Böyük (yaxud şəhər) Dionis bayramı. Mərasim mart ayının sonunda və aprel ayının
əvvəlində keçirilib.
Leneylərin Dionis bayramı. Şənlik yanvarın sonunda və fevralın əvvəlində düzənlənib.
Antesterilərin Dionis bayramı. Bu bayram fevralın sonunda və martın əvvəlində qeyd
edilib.
Kiçk (yaxud kənd) Dionis bayramı. Təntənə dekabrın sonunda və yanvarın əvvəlində
göstərilib.
Elm onu da sübut edib ki, insanlar dörd milyon il bundan əvvəl heyvanlar içərisində ilk dəfə
keçini əhliləşdiriblər. Elm dönə-dönə bunu da sübut edir ki, ana südünə ən yaxın olanı məhz keçi
südüdür. Dünya xalqlarının oyunlarının əksəriyyəti keçi ilə bağlıdır. Azərbaycanın oyun
qəhrəmanları arasında keçi obrazı ilə rəqabətə yalnız kosa personajı girə bilər.
Oyunun türkdilli xalqlarda etimologiyasma toxunmazdan əvvəl, dünyada bu anlama müxtəlif
estetik və fəlsəfi münasibətlərinin bəzi məqamlarına nəzər yetirmək səmərəli olar.
İyirminci əsrin görkəmli tarixçisi və mədəniyyətşünası, Hollandiya alimi Yohan Heyzinqa
dünya humanist düşüncəsinin nadir əsərlərindən sayılan "Homo Ludens" ("Oynayan insan")
kitabında oyun fenomenini, onun anlayış və stixiyasını, funksiyasını, əhəmiyyətini ətraflı təhlilə
çəkib. Mütəfəkkirin düşüncə zəncirbəndi "oyun mədəniyyətdən qədimdir" postulatından başlayır.
Onun qənaətinə görə, oynamaq meyili yalnız insanlara deyil, heyvanat aləminə də xas olan
tələbatdır. Əsatirlər, mərasimlər, ayinlər daha sonralar yaranıblar.
Bu fikri açıqlayan alim göstərir ki, əsatir və mərasimin bətnində mədəni həyatın böyük
aparıcı qüvvələri mayalanır.
Ilk növbədə də hüquq və asayiş, ünsiyyət və işgüzarlıq, əsnafçılıq və incəsənət, şeiriyyət,
savad, elm. Beləliklə, bütün bunlar öz kökləri ilə oyun tədbirlərindən şirələnirlər.
Oyun nıədəniyyətinin mühüm mərhələsindən olan bayram, şənlik, qutlama, şərəfləndirmə
tədbirlərinə nəzər yetirən alim bu olaylarda da oyunun ilkinliyini xüsusi vurğulayır.
İlahi, sehrli mistik məzmunlu bayram şənliklərinin daxili quruluşlarında maraqlı oyun
əlamətləri var. Mərasim keçirən insanlar sövq-təbii duyublar ki, onlar öz oyunları ilə müəyyən
müqəddəs xeyri (qutu) həyata keçirirlər, ali dəyərlərlə özlərinin var olmalarını təsdiqləyirlər. Bütün
oyunlar şən olur, sərbəst şəkildə, lakin bayram ovqatında baş verir. Ayrı-ayrı ayinlər bəzən qanlı
olsa da, mənəvi sınaqlar sərt və qəddar görünsə də, oyunçuların istifadə etdikləri maskalar dəhşət
doğursa da, bütün görüntülər bayram ovqatı ilə bağlanır. Həmin məqamda insanların adi həyatı bitir,
ruhlarda, daxili ehtiraslarda dərkolunmaz səmaviliyə tapınmaq duyğusu güclənir.
Ciddilik oyunun antonimi deyil. Hələ Aristotel eramızdan əvvəl söyləmişdi ki, "ciddi olmaq
istəyirsənsə, oyna". Oyunun tərsi, antonimləri mədəniyyətsizlik, barbarlıq, cəhalətdir. Çağdaş
dünyanın bütün inkişaf etmiş, sivilizasiyanın yüksək pilləsində duran milli mədəniyyətlərin,
istisnasız olaraq, hamısı ibtidai, əski oyunlardan faydalanmaq mərhələsini keçmişlər.
İnsanlar hələ dil ünsiyyətinə yiyələnməmişdən əvvəl təbiətlə "olum, ya qalım" cənginə
giriblər. Girdikcə də mühitlə əlaqələri dərinləşib, müəyyən dərketməyə yiyələniblər. Bunlar da,
əsasən, insan və təbiət, insan və ov (quş, heyvan, yırtıcı...) oyunları əsasında intişar tapıb. Nəticədə
də teatr ünsürlü tamaşalar doğulublar. Həmin tamaşalar isə müxtəlif mənalar, müxtəlif estetik
səciyyələr kəsb ediblər. Eyni zamanda insanlar dərkolunmaz təbiət hadisələrini
fövqəlbəşərləşdirərək, ilahiləşdirərək ona tapınmğı ehtiva edən mərasim oyunları yaradıblar.
Dünya elmi dönə-dönə sübut edib ki, eramızdan əvvəl yaşamış Pifaqor, Demokrit, Aristotel,
Platon kimi dühalar "Avesta" təlimini dərindən öyrənmişdilər və onun mahiyyətini idraki təfəkkürlə
mənimsəmişdilər. Xalqımızın milli-dini mədəniyyət abidələrindən olan, Zərdüştiliyi təbliğ edən
"Avesta"nın Yasna, Qat, Yast kimi bəhslərində oyun tamaşanın güclü estetik prinsipləri, əlvan
formaları mövcuddur. Burada xor, xoreoqrafiya, rəqs, danışıq məharəti, pantomima vərdişləri
ahəngdar sintezdə birləşib.
Azərbaycanlıların məskunlaşdıqları ərazilərdə mədəniyyətin təşəkkül yollarını izləyən ingilis
alimi Riçard Fray eramızdan əvvələ istinad edərək yazırdı ki, Persepolda və onun ətrafında yeni illə
bağlı bayram şənlikləri və başqa təntənələ keçirilib. Tədqiqatçı onu da qeyd edir ki, müsəlman
məscidinin əzəmətli ibadətgah yeri qədim Suzdakı möhtəşəm Appadan sarayının əzəmətli salonunun
prototipidir.
Təxti-Cəmşidin Appadan salonundakı rəsmlərində musiqiçilərin, oyun-tamaşaların da
təsvirləri vardır. Qeyd edim ki bu salonun, bütövlükdə Persopolun tikintisində həm Midiyanın, həm
Lidiyanın, həm də Misirin, Hindistanın və başqa ölkələrin ustaları fəal iştirak etmişlər. Təbii ki,
gəldikləri öikənin mədəniyyətinə bələd olmayan ustalar burada dünya şedevrlərini yarada
bilməzdilər. Üstəlik də, həmin memar və ustalar görüb-götürdükləri oyunların elementlərini öz
vətənlərinə aparınışlar. Filosof Hegel estetikaya aid mühazirələrində qəti hökm verirdi ki, Antik
Yunanıstanda keçirilən Dioni şənliklərindəki şən xor, fallik mahnılar bu məmləkətə məhz Şərqdən
keçib.
Dünyanın ən qədim elm qaynaqlarında türk dilində işlənən "oyun", "oyun babası" sözlərinə
rast gəlinir. Görkəml alim Mirəli Seyidovun elmi qənaətlərinə görə, oyun sözü türk dilli xalqların
mifoloji, qam-şaman görüşləri, mərasim meydan tamaşaları ilə bağlıdır. Bir çox xalqlar, o cümlədən
altaylar, qırğızlar və başqırdlar qam-şamana və onun keçirdiyi ayinə oyun demişlər. Unutınayaq ki,
xalq şam-qamanı ağıl və zəka sahibi kimi qəbul edirdi. Çalmağı, plastik, ecazkar hərəkətlərlə rəqs
etməyi, sehrli oxumağı, loğınanlığı, cadukünlüyü məharətlə bacaran şam-qamanın (və ya qam-
şamamın) hörməti el müdriki səviyyəsində möhtərəm tutulurdu.
Buna görə də, müxtəlif xarakterli mərasimlərdə, meydan oyun-tamaşalarında bütün
göstərilənləri düzənləyənə oyunbabası (oyun babası) deyirmişlər. Çağdaş teatr deyimində rejissor
(latınca mənası "leqo" sözündən götürülüb və fransız dilində formalaşıb. Mənası idarə etmək,
müəyyən səmtə yönəltınəkdir), adlandırılan oyunbabası mərasimin ağsaqqalı, elin müdrik adamı
sayılıb, ehtiramı uca tutulub.
Yuğ oyun-tamaşalarının formalaşmasında, kütləviliyində, özünün estetik prinsiplərini,
poetika göstəricilərini cilalamasında oyun babalarının böyük xidməti olub. Türkdilli xalqlarda yuğ
sözünün, onun fonetik variantlarının matəm, qəbir, ölü basdırmaq mərasimi və sairə bu kimi
mənaları vardır. Bu sözə islamdan əvvəlki yüzilliklərin abidələrində, "Gültəkin"də, Mahmud
Qaşqaridə rast gəlinir. Hazırda Çində yaşayan türkdilli solarlar ölü üstündə söylənən ağıya, çəkilən
yanıqlı bayatılara "uyğu" deyirlər.
Bir daha o fikrə gəlirəm ki, Azərbaycan türkləri həm müxtəlif mərasimlərlə, həm təbiətlə,
həm məişətlə, həm də ölümlə bağlı çoxlu oyun-tamaşalar yaratmış və onu mədəniyyətimizin
ayrılmaz bir qolu kimi inkişaf etdirmişlər. Bu inkişaf özünün fərdiliyini saxlamaqla yanaşı, dünya
oyun mədəniyyəti prosesinin üzvi qolu olmuşdur.
Son qənaətdə qətiyyətlə deyə bilərəm ki, milli sərvətimizin mədəni qollarından biri də geniş
kütləvilik qazanmış etno-mədəni oyun-tamaşalardır.
|