Adil niFTİ OĞlu məMMƏdov tibb elmləri namizədi



Yüklə 1,59 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/48
tarix02.01.2022
ölçüsü1,59 Mb.
#2528
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48
Naxçıvan qəzasında – qəza həkimi  Epitan Qeorqiyeviç 

Şenqeliya, mama Nina Dmitriyevna Babkova. Birinci sahənin 

kənd həkimi Appalon Qriqoryeviç Kantakuzin, mama Yelena 

Semyonovna  Şeykina. Ikinci sahənin kənd həkimi (məlumat 

yoxdur), mama Tamara Konstantinovna Matyukova. 

Şərur qəzasında – qəza həkimi  (boşdur), mama 

(boşdur).  Şərur sahəsinin kənd həkimi Hüseyn Qulubəy 

Cabbarbəy oğlu Səfiyev, mama Mariya Dmitriyevna 

Quminskaya. Hər iki qəzanın feldşerləri haqqında məlumat 

yoxdur. Beləliklə 1910-cu ildə  hər iki qəzada işləyən 

həkimlərin sayı – 7 (onlardan 3-ü  başqa idarədən idi), 

feldşerlərin sayı – 15 (onlardan 4-ü başqa idarədən idi) və 

mamalar – 5 (onlardan biri başqa idarədən idi). Çarpayıların 

sayı 20-yə  qədər çoxaldı. 1910-cu ildə 7 aptek olmuşdur ki, 

onların da 4-ü xüsusi sahibkarların əlində idi. 

1910-cu ildə Naxçıvan qəzasında  əhalinin 29788 

nəfərinə 1 həkim, 8046 nəfərinə 1 çarpayı düşürdü.  

Şərur qəzasında əhalinin 35956 nəfərinə 1 həkim, 5998 

nəfərinə 1 çarpayı düşürdü. 

Yeni əsasnamə qəbul olunandan sonra (8 mart 1904-cü 

il)  əhaliyə tibbi xidmətin vəziyyəti keçmiş illərə nisbətən bir 

qədər yaxşılaşır. Bunu daha aydın başa düşmək üçün 1889-

1905 və 1906-1910-cu illərdə Naxçıvan və  Şərur qəzalarında 

əhaliyə göstərilən ambulatoriya və stasionar xidmətin 

vəziyyətini nəzərdən keçirək.  




 

 

 



25 

4-cü cədvəl 

 

1889-1905 və 1906-1910-cu illərdə kənd xəstəxanalarında 



qəbul olunan ambulatoriya və stasionar xəstələrinin 

artıb əskilməsi haqqında məlumat

 

Qəbul olunan xəstələrin 



sayı 

Qəzalar 


Kənd xəstəxanası, 

feldşer məntəqəsi 

ilə birlikdə 

Illər 


Ambula-

toriyada 

stasionarda 

Cəhri 


1892

-

1905 



70,256 

Məlumat 


yoxdur 

Naxçıvan şəhəri 

1906

-

1910 



79,914 237 

Naxçıvan 

Çənənəb 

1908


-

1910 


23,471 10 

1889


-

1905 


73,135 

Məlumat 


yoxdur 

Şərur Başnoraşen 

1906

-

1910 



126,322 66 

1889


-

1905 


143,391 

Məlumat 


yoxdur 

CƏMI: 


1906

-

1910 



229,707 313 

 

 



 

 

_________________ 



1

 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci 

qurultayının əsərləri, I cild, 3-cü buraxılış, Tiflis, 1914, səh.117, 134. 

 

 



 

26

Cədvəldən göründüyü kimi, əgər 1889-1905-ci illər, 



yəni 17 il ərzində Şərur qəzasında 73,135 ambulatoriya xəstəsi 

qəbul edilərək orta hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 113 

gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu illərdə (yəni 5 il ərzində) 

126,322 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək, orta hesabla bir 

ildə əhalinin 1000 nəfərinə 702 gəliş düşürdü: əgər 1892-ci və  

1905-ci illər (yəni 14 il) ərzində Naxçıvan qəzasında 70,256 

ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə 

əhalinin 1000 nəfərinə 49,7 gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu 

illər (yəni 5 il) ərzində üst-üstə 103,385 ambulatoriya xəstəsi 

qəbul edilərək orta hesabla 198,0 gəliş düşürdü;  əgər 1889-

1905-ci illər  ərzində  hər iki qəzada 143,391 ambulatoriya 

xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə  əhalinin 1000 

nəfərinə 61 gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu illərdə  hər iki 

qəzada 229,707 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta 

hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 295 gəliş düşürdü. 

Yuxarıda göstərildiyi kimi, 1892-1905-ci illərə nisbətən 

hər iki qəzada  əhalinin 1000 nəfərinə düşən ambulatoriya 

xəstələrinin sayı 1906-1910-cu illərdə 6 dəfədən çox olmuşdur. 

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 1906-1910-cu illərdə xəstələrin 

sayının artması heç də o demək deyildir ki, əhaliyə göstərilən 

ambulatoriya xidməti qəzalarda yalnız tibb şəbəkəsinin 

genişləndirilməsi və tibb işçilərinin sayının artırılması 

nəticəsində olmuşdur. Bunun başlıca səbəbi  əhalinin iqtisadi 

yaşayış  şəraitinin zəifləməsi üzündən bir sıra yoluxucu və 

ictimai xəstəliklərin artması olmuşdur. 

Bununla yanaşı  cədvəldən göründüyü kimi 1906-1910-

cu illərdə  əhalinin xəstəxanaya  qəbulu olduqca dözülməz 

olmuşdu. Orta hesabla bir ildə hər xəstəxanada cəmi 21 xəstə 

yatmışdır. Halbuki, yalnız bir çarpayı il ərzində normal olaraq 

20-21 xəstə, habelə hər iki qəzada olan 20 çarpayı isə 400-420 

xəstə  qəbul edə bilərdi. Belə  vəziyyət onunla izah edilir ki, 

xəstəxanalarda müalicə  işi keyfiyyətsiz aparılırdı, dərman və 

sarğı materialları üçün hər xəstəyə  cəmi 5-6 qəpik pul 

buraxılırdı. Xəstələrin qidalanması üçün lazımi qədər  ərzaq 

buraxılmırdı. 

Dərman və sarğı materialları almaq üçün hər kənd 

xəstəxanasına 1890-1892-ci illərdə bir ildə 400 manat pul 



 

 

 



27 

buraxılırdı. Bu puldan hər xəstəyə Başnoraşen xəstəxanasında 

3,2 qəpik, Cəhri xəstəxanasında isə 9 qəpik xərcləməyə icazə 

verirdilər. Sonralar xəstəxanalarda dərman və sarğı 

materiallarına buraxılan xərc bir qədər artırıldı. Hər 

xəstəxanaya feldşer məntəqəsi ilə birlikdə 800 manat pul 

buraxıldı. Lakin xəstəyə düşən dərman pulu isə artmadı. 

Məsələn, bu vəsait artırılan illər Başnoraşen kəndində  hər bir 

xəstəyə 3 qəpik, Naxçıvan şəhərindəki kənd xəstəxanasında 5 

qəpik, Çənənəb kənd xəstəxanasında isə 10 qəpik dərman pulu 

xərclənməsinə icazə verildiyi qeyd edilir. Bir ildə qəbul olunan 

stasionar və ambulatoriya xəstələrinin sayını  nəzərə alsaq, 

aydın olur ki, hər bir xəstəyə  cəmi 3-3,3 qəpik pul sərf 

olunurdu. 

Şərur qəzasının Başnoraşen kənd xəstəxanasının həkimi 

H.Səfiyev xəstələrə buraxılan dərman pulundan şikayətlənərək 

yazır ki,  «xəstəxanaya və feldşer məntəqəsinə buraxılan vəsait 

çatışmadığından həkim məcbur olur ki, xəstəyə lazımi tibbi 

yardım göstərməkdən imtina etsin. Sonra müəllif qeyd edir ki, 

ambulatoriya və stasionar xəstələrinə keyfiyyətli müalicə 

göstərilməsi üçün vəsaiti artırmaq lazımdır…»

1

.  



Xəstəxanada yatan xəstələrin qidalanmasına buraxılan 

vəsait onları təmin etmirdi, bundan başqa xəstələrə lazım olan 

ərzağı tapmaq olmurdu. Bu haqda Çənənəb kənd həkimi 

Y.Kaminski yazır ki, «Smeta üzrə hər xəstəyə bir gecə-gündüz 

ərzində 30 qəpik çatır. Bu pulla xəstəni saxlamaq qeyri 

mümkündür. Bu 30 qəpiyə  xəstəyə yalnız az miqdarda isti 

xörək, bir yumurta və bir qədər çörək vermək olar. Xəstələr 

normal qidalansınlar deyə, istər-istəməz öz ciblərindən  əlavə 

pul verməli olurlar»

2

.  



Əhaliyə göstərilən tibbi yardımın aşağı səviyyədə olması 

və 


xəstələrin xəstəxanaya az qəbul olunmasının 

________________ 

1

 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci 



qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis 1916, səh. 54-55. 

2

 Yenə orada, səh. 66.



 

 

 



 

28

 bir  səbəbi də  kənd xəstəxanasının xidmət etdiyi sahədə 



40000-45000 nəfərin olması, kəndlərin xəstəxanadan xeyli 

uzaqda yerləşməsi idi. Kənd 

yollarının bərbad halda olması, 

ümumiyyətlə münasib və rahat nəqliyyat vəsaitinin olmaması 

və s. səbəblər  üzündən, xüsusilə  qış aylarında, xəstəxanaya 

qəbul daha da azalırdı. Bu da onunla izah edilir ki, qışda çoxlu 

qar yağması nəticəsində kəndlərin çoxunun yolları bağlanırdı. 

Çənənəb kənd həkimi Y.Kaminski bu haqda belə yazır: 

«Yolların  əlverişsiz və yararsız halda olması, iş gününün 

itirilməsi və s. bunların hamısı o qədər də varlı olmayan əhali 

üçün maneçilik törədirdi. Qışda qar yağanda isə yuxarılarda 

olan kəndlər başqa yerlərlə tamamilə  əlaqəsini kəsir və dağ 

cığırları təhlükəli olduğundan yalnız tək-tük adam tapılırdı ki, 

o da son dərəcə ehtiyac üzündən, qonşu kəndlərə getməyi 

qərara alsın»

1



Ona görə göstərilənləri və habelə  həkim kadrlarının 

kəskin azlığını  nəzərə alsaq belə  nəticəyə  gəlmək olar ki, 

qəzalarda yaşayan kənd  əhalisinə göstərilən tibbi xidmət nə 

dərəcədə aşağı səviyyədə idi. 

Ölkənin sanitariya vəziyyəti keçmişdə çox ağır idi. 

Küçələr başdan-başa zibillə dolu olurdu. Habelə küçələrin 

bərbad olması üzündən qışda palçıqdan, yayda isə tozdan 

keçmək mümkün olmurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalı 

Naxçıvanın belə acınacaqlı  vəziyyətinə gülərək keçmiş 

Naxçıvandakı küçələrin bərbad halda olmasını öz nömrələrinin 

birində  tənqid edir. Jurnalda çəkilən karikaturada bir nəfər 

Naxçıvan şəhər əhalisinin dəvə üstündə işə getməsi və dəvənin 

yarıya qədər palçığa batması göstərilir (5-ci şəkil). 

Sanitariya işlərinə  nəzarət yetirilməsi polis işçilərinə 

tapşırılmasına baxmayaraq, əslində bu işlə heç kim məşğul 

olmurdu. 

Naxçıvan şəhərində qədimdə  3 hamam var idi: - 

Şeyxəlibəy hamamı, Əlifəzli hamamı və qaçqın Mirzəəlibəy 

_________________ 

1

 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci 



qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis 1916, səh.62.

 



 

 

 



29 

hamamı. Ordubadda isə  cəmi 2 hamam var idi. Kəndlərin 

əksərində  hamam yox idi. O kənddə ki, hamam var idi, onlar 

da çirkab sularla dolu olurdu. Əhali çimmək üçün 

 

 

 



 

5-ci şəkil 

Naxçıvan şəhəri Puşkin küçəsi 

 

ümumi hovuzlardan istifadə edirdi ki, bu da dəri və yoluxucu 



xəstəliklərin yayılması üçün əlverişli bir mənbə idi. 

«Molla Nəsrəddin» jurnalının inqilabdan qabaqkı 

nömrələrinin birində hamamda çimənlərin vəziyyətini təsvir 

etmişdir. 6-cı  şəkildən göründüyü kimi hamam otağının 

ortasında olan hovuzdan necə istifadə edilir.  

Kənd həkimi Y.Kaminski Naxçıvan qəzasının ikinci 

sahəsində (indiki Culfa rayonunda – A.M.) yaşayış şəraitindən 

və sahənin sanitariya vəziyyətindən məlumat verərək yazır ki, 

«sahənin yaşayış  şəraiti ümumiyyətlə  aşağı idi. Əhalinin 

istifadə etdiyi bulaq suyu kəndlərdə bir qayda olaraq 

çirkləndirilirdi. Kəndlərdə zibil tökmək üçün daimi yer 

ayrılmadığından zibil və başqa tullantılar ya çaya, ya da kəndin 

kənarına tökülürdü»

1



 

 

 



30

 

 



 

 

6-cı şəkil 



Kənd hamamı 

 

Yerlərdə nüfuzlu polis nümayəndələrinin olmaması 



üzündən  əhaliyə verilən göstərişlər vaxtında icra olunmurdu, 

əhali tibb işçilərinin göstərişlərinə çox vaxt etinasızlıqla 

yanaşırdı. Protokol tərtib edilməsi işə az kömək edirdi. 

Kənd həkimi H.Səfiyev  Şərur qəzasının ümumi halı  və 

əhalinin sanitariya vəziyyəti haqqında verdiyi məlumatda 

göstərir ki, qışda əhali otağın ortasında qazılmış təndirdən həm 

çörək yapmaq üçün, həm də soyuqdan qorunmaq üçün istifadə 

edirdi. Belə ki, təndirə çörək yapılandan sonra onun üstünə 

kürsü qoyur və bunun da üzərinə böyük bir yorğan salırdılar. 

Ailə üzvlərinin hamısı bu yorğanın altında yatırdılar. 

Müəllif yazır: «Heç bir evdə mebel yox idi, bunu  

 

_______________ 



1

 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci 

qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.59-60. 



 

 

 



31 

köhnə palaz əvəz edirdi

1



Çar Rusiyası dövründə Naxçıvan və  Şərur qəzalarında 



əhali amansızcasına istismar edilir, onlar arasında profilaktik 

və sanitariya-sağlamlıq tədbirləri olduqca zəif həyata 

keçirilirdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi, tibb müəssisələrinin, 

həkim və orta təhsilli tibb işçilərinin sayı son dərəcə az idi. 

Iqtisadi gerilik hökm sürür, eləcə  də  məişət və  əmək  şəraiti 

aşağı səviyyədə idi. Məhz bu səbəblər üzündən ölkədə tez-tez 

epidemiyalar baş verirdi. 

1892-ci ilin yay ayında baş vermiş  vəba epidemiyası 

vaxtı Naxçıvan qəzasında 2583 vəbalı  xəstə qeydə alınmış, 

onlardan 1227 nəfəri (47,5%-i) ölmüşdür. Naxçıvan şəhərində 

isə 250 vəbalı xəstədən 157-si (62,8%-i) ölmüşdür.  

1904-cü ildə Naxçıvan və  Şərur qəzalarında vəba 

epidemiyasının baş verməsinin qarşısını almaq və epidemiya 

əlehinə tədbirləri gücləndirmək məqsədi ilə 1904-cü ildə Şərur 

qəzasının Başnoraşen kəndində (iyul), Ordubad şəhərində 

(avqust) və Naxçıvan  şəhərində (sentyabr) həkim-sanitar 

məntəqələri təşkil edilir. Onlara sanitar tədbirlərin həyata 

keçirilməsinə və xidmət dairəsində sanitar vəziyyətinə nəzarət 

etmək həvalə olunmuşdur. Xəstəlik hadisəsi baş verən vaxt ona 

qarşı bilavasitə mübarizəyə qoşulmaq nəzərdə tutulmuşdur. 

1904-cü ilin avqust ayında Naxçıvan  şəhərində  vəbalı 

xəstələr üçün 10 sarpayılıq, sentyabr ayında  Şərur qəzasının 

Başnoraşen kəndində isə 3 çarpayılıq xəstəxana açılır. 

Naxçıvan və  Şərur qəzalarında baş verən vəba 

epidemiyası  zəhmətkeşlər arasında çoxlu qurbanlar apardı. 

Təkcə 1904-cü ildə  vəba epidemiyası zamanı Naxçıvan 

qəzasında vəbaya tutulmuş 837 xəstədən 628 nəfəri (yəni 

xəstələnənlərin 74%-i), Şərur qəzasında isə 845 vəbalı 

xəstədən 660 nəfəri (yəni xəstələnənlərin 78,1%-i) ölmüşdü

2



 

________________ 

1

 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci 



qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.51.   

2

 Irəvan quberniyasının 1906-cı ilə aid yaddaş kitabı. «Irəvan 



quberniyasında 1904-cü ildə 

vəba epidemiyasının 

xülasəsi»,Irəvan,1905,səh.97.

  

 



 

 

32



Başqa sözlə desək, 1904-cü ildə  hər iki qəzada 

ümumiyyətlə ölmüş 3428 nəfərdən 1288-i (yəni ümumi ölüm 

hallarının 37,6%-i) yalnız vəba xəstəliyindən olmuşdur. 

Beləliklə, 1904-cü ildə Keçmiş Naxçıvanda  əhalinin hər 

10000 nəfərinə 110 vəbalı  xəstə düşürdü. Elə  kəndlər var idi 

ki, vəbaya tutulan xəstələrin 90-95%-i, hətta 100%-i vəfat 

edirdi. Məsələn, 1904-cü ildə  hər iki qəzanın 35 kəndində 

xəstələnən 204 vəbalı  xəstənin hamısı ölmüşdür. Buna misal 

Naxçıvan qəzasının Aşağı  Rəmeşin, Kükü, Şada, Payız, 

Nehrəm, Yuxarı Uzunoba, Camaldın, Culfa, Əliabad, Şahbuz, 

Kolanı, Tumbul; Şərur qəzasının Zeyvə, Keştaz, 

Mahmudkənd, Siyaqut, Vayxır, Tumaslı, Qarxın və sair 

kəndlərini göstərmək olar.  

Irəvan qubernatoru quberniya həkiminin müşayiəti ilə 

1904-cü il oktyabr ayının 14-də yerlərdə  vəba epidemiyası 

əleyhinə aparılan tədbirlərin necə təşkil edildiyi ilə şəxsən tanış 

olmaq üçün Naxçıvana gəlir və bir neçə gün burada qaldıqdan 

sonra geriyə qayıdır. Çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu 

gəlişin nəzərə çarpacaq dərəcədə elə bir təsiri olmur. Xəstəlik 

isə ara vermədən günü-gündən çoxalır. Təkcə bunu göstərmək 

kifayətdir ki, 1904-cü il noyabr ayının 1-dən dekabr ayının 1-

nə kimi vəbalı xəstələrin sayı 617 nəfərə çatmışdı ki, bunların 

da 481-i (yəni xəstələnənlərin 78%-i) vəfat etmişdi. 

Irəvan quberniyasında 1904-cü ildə vəba epidemiyasının 

yayılması  səbəbləri aydınlaşdırılarkən belə yazılmışdır: «Bu 

haqda  danışmazdan  əvvəl aşağıdakı suallara cavab vermək 

lazımdır:… Məgər bizim yaşayış  şəraitimizin sanitariya 

vəziyyəti o qədər hazır idimi ki, biz vəba kimi qorxulu bir 

düşmənin qarşısına cürətlə çıxaq? Biz kifayət qədər hazırdıqmı 

ki, vəba xəstəliyini vaxtında aşkar edək və vaxtında onun 

qarşısını alaq? Bu sualların yalnız bir cavabı var: Yox! yox!»

1



1894-cü ildə Naxçıvan qəzasında 4 nəfər və  Şərur 

qəzasında bir nəfər cüzəmlı xəstə qeydə alınmışdır. Tədbir  

görülmədiyindən xəstələrin sayı ildən-ilə artır. Hər iki 

__________________ 

1

 Irəvan quberniyasının 1906-cı ilə aid yaddaş kitabı, üçüncü hissə. 



Irəvan, 1905, səh.102.

 



 

 

 



33 

qəzada 1894-1907-ci illərdə xəstəliyin nə dərəcədə yayılmasını 

bilmək üçün aşağıdakı cədvəli nəzərdən keçirək: 

 

5-ci cədvəl 



1894-1907-ci illərdə cüzam xəstəliyinin gedişi 

haqqında məlumat 

 

Yuxarıda deyilənlərdən və  cədvəldən göründüyü kimi, 



1894-cü ildə qeyd olunan cüzam xəstəliyinə qarşı vaxtında 

tədbir görülmədiyindən, xəstəlik yayılaraq 26 kəndi bürüyür və 

onun sayı 14 il ərzində (1908-ci ilədək) 5-dən 53-ə çatır ki, 

bunun da 48 nəfəri (yəni xəstələnənlərin 90,5 %-i) ölümlə 

nəticələnir. 

Qəzalar üzrə götürdükdə Naxçıvanda xəstələnən 41 

nəfər cüzamlı  xəstənin 38-i (yəni xəstələnənlərin 92,7 %-i), 

Şərurda isə 12 xəstədən 10-u (yəni xəstələnənlərin 83,3 %-i) 

vəfat etdiyi aydın olur. 1907-ci ildə Naxçıvan və  Şərur 

qəzalarında uşaqlar arasında skarlatina epidemiyası baş verir. 

Bu epidemiya zamanı Naxçıvan qəzasında skarlatinaya tutulan 

229 uşağın 18-i (yəni xəstələnənlərin 8 %-i), Şərur qəzasında 

isə xəstələnən 56 uşağın 20-si (yəni xəstələnənlərin 35,6 %-i) 

ölür. Beləliklə, hər iki qəzada skarlatina ilə  xəstələnən 285 

uşaqdan 38-i (yəni xəstələnənlərin 13,3%-i) ölmüşdür

1



Tibbi statistikanın lazımi səviyyədə aparılmaması bir 

çox xəstəliklər haqqında dəqiq rəqəmlər göstərməyə imkan 

vermir. Lakin bir sıra materiallardan aydın olur ki, o zamanlar 

müraciət edən xəstələr içərisində 

vərəmli, 

____________________ 

1

 Irəvan quberniyasının 1912-ci ilə aid yaddaş kitabı, VII fəsil, 



Irəvan, 1912, səh.3-7.

 

Qeydə alınmış Ölmüş 



Qəzalar Yaşayış 

məntəqəsi  kişi qadın Cəmi kişi qadın cəmi 

Naxçıvan  17  24 17  41 23 15  38 

Şərur 


9  7 5  12 5 5  10 

CƏMI: 


26  31 22  53 28 20  48 

 

 



 

34

traxomalı, dəri-zöhrəvi və bu kimi yoluxucu xəstəliklərə 



tutulanların sayı az olmamışdır. 

«Qafqaz həqqında məlumatlar məcmuəsi» adlı  əsərdə 

Naxçıvanda o zamanlar bir sıra xəstəliklərlə yanaşı qanlı 

ishalın, qızılcanın, keçəlliyin, müxtəlif göz xəstəliklərinin 

hökm sürdüyü göstərilir.

1

 Habelə Naxçıvan və  Şərur 



qəzalarında qarın yatalağının, qanlı ishalın, sifilisin, vərəmin 

olmasını, 1908-1909-cu illərdə Culfada və Yayçı  kəndində 

çiçək və  Nəsirvaz kəndində (Ordubad rayonu) skarlatina 

epidemiyasının baş verməsini (60 uşaqdan 50-si ölmüşdür) 

təsdiq edən sənədlər də vardır. 

Yuxarıda göstərilən fakt və  rəqəmlərdən aydın olur ki, 

keçmiş Naxçıvanda səhiyyə  işlərinin kədərli mənzərəsi necə 

idi. Buradan belə  nəticə  çıxarmaq olar ki, Naxçıvan və  Şərur 

qəzaları  təbii çiçək, qarın yatalağı, vəba, cüzam, qanlı ishal, 

dəri-zöhrəvi xəstəlikləri, traxoma, vərəm, göy öskürək, qızılca, 

skarlatina və başqa yoluxucu xəstəliklərin mənbəyi idi. 

Elə müəllifə rast gəlməzsən ki, o öz əsərində keçmiş 

Azərbaycanda, xüsusən Naxçıvanda malyariya xəstəliyinin 

vəziyyətindən danışarkən onun xalqın qənimi, bəlası olmasını, 

zəhmətkeşlər arasında geniş yayılmasını  və çoxlu qurbanlar 

aparmasını göstərməsin. Doğrudan da xalq arasında 

«qızdırma» adlanan bu xəstəlik keçmişdə hər il yüzlərlə adamı, 

xüsusən uşaq və hamilə qadınları məhv edirdi. Əhali arasında 

malyariya Naxçıvan qəzasına nisbətən  Şərur qəzasında daha 

geniş yayılmışdı. Bu haqda «Böyük sovet ensiklopediyası»nda 

Naxçıvan MSSR-də  səhiyyə  işlərinin keçmişdəki zəif 

inkişafından,  əhali arasında xəstəliklərin yayılmasından bəhs 

edilərək göstərilir ki, əhali arasında yatalaq, traxoma, 

malyariya (Arazətrafı zolaqda əhalinin 70-80%-i, Noraşendə 

isə – az qala 100%-ə  qədəri) xəstəlikləri geniş yayılmışdı

2



Məsələn, Naxçıvan 

 

______________________ 



1

 «Qafqaz haqqında məlkmatlar məcmuəsi», VII cild, Tiflis, 1880, 

səh.258. 

2

 Böyük Sovet Ensiklopediyası, 29-cu cild, 2-ci nəşr, 



Moskva,1954,səh.276.


 

 

 



35 

qəzasında 1906-cı ildə – 4621 nəfər, 1907-ci ildə – 3749 nəfər, 

1908-ci ildə – 893 nəfər, 1909-cu ildə – 6575 nəfər və 1910-cu 

ildə 5476 malyariyalı xəstə qeydə alınmışdı. 

Malyariya xəstəliyinin gedişi haqqında verilən 

məlumatların birində  xəstəliyin törətdiyi ağırlaşmalar 

xarakterizə edilərək göstərilir ki, malyariyanın təsirindən 

hamilə qadınlarda tez-tez uşaqsalma və vaxtından əvvəl doğuş 

hadisələri baş verir, habelə zahılıq dövrü yüksək temperatur, 

daxili cinsiyyət üzvlərinin müxtəlif səbəblərdən ağırlaşması ilə 

nəticələnir ki, bu da çox vaxt zahı qadının ölümünə  səbəb 

olurdu. 


Müəllif qeyd edir ki, xroniki malyariya nəticəsində 

qanazlığı müşahidə edilən qadınların bir neçəsində illərlə 

aybaşı olmur

1



Kənd həkimi Kantakuzinin müşahidəsinə  əsasən 1909-

cu ildə malyariya epidemiyası zamanı Naxçıvan  şəhərində 

uşaqsalma və vaxtından qabaq doğuşdan sonra ağırlaşmış, 

uzun sürən uşaqlıq qanaxması və s. səbəblər üzündən 100-dən 

çox qadın (çoxusu cavan yaşlarda) ölmüşdür. 

Beləliklə, öz-özlüyündə aydın olur ki, inqilabdan, 

qabaqkı Naxçıvanda  əhalinin təbii artımının son dərəcə 

azalması, ölümün, xüsusən uşaq ölümünün çoxalmasına səbəb 

– yuxarıda göstərildiyi kimi – xəstəliklərin geniş surətdə 

yayılması, yaşayış  şəraitinin aşağı  səviyyədə olması idi. 

«Naxçıvan MSSR»-i kitabının müəllifi A.Nadirov bu barədə 

haqlı olaraq yazır: «Sovet hakimiyyəti qurulmamışdan  əvvəl 

Naxçıvan MSSR-nin hazırki  ərazisində  əhalinin təbii artımı 

son dərəcə  aşağı idi. Bunun əsas səbəbi, hər  şeydən  əvvəl, o 

zaman  əhalinin  ən geniş kütlələrinin iqtisadi vəziyyətinin 

olduqca ağır olması, habelə malyariya, səpgili yatalaq və başqa 

bu kimi ağır xəstəliklərin yayılması… idi.

2

 



 

_________________ 

1

 Həkim Malyujenko M. Irəvan quberniyasının 1912-ci ilə aid yaddaş 



kitabı, VII fəsil, Irəvan, 1912, səh.35 

2

 A.Nadirov. Naxçıvan MSSR (iqtisadi-coğrafi oçerk), Bakı, 1959, 



səh.39.

 

6-cı cədvəl 



 

 

 



36

 

1904-1910-cu illərdə Naxçıvan və Şərur qəzalarında 



əhalinin təbii artıb-əksilməsi haqqında məlumat

     



Doğulanların 

sayı 


Ölənlərin sayı 

Təbii artım 

Ill

ər 


Ə

halinin


 say

ı 

 



Mütl

əq 


ml



ərl

ə 

 



H

ər 1000 




 gör

ə 

Mütl



əq 



ml

ərl


ə 

H

ər 1000 





 gör

ə 

Mütl



əq 



ml

ərl


ə 

H

ər 1000 





 gör

ə 

1904 152865  3880  25,4 3428  22,4 452  3,0 



1906 153769  3185  20,7 2614  17,0 571  3,7 

1908 154911  4543  29,3 3382  21,8 1161  7,5 

1910 157232  4864  30,9 3269  20,8 1594  10,1 

 

Elə illər də olmuşdur ki, (1904-cü ildə), hər 1000 



nəfərə düşən təbii artım 3-ə, ölüm 22,4-ə, doğum isə 25,4-ə 

çatmışdır. Deyilənləri daha düzgün başa düşmək üçün 

Naxçıvan və Şərur qəzalarında 1910-cu ildə əhalinin hər 1000 

nəfərinə düşən doğumu, ölümü və təbii artımı Azərbaycan SSR 

və Naxçıvan MSSR-in 1962-ci ilə aid göstəriciləri ilə 

müqayisə edək: 

 

 Doğum Ölüm Təbii artım 



Keçmiş Naxçıvan (1910-cu ildə 30,9 20,8  10,1 

Naxçıvan MSSR (1962-ci ildə) 47,7 7,8  39,9 

Azərbaycan SSR (1962-ci ildə) 40,3 7,4  32,9 

SSRI (1962-ci ildə) 22,5 

7,5 

15,0 


 

________________ 

1

 Bu cədvəli tərtib edərkən Irəvan quberniyasının 1904-1910-cu illərə 



aid yaddaş kitabından istifadə edilmişdir. 

 



 

 

 



37 

Ağır iqtisadi vəziyyət və çar hökumətinin Naxçıvan 

əhalisinə etinasızlığı  nəticəsində yüksək xəstələnmə  və ölüm 

halı ilə yanaşı əlillik də artırdı. Belə hadisə 1897-ci ildə Rusiya 

imperiyasının  əhalisinin birinci siyahıya alınmasında qeyd 

edilmişdir. 

7-ci cədvəl 

 

1897-ci ildə əhalinin siyahıya alınmasında əlillik 



haqqında məlumat 

 

Əlillərin sayı 



Qəzalar və şəhərlər 

Əhalinin 

sayı 

Korlar  


Kar və 

lallar 


Ağıldan 

kəm 


Cəmi 

Naxçıvan şəhəri  8790 26 4  5 35 

Ordubad şəhəri 4611 8 - 1 9 

Naxçıvan qəzası 

(şəhərlə birlikdə) 

100771 304 73  68 445 

Şərur qəzası 

38269 101 30  20 151 

Hər iki qəzada 

CƏMI 


139040 405 103 88 596 

 

Məlumatdan aydın olur ki, əhalinin hər 1000 nəfərinə 



düşən əlillərin sayı belə olub: 

Naxçıvan  şəhəri üzrə – korlar 2,9; kar və lallar – 0,4; 

ağıldan kəmlər – 0,6; cəmi əlillər – 3,9; 

Ordubad şəhəri üzrə - korlar 2,7; ağıldan kəmlər – 0,2; 

cəmi əlillər – 1,9; 

Naxçıvan qəzası üzrə  (şəhərlərlə birlikdə) - korlar 0,3; 

kar və lallar – 0,7; ağıldan kəmlər – 0,7; cəmi əlillər – 4,4; 

Şərur qəzası üzrə - korlar 2,6; kar və lallar – 0,8; ağıldan 

kəmlər – 0,5; cəmi əlillər – 3,9; 

Hər iki qəza üzrə - korlar 2,9; kar və lallar – 0,7; ağıldan 

kəmlər – 0,6; cəmi əlillər – 4,2. 

Çar hökumətinin devrilməsinə  qədər Naxçıvanda 

səhiyyə işlərinin kədərli tarixi belə olmuşdur. 

1917-ci il fevral inqilabından sonra Naxçıvanda 

müvəqqəti hökumətin və Xüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsinin 

yerli hakimiyyət orqanları formal olaraq yaradıldı. Bu yeni 

 

 

 



38

hakimiyyət  əslində devrilmiş çar üsuli-idarəsindən çox az 

fərqlənirdi. 

1917-20-ci illərdə Naxçıvan və  Şərur qəzaları 

daşnakların və onların ingilis – amerikan ağalarının əlində idi. 

Bu ağalar Naxçıvan və Şərur qəzalarında yaşayan xalqları bir-

biri ilə salışdırır, onlar arasında qırğın törədirdilər. Onların 

yeritdikləri düzgün olmayan siyasətin nəticəsində yüzlərlə 

adam milli qırğınların qurbanı oldu. 

Ölkədə olan bu acınacaqlı vəziyyəti görən həkim və orta 

təhsilli tibb işçiləri öz şəxsi təhlükəsizliklərini təmin etmək 

üçün qəzanı  tərk edirlər. Beləliklə, 1917-1920-ci illərdə 

əhaliyə göstərilən tibbi xidmət son dərəcə xarablaşır. Təkcə 

bunu göstərmək kifayətdir ki, 1920-ci ildə  hər iki qəzada bir 

həkim və bir neçə orta təhsilli tibb işçisi var idi. 

Bu illərlə statistik məlumatlar saxlanılmadığından 

əhaliyə göstərilən tibbi xidmət haqqında məlumat yoxdur. 

Amma bir sıra materiallardan aydın olur ki, həmin illərdə 

xəstəliklər və aclıq nəticəsində gündə 40-50 adam ölürmüş. 

1918-22-ci illərdə Naxçıvanda həkim işləmiş (1920-ci 

ildə o, ilk səhiyyə komissarı olmuşdur)  Əli Abbas oğlu 

Abbasov 1918-20-ci illərdəki həkimlik fəaliyyətindən 

danışarkən qeyd edib ki, «o illərdə Naxçıvanda səhiyyə  işləri 

olduqca acınacaqlı  vəziyyətdə idi.» O, təkbaşına işləmək 

məcburiyyətində olub. 1918-ci ildə Naxçıvana gələndə burada 

1910-cu ildən həkimlik edən, əhali arasında  yaxşı mütəxəssis 

kimi qiymətləndirilən, böyük təcrübəyə malik olan K.Qilneri 

və E.Şenqelini görür. Az vaxt içində onlar, bütün orta tibb 

işçiləri və yeganə mama şəxsi təhlükəsizliklərini qorumaq 

məqsədilə  qəzanı  tərk edirlər. Bu səbəbdən  Ə.Abbasov 

müraciət edən xəstələrə  tək başına, qəbul otağında, kömək 

göstərir. Ağır xəstələrə isə evlərdə yardım edir. O illərdə 

dərman çatışmayıb, peyvənd materialının olmaması üzündən 

uşaqlar arasında çiçək xəstəliyi günü-gündən artırmış. Xüsusilə 

qaçqınlar arasında ağır xəstələrin sayı daha çox olmuşdur. 

Beləliklə, göstərilən, hətta az-maz materiallardan məlum 

olur ki, 1917-20-ci illərdə  səhiyyənin vəziyyəti dözülməz 

dərəcədə pisləşib. Olub-qalan tibb şəbəkəsi dağıdılıb, tibbi 

kadrlar ölkəni tərk edib, yerlərdə sanitar vəziyyəti kəskin 



 

 

 



39 

pisləşib. Millətlər arasında qırğın nəticəsində əhali son dərəcə 

yoxsullaşıb. Bunların hamısı əhali arasında xəstəliyin, xüsusən 

yoluxucu xəstəliklərin artmasına səbəb olub. 

 


Yüklə 1,59 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin