İRƏVAN DÖVLƏT AZƏRBAYCAN
DRAM TEATRI
(1880-1949)
İrəvan Azərbaycan teatrı milli səhnə sənətimizin tarixi salnaməsində xüsusi yer tutur.
Özünün yaradıcılıq və üslub forması olan, mürəkkəb, ziddiyyətli proses keçən İrəvan teatrını iki
mərhələdə təqdim edib öyrənmək lazımdır. Teatrın yaradıcılığının birinci mərhələsi həvəskarlıq
fəaliyyəti ilə bağlıdır. İkinci mərhələni isə kollektivin Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı kimi
yaradıcılıq prosesi müəyyənləşdirib.
Vaxtilə eyniadlı Azərbaycan xanlığının mərkəzi olmuş İrəvan şəhəri XIX əsrdə
azərbaycanlıların iri mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. 1870-ci illərdə şəhərdə türkrus dillərində
məktəblər açılmışdı, vaxtaşırı şeir-sənət məclisləri, musiqi axşamları keçirilirdi. Novruz, Qurban və
Orucluq bayramlannda meydan tamaşaları, "Kosa-kosa", "Qaravəlli" və müxtəlif mərasim oyunları
göstərilirdi.
1882-ci ilin əvvəllərində İrəvan şəhər gimnaziyasının müəllimi, tanınmış maarifpərvər
Məşədi İsmayıl özünün şagirdləri ilə Vasaq Mədətovun "Tamahkarlıq düşmən qazanır" Pyesini
tamaşaya hazırlayıb. Bununla da İrəvanda peşəkar Azərbaycan teatrının təməli qoyulub. Həmin əsər
ikinci dəfə 1882-ci il aprel ayının 2-də təzə ifaçılarla oynanılıb. Əsas rolları müəllim və şagirdlərdən
Mizrə Xəlil Hacıyev (Məmmədqulu), Rüstəmxan Abbasquluxanov (Fətəli Mirzə), Məşədi İsmayıl"
(Hacı Fərəc) oynayıblar. Hər iki hadisə İrəvanın mədəni həyatında mühüm hadisə kimi qəbul olunub
və xeyli ziyalı bu maarifçilik prosesinə qoşulub.
Teatr prosesini unudulmağa qoymayan ilk növbədə Məşədi İsmayıl olub və o, 1883-cü il
mart ayının 10-da İrəvan sakini Rzayevin "Könülsüz nigah" birpərdəli didaktik pyesini tamaşaya
qoyub. İki il sonra görkəmli maarifpərvər, pedaqoq İrəvan şəhər seminariyasının müəllimi Firudin
bəy Köçərli teatr prosesini daha da canlandırmaq üçün səylə çalışmağa başlayıb. Onun fədakarlığı
sayəsində teatr həvəskarları bir yerə cəmləşiblər. Onlar Mirzə Fətəli Axundzadənin "Müsyö Jordan
və dərviş Məstəli şah" komediyasının tamaşaçılara göstərilməsinə nail olublar. İrəvan teatr
həvəskarları tərəfindən Firudin bəy Köçərlinin rəhbərliyi və rejissorluğu ilə Mirzə Fətəli
Axundzadənin "Lənkəran xanının vəziri" (21 mart 1888), təkrar quruluşda "Müsyö Jordan və dərviş
Məstəli şah" (4 aprel 1890), "Hacı Qara" (20 oktyabr 1894), Rzayevin "Könülsüz nikah" (17 fevral
1890), Vasaq Mədətovun "Tamahkarlıq düşmən qazanır" (10 may 1892), "Qırt-qırt" (30 noyabr
1893), Sultanməcid Qənizadənin "Dursunəli və ballıbadı" (7mart 1895) pyesləri tamaşaya
hazırlanıb.
Tədricən güclənən teatr prosesinə şəhərin zadəgan ziyalıları Təkinskilər, Qazıyevlər,
İrəvanskilər, Pənah xan Makinski yaxından mənəvi və maddi köməklik göstəriblər. Səhnəyə ilk dəfə
1897-ci ildə çıxan, istedadını tezliklə göstərə bilən Yunis Nuri 1890-cı ildən rejissor və aktyor kimi
aparıcılığı ələ alaraq peşəkar teatrın daha da canlanmasına, tamaşaların il ərzində əvvəlkilərlə
müqayisədə daha çox göstərilMəsmə nail olub. Pənah xan Makinski isə səhnə həvəskarlarını
xurafatın, nadanlığın fitnəkarlığından qorumaq üçün tamaşaların oynanılmasını öz sarayında təşkil
edib. İyirminci əsrin əvvəllərində isə teatr tamaşaları "İctimai yığnaq" ("Ziyalılar klubu" da deyilib),
Canpoladov qardaşlarının teatr binalarında da oynanılıb. Artıq müəyyən birlik yaranmış truppada
Hüseyn Salmanov, Məmmədağa Şahtaxtlı (Şahtaxtinski), Rza Şeyxzadə, Mirzə Mustafa Rəcəbov,
Asəf bəy Şəfibəyov, Kərim Əhmədov, Əli Məhzun Əkbərov, Mir Abbas kimi həvəskar aktyorlar
vardı.
1900-1917-ci illərdə İrəvanda Azərbaycan teatrı aktyor ifaları, rejissor işləri və repertuar
tərtibi baxımından ciddi nailiyyətlər qazanıb.
Bu illərdə Bakının müxtəlif teatr truppalarının üzvləri dəstə bağlayıb Qafqazın ayrı-ayrı
şəhərlərinə, o cümlədən İrəvana qastrol səfərlərinə çıxıblar. Hüseyn Ərəblinskinin, Əbülfət Vəlinin,
Sidqi Ruhullanın, Mirzağa Əliyevin, Cəlil Bağdadbəyovun, bəstəkar Zülfüqar bəy Hacıbəyovun
İrəvandakı qastrolları yerli həvəskarların daha şövqlə çalışmalarına, yeni-yeni peşəkarlıq
səciyyələrinə yiyələnmələrinə təkan verib.
Məhz həmin dövrdə İrəvanın teatr həvəskarlarının repertuarında əlvanlıq, zənginlik və janr
müxtəlifliyi genişlənib. Repertuarda Nəriman Nərimanovun "Nadir şah", Yevgeni Çirkovun
"Yəhudilər", Jan Batist Molyerin "Zorən təbib", Mirzə Fətəli Axundzadənin "Molla İbrahimxəlil
kimyagər" (1910 Rejissor Yunis Nuri), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" (25 iyul
1910. Rejissor Hüseyn Ərəblinski), "Bəxtsiz cavan" (4 fevral 1911. Rejissor Yunis Nuri), Nəcəf bəy
Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin" (10 may 1911. Rejissor Sidqi Ruhulla), Zülfüqar bəy Hacıbəyovun
"Əlli yaşında cavan" (22 noyabr 1912. Rejissor müəllif özüdür), Aleksandr Ostrovskinin "Kimdir
müqəssir?" (25 iyul 1913. Rejissor Yunis Nuri), Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Məşədi İbad" (19 avqust
1916. Rejissor Rza Şeyxzadə) əsərlərinin maraqlı, teatrsevərlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanan
tamaşaları əsas yer tutub.
Bakıdan və Tiflisdən fərqli olaraq, səhnəyə azərbaycanlı qızı İrəvanda daha erkən çıxıb.
Qəssab Əsədin qızı Tamara 1916-cı ildə göstərilən Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Arşın mal alan"
operettasında Gülçöhrə rolunu oynayıb. Bu, o dövr üçün böyük cəsarət və misilsiz fədakarlıq idi.
1918-1927-ci illər İrəvan teatrının fəaliyyətində ayrıca dövr kimi maraqlı, dəyərli və
peşəkarlıq xüsusiyyətlərinin estetik reallıqlarla formalaşması baxımından mühüm mərhələdir.
İyirminci əsrin əvvəllərində tamaşaya qoyulmuş məşhur əsərlər təkrar və daha kamil
quruluşlarda tamaşaya hazırlanıb. Eyni zamanda repertuarda Yunis Nurinin quruluşunda Hüseyn
Cavidin "Şeyda" (18 mart 1926), Bağır Cabbarzadənin quruluşunda Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi
Gavə" (7 iyun 1924), Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (20 iyul 1924), Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin "Pəri cadu" (30 avqust 1924), Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Əsli və Kərəm" (10 may
1927) tamaşaları mühüm yer tutub. Teatr dəstəsi öz tamaşalarını İrəvan şəhərindən başqa,
azərbaycanlıların qədim atababa torpaqları olan Zəngəzur, Göyçə, Vedibasar, Uluxanlı mahallarında
da göstərib.
1928-ci il mart ayının 15-də "İrəvanda Dövlət Türk Teatrosu yaratmaq barədə" dövlətin
qərarı olub. Təşkilat işi təcrübəli sənətkar, milli səhnə sənətimizin fədakar cəfakeşi Yunis Nuriyə
tapşırılıb. Truppanın əsasını yerli həvəskarlar təşkil edib və kollektivə Bakının müxtəlif
teatrlarından, Bakıdakı Azərbaycan Dövlət Teatr Məktəbinin məzunlarından bacarıqlı gənclər cəlb
olunublar.
İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının təsisatlı sənət ocağı kimi fəaliyyətə başlaması
üçün fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin "Zorən təbib" komediyası seçilib. Yunis Nurinin
quruluş verdiyi komediyanın ilk tamaşası 14 aprel 1928-ci ildə göstərilib. Bununla da İrəvan
Azərbaycan Teatrının yaradıcılığının ikinci və bədiiestetik cəhətdən daha sanballı mərhələsi
başlanıb. On il ərzində teatr Cəfər Cabbarlının "Aydın" (14 avqust 1928), "Sevil" (16 dekabr 1929),
"Almaz" (14 noyabr 1934), "Yaşar" (1934), "1905-ci ildə" (13 may 1935), "Od gəlini" (1936),
tərcümə edilmiş "Pepo" (31 yanvar 1930), Anatoli Qlebovun "İnqa" ("İncə" adı ilə. 7 noyabr 1930),
Aleksandr Şirvanzadənin "Namus" (25 dekabr 1934), sovet ideologiyasından bəhs edən Aleksandr
Korneyçukun "Platon Kreçet" , Boris Lavrenyovun "Hücum" əsərlərini maraqlı quruluşlarda
oynayıb.
"Aydın" da Əşrəf Yusifzadənin (Dövlət bəy), Həmid lbrahimovun (Aydın), "Od gəlini" ndə
Əli Zeynalovun (Elxan), "1905-ci ildə" də Yunis Nurinin (Allahverdi), "Yaşar" da Cəmil Əliyevin
(Niyaz), "Sevil" də Qafar Həqqinin (Babakişi), "İncə" də Xədicə İsmayılovanın (İncə), "Namus" da
İsmayıl Dağıstanlının (Rüstəm) və Əli Zeynalovun (Seyran) oyunları yüksək sənətkarlıq
xüsusiyyətləri ilə yadda qalıb. Bakıdan dəvət olunmuş rejissor Yusif Yulduzun bir neçə quruluşu
teatrın monumentalizmə meyilini gücləndirib.
İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1938-1947-ci illərdə peşəkarlıq vərdişlərini daha da
gücləndirib, milli rejissuranın üslub və forma axtarışlarını genişləndirib. Teatrda Tiflisdən gəlmiş
Əli Şahsabahlı, Peterburqda peşə təhsili almış Baxşı Qələndərli maraqlı quruluşlar verməklə sənət
ocağının roınantik və realist üslub xətlərini gücləndirmiş, aktyorların ifa zənginliyinə nail ola
bilmişlər. Baxşı Qələndərlinin rejissorluğu ilə oynanılan "1905-ci ildə" (14 fevral 1935) dramı
teatrın sənət qələbəsinə çevrilib. Bundan sonra elə həmin il teatra Cəfər Cabbarlının adı verilib.
Əli Şahsabahlının rejissorluğunda Vilyam Şekspirin "Otello" (1944) faciəsinin tamaşası
teatrın yaradıcılığında uğurlu mərhələ rolunu oynayıb. Tamaşada əsas obrazları Əli Zeynalov
(Otello) və Abbasqulu Tağıyev (Yaqo) ifa ediblər.
Bu dövrdə teatr əvvəllər oynadığı bir sıra əsərləri təkrar quruluşlarda tamaşaçılara göstərib.
Eyni zamanda repertuarda yeni pyeslər də mühüm yer tutub. Kollektiv Mirzə Fətəli Axundzadənin
"Hacı Qara" (Hacı Qara - Əhməd Səfayi və Yunis Nuri), Sabit Rəhmanın "Toy" komediyalarını,
Səməd Vurğunun "Vaqif" (Vaqif Əli - Zeynalov, Qacar - Əli Şahsabahlı, İbrahim xan -
Məmmədbağır Qaraxanov), Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi" qəhrəmanlıq dramlarını, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin "Pəri cadu", Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (yeni və bədii cəhətdən daha
kamil quruluşda) faciələrini, çağdaş mövzuda Mirzə İbrahimovun "Həyat" dramını oynamaqla ciddi
sənət uğurları qazana bilib. Tərcümə əsərlərindən Sandro Şanşiaşvilinin "Anzor", Aleksandr
Puşkinin "Xəsis cəngavər", Aleksandr Ostrovskinin "Günahsız müqəssirlər", Jan Batist Molyerin
"Jorj Danden" pyeslərinin tamaşaları teatrın janr və üslub əlvanlığını zənginləşdirib.
Teatr dramatik xarakterli sənət ocağı olmasma baxmayaraq, Üzeyir bəy Hacıbəyovun
"Arşın mal alan", "Məşədi İbad" operettalarını, "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", Zülfüqar bəy
Hacıbəyovun "Aşıq Qərib", Müslüm bəy Maqomayevin "Şah İsmayıl" operalarını müxtəlif
quruluşlarda tamaşaçılara göstərib.
İrəvan Dövlət Azərbaycan Teatrı Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı başlanan kütləvi
təzyiqlər nəticəsində 1948-ci ildə Basarkeçər rayonuna köçürülüb. Özünümaliyyələşdirmə iş
prinsipinə keçən teatr 1949-cu ilin əvvəllərində maliyyə çətinlikləri ilə əlaqədar olaraq bağlanıb.
Həmin vaxtda sənət ocağında Yunis Nuri, Məmmədbağır Qaraxanov, Əli Şahsabahlı, Cəmil Əliyev,
Abbasqulu Tağıyev, Şövkət Əliyeva, Əziz Süleymanov, Qəzənfər Məlikov, Naibə Əliyeva, Roza
Hüseynova, Züleyxa Babayeva, Məmmədrza Qənizadə, Xədicə İsmayılova, Hüseyn Ərəboğlu, Asəf
Əlixanov, Əsgər Rəhimov, Gülzar Rəhimova, Midhəd Rəsulzadə, İsfəndiyar Hüseynov, Nübar
Əlixanova kimi səriştəli, peşəkar, müəyyən sənət uğurları qazanmış aktyorlar və aktrisalar çalışıblar.
Bakı, Gəncə, Naxçıvan teatrlarında yaradıcılıqlarını davam etdirərək SSRİ xalq artisti,
Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, əməkdar incəsənət xadimi, əməkdar artisti fəxri adlarına
layiq görülmüş İsmayıl Dağıstanlı, Kazım Ziya, Əli Zeynalov, Əşrəf Yusifzadə, Əyyub
Haqverdiyev, Əşrəf Quliyev, Ətayə Əliyeva, Qafar Həqqi, İbrahim Hüseynov (Şünasi), Həsən
Ağayev, İmamverdi Bağırov, həmçinin tanınmış aktyorlar Məmmədsadıq Nuriyev, Kamal Qubuşov,
Zakir Şalıbazov müxtəlif illərdə İrəvan teatrında aktyor işləyiblər.
Teatrda tamaşaların bədii tərtibatını rəssam Rəhim Məmmədov, musiqi tərtibatını isə, əsasən,
orkestrin rəhbəri Eyvaz Eyvazov veriblər.
İrəvan Dövlət Azərbaycan Teatrı 1928-1934-cü illərdə şəhərin baş meydanı yaxınlığındakı
yarızirzəmidə fəaliyyət göstərib. 1935-ci ildən isə öz tamaşalarını həftədə bir dəfə İrəvan Dövlət
Musiqili Komediya Teatrının binasında oynayıb.
Teatrın qabaqcıl sənətkarlarından Baxşı Qələndərlı əməkdar incəsənət xadimi, Yunis Nuri,
Əli Zeynalov, Məmmədbağır Qaraxanov, Əli Şahsabahlı, Cəmil Əliyev əməkdar artist fəxri adları
ilə təltif olunublar.
|