxusu cavan yaşlarda) ölmüşdür.
Beləliklə, öz-özlüyündə aydın olur ki, inqilabdan,
qabaqkı Naxçıvanda əhalinin təbii artımının son dərəcə
azalması, ölümün, xüsusən uşaq ölümünün çoxalmasına səbəb
– yuxarıda göstərildiyi kimi – xəstəliklərin geniş surətdə
yayılması, yaşayış şəraitinin aşağı səviyyədə olması idi.
«Naxçıvan MSSR»-i kitabının müəllifi A.Nadirov bu barədə
haqlı olaraq yazır: «Sovet hakimiyyəti qurulmamışdan əvvəl
Naxçıvan MSSR-nin hazırki ərazisində əhalinin təbii artımı
son dərəcə aşağı idi. Bunun əsas səbəbi, hər şeydən əvvəl, o
zaman əhalinin ən geniş kütlələrinin iqtisadi vəziyyətinin
olduqca ağır olması, habelə malyariya, səpgili yatalaq və başqa
bu kimi ağır xəstəliklərin yayılması… idi.
2
_________________
1
Həkim Malyujenko M. Irəvan quberniyasının 1912-ci ilə aid yaddaş
kitabı, VII fəsil, Irəvan, 1912, səh.35
2
A.Nadirov. Naxçıvan MSSR (iqtisadi-coğrafi oçerk), Bakı, 1959,
səh.39.
6-cı cədvəl
36
1904-1910-cu illərdə Naxçıvan və Şərur qəzalarında
əhalinin təbii artıb-əksilməsi haqqında məlumat
1
Doğulanların
sayı
Ölənlərin sayı
Təbii artım
Ill
ər
Ə
halinin
say
ı
Mütl
əq
rə
qə
ml
ərl
ə
H
ər 1000
nə
fə
rə
gör
ə
Mütl
əq
rə
qə
ml
ərl
ə
H
ər 1000
nə
fə
rə
gör
ə
Mütl
əq
rə
qə
ml
ərl
ə
H
ər 1000
nə
fə
rə
gör
ə
1904 152865 3880 25,4 3428 22,4 452 3,0
1906 153769 3185 20,7 2614 17,0 571 3,7
1908 154911 4543 29,3 3382 21,8 1161 7,5
1910 157232 4864 30,9 3269 20,8 1594 10,1
Elə illər də olmuşdur ki, (1904-cü ildə), hər 1000
nəfərə düşən təbii artım 3-ə, ölüm 22,4-ə, doğum isə 25,4-ə
çatmışdır. Deyilənləri daha düzgün başa düşmək üçün
Naxçıvan və Şərur qəzalarında 1910-cu ildə əhalinin hər 1000
nəfərinə düşən doğumu, ölümü və təbii artımı Azərbaycan SSR
və Naxçıvan MSSR-in 1962-ci ilə aid göstəriciləri ilə
müqayisə edək:
Doğum Ölüm Təbii artım
Keçmiş Naxçıvan (1910-cu ildə 30,9 20,8 10,1
Naxçıvan MSSR (1962-ci ildə) 47,7 7,8 39,9
Azərbaycan SSR (1962-ci ildə) 40,3 7,4 32,9
SSRI (1962-ci ildə) 22,5
7,5
15,0
________________
1
Bu cədvəli tərtib edərkən Irəvan quberniyasının 1904-1910-cu illərə
aid yaddaş kitabından istifadə edilmişdir.
37
Ağır iqtisadi vəziyyət və çar hökumətinin Naxçıvan
əhalisinə etinasızlığı nəticəsində yüksək xəstələnmə və ölüm
halı ilə yanaşı əlillik də artırdı. Belə hadisə 1897-ci ildə Rusiya
imperiyasının əhalisinin birinci siyahıya alınmasında qeyd
edilmişdir.
7-ci cədvəl
1897-ci ildə əhalinin siyahıya alınmasında əlillik
haqqında məlumat
Əlillərin sayı
Qəzalar və şəhərlər
Əhalinin
sayı
Korlar
Kar və
lallar
Ağıldan
kəm
Cəmi
Naxçıvan şəhəri 8790 26 4 5 35
Ordubad şəhəri 4611 8 - 1 9
Naxçıvan qəzası
(şəhərlə birlikdə)
100771 304 73 68 445
Şərur qəzası
38269 101 30 20 151
Hər iki qəzada
CƏMI
139040 405 103 88 596
Məlumatdan aydın olur ki, əhalinin hər 1000 nəfərinə
düşən əlillərin sayı belə olub:
Naxçıvan şəhəri üzrə – korlar 2,9; kar və lallar – 0,4;
ağıldan kəmlər – 0,6; cəmi əlillər – 3,9;
Ordubad şəhəri üzrə - korlar 2,7; ağıldan kəmlər – 0,2;
cəmi əlillər – 1,9;
Naxçıvan qəzası üzrə (şəhərlərlə birlikdə) - korlar 0,3;
kar və lallar – 0,7; ağıldan kəmlər – 0,7; cəmi əlillər – 4,4;
Şərur qəzası üzrə - korlar 2,6; kar və lallar – 0,8; ağıldan
kəmlər – 0,5; cəmi əlillər – 3,9;
Hər iki qəza üzrə - korlar 2,9; kar və lallar – 0,7; ağıldan
kəmlər – 0,6; cəmi əlillər – 4,2.
Çar hökumətinin devrilməsinə qədər Naxçıvanda
səhiyyə işlərinin kədərli tarixi belə olmuşdur.
1917-ci il fevral inqilabından sonra Naxçıvanda
müvəqqəti hökumətin və Xüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsinin
yerli hakimiyyət orqanları formal olaraq yaradıldı. Bu yeni
38
hakimiyyət əslində devrilmiş çar üsuli-idarəsindən çox az
fərqlənirdi.
1917-20-ci illərdə Naxçıvan və Şərur qəzaları
daşnakların və onların ingilis – amerikan ağalarının əlində idi.
Bu ağalar Naxçıvan və Şərur qəzalarında yaşayan xalqları bir-
biri ilə salışdırır, onlar arasında qırğın törədirdilər. Onların
yeritdikləri düzgün olmayan siyasətin nəticəsində yüzlərlə
adam milli qırğınların qurbanı oldu.
Ölkədə olan bu acınacaqlı vəziyyəti görən həkim və orta
təhsilli tibb işçiləri öz şəxsi təhlükəsizliklərini təmin etmək
üçün qəzanı tərk edirlər. Beləliklə, 1917-1920-ci illərdə
əhaliyə göstərilən tibbi xidmət son dərəcə xarablaşır. Təkcə
bunu göstərmək kifayətdir ki, 1920-ci ildə hər iki qəzada bir
həkim və bir neçə orta təhsilli tibb işçisi var idi.
Bu illərlə statistik məlumatlar saxlanılmadığından
əhaliyə göstərilən tibbi xidmət haqqında məlumat yoxdur.
Amma bir sıra materiallardan aydın olur ki, həmin illərdə
xəstəliklər və aclıq nəticəsində gündə 40-50 adam ölürmüş.
1918-22-ci illərdə Naxçıvanda həkim işləmiş (1920-ci
ildə o, ilk səhiyyə komissarı olmuşdur) Əli Abbas oğlu
Abbasov 1918-20-ci illərdəki həkimlik fəaliyyətindən
danışarkən qeyd edib ki, «o illərdə Naxçıvanda səhiyyə işləri
olduqca acınacaqlı vəziyyətdə idi.» O, təkbaşına işləmək
məcburiyyətində olub. 1918-ci ildə Naxçıvana gələndə burada
1910-cu ildən həkimlik edən, əhali arasında yaxşı mütəxəssis
kimi qiymətləndirilən, böyük təcrübəyə malik olan K.Qilneri
və E.Şenqelini görür. Az vaxt içində onlar, bütün orta tibb
işçiləri və yeganə mama şəxsi təhlükəsizliklərini qorumaq
məqsədilə qəzanı tərk edirlər. Bu səbəbdən Ə.Abbasov
müraciət edən xəstələrə tək başına, qəbul otağında, kömək
göstərir. Ağır xəstələrə isə evlərdə yardım edir. O illərdə
dərman çatışmayıb, peyvənd materialının olmaması üzündən
uşaqlar arasında çiçək xəstəliyi günü-gündən artırmış. Xüsusilə
qaçqınlar arasında ağır xəstələrin sayı daha çox olmuşdur.
Beləliklə, göstərilən, hətta az-maz materiallardan məlum
olur ki, 1917-20-ci illərdə səhiyyənin vəziyyəti dözülməz
dərəcədə pisləşib. Olub-qalan tibb şəbəkəsi dağıdılıb, tibbi
kadrlar ölkəni tərk edib, yerlərdə sanitar vəziyyəti kəskin
39
pisləşib. Millətlər arasında qırğın nəticəsində əhali son dərəcə
yoxsullaşıb. Bunların hamısı əhali arasında xəstəliyin, xüsusən
yoluxucu xəstəliklərin artmasına səbəb olub.
Dostları ilə paylaş: |