AZƏRBAYCAN DÖVLƏT
KUKLA TEATRI
Azərbaycanda Kukla Teatrının dövlət səviyyəsində təşəkkülünün təşəbbüskarı və yaradıcısı
Mollağa Bəbirli olub. O, 15 sentyabr 1905-ci ildə Bakıda doğulub. On yeddi yaşından AMDT-nin
yardımçı heyətində çıxış edib, 1927-1928-ci illərdə Moskvada qrim və Kukla teatrı ixtisası üzrə
təhsil alıb. Bakıya qayıdaraq Akademik Milli Dram Teatrının truppasında aktyorluq edib.
1930-cu ilin may ayında teatrın yığcam briqadası Ağdam rayonuna qastrola gedib. Mollağa
Bəbirli burada aktyor dostları Musa Hacızadə, Fazil Dadaşov və Abbas Rzayevlə birgə ilk Kukla
tamaşasını göstəriblər. Məktəbdə oynanılan tamaşa uğurlu keçib və bu nailiyyət Mollağanı öz arzusu
uğrunda daha inamla çalışmağa sövq edib.
Dramaturq Cəfər Cabbarlının yaxından köməyi və Xalq Maarif komissarlığının əmri ilə 16
may 1931-ci ildə Bakıda Türk Kukla Teatrı yaradılıb. Teatr "Sirk" adlanan ilk tamaşasını 1932-ci
ilin aprelində oynayıb. Sira-məsxərə elementli həmin oyun-tamaşa çox qısa olsa da, məzəli,
əyləncəli və uşaqlar üçün maraqlı idi.
Mollağa Bəbirli "Zərgərpalan küçəsi, 84" ünvanlı evində kiçik bir otağı emalatxana etmişdi
və burada özü Kuklalar düzəldirdi. Kuklaları həm müxtəlif ağaclardan yonurdu, həm də gəlincik
tipli Əlcək (qolçaq) Kuklaları hazırlayırdı. Əvvəllər Kukla teatrının daimi binası olmadığına görə
tamaşalar Bəbirlinin evində, məktəblərdə, yay aylarında pioner düşərgələrində göstərilib.
Tamaşalara quruluşçu rejissorluğu əsasən Bəbirli edib.
Kollektivdə Mollağa Bəbirli, Əli Əsgərov, Zinyət Abbasova, Münəvvər Dadaşova, Əliağa
Qasımzadə, Püstə Rzayeva, Bəyim Əliyeva, Əli Məmmədov, Həcər Ələsgərova, Ağamehdi Əliyev,
Tofiq Hüseynov, Əyyub Rzayev, aktyor-rejissor Süley-man Nəzəroğlu, rəssam Həsən Mustafayev
çahşıblar. İlk illər məxsusi Kukla teatrı üçün nağıl-pyeslər olmadığına görə truppa tərcümə və
təbdillər əsasında "Ayıq ol", "Əsil vəsait", "Kolxoz bazarı", "Zərbəçi briqada" kimi ideoloji təbliğat
əsas götürülən tamaşalar hazırlayıb. Teatr Ali Baş Siyasi Maarif İdarəsmin nəzdində olub.
1933-cü ildə kollektiv Gənc Tamaşaçılar Teatrının nəzdində Kukla şöbəsi kimi fəaliyyətini
davam etdirib. Repertu-arda tərcümələr əsasında məhz Bakı teatrı üçün işlənmiş "Pişik və it",
"Balaca Muk", "Məşhur İvan", "Ələddinin sehrli lampası" tamaşaları əsas yer tuturdu.
Kukla teatrı illər boyu formalaşdıqca bu janra maraq göstərən yazıçıların əsərləri repertuarda
üstünlük təşkil edirdi. Bu sahədə ilk addımı gənc şair Mirmehdi Seyidzadə atıb. Onun "Nərgiz"
pyesi uzun illər teatrın repertuarında müxtəlif quruluşlarda göstərilib. 1930-cu illərin ikinci yarısında
Mollağa Bəbirli dramaturq Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" və Cəlil Məmmədquluzadənin
"Ölülər" pyeslərinin Kukla teatrı variantlarını işləyib və özü də tamaşaya hazırlayıb. Məhərrəm
Əlizadənin "Qoçaq Nazlı", Əli Əsgərovun "Lina Oden", Nikolay Qoqolun "Evlənmə", M.
Abbasovun "Cəsur dovşan", "Qoçaq canavar", Baba Qubinskinin "Almaz", Cəfər Cəfərovun
"İsgəndərin buynuzu", Mirmehdi Seyidzadənin "Fitnə", təbdil olunmuş "Tın-tın Mirzə", "Eldar
kosa" pyeslərinin tamaşaları da repertuara daxil olub.
1938-ci ildə Dövlət Kukla Teatrı müstəqil sənət ocağı kimi iki il indiki Mahnı Teatrının
binasında fəaliyyət göstərib. 1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsi ilə əlaqədar olaraq
kollektiv yenə GTT-nin nəzdinə keçib. 1946-cı ildə Kukla Dövlət Teatrı Mollağa Bəbirlinin
direktorluğu və bədii rəhbərliyi ilə yenidən müstəqil kollektivə çevrilib. Teatr 190 saylı məktəbin
binasında yerləşib. Vaxtilə Dərbənd Dövlət Azərbaycan Teatrında aktyorluq etmiş Nadir
Zamanovun kollektivə gəlişi rejissurada və üslub axtarışlarında təkanverici rol oynayıb.
1949-cu ildə teatrların özlərini maliyyələşdirmə iş sisteminə keçməsi ilə əlaqədar olaraq
Azərbaycanda ondan çox dövlət teatrı, o cümlədən Kukla teatrı bağlanıb. Nadir Zamanovun
fədakarlığı və rəhbərliyi ilə kiçik heyətdə teatr dəstəsi yaranıb və truppa 1 yanvar 1950-ci ildə
Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəzdində fəaliyyətə başlayıb. 1962-ci il noyabr ayının 15-də
Kukla teatrı dəstəsi yenə GTT-nin kollektivinə daxil olub. Həmin kollektiv 6 may 1963-cü ildə
Bakıdakı Orkestr Musiqiçiləri Bürosunun sərəncamına verilib.
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Soveti 1964-cü il aprel ayının 15-də truppanın dövlət
statusunun bərpa edilməsi barədə qərar imzalayıb. Bunun əsasında Mədəniyyət Nazirliyi
Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının fəaliyyətə başlaması barədə 3 fevral 1965-ci ildə 17 saylı əmr
verib. Hazırda teatrın Dənizkənarı bulvardakı binası kollektivin sərəncamına keçib.
Teatr 1965-ci il sentyabrın 25-də Mirvarid Dilbazinin "Göyçək Fatma" nağıl-pyesinin
tamaşası ilə pərdələrini açıb. Tamaşaya quruluşu Musiqili Komediya Teatrının rejissoru Niyaz
Şərifov verib və ikinci rejissorluğu ADTİ-nin diplomçusu Maqbet Bünyadov edib. "Göyçək
Fatma"nın rəssamı Faiq Əhmədov, bəstəkarı Oqtay Zülfüqarov idi. Əsas rolları Şəfiqə Axundova
(Qarı nənə), Münəvvər Zamanova (Fatma), Oqtay Dadaşov (Xoruz və Qızıl inək), Sona Həsənova
(Xanım), Nadir Zamanov (Xanımın əri) ifa ediblər.
Qırx ildə teatr öz yaradıcılığının təkamül dövrünü keçib, fərdi sənət estetikasını
müəyyənləşdirib, poetika səciyyələrini təsdiqləyib. İlk növbədə isə bu yaradıcılıq uğurlarına üslubca
zəngin, formaca əlvan, mövzuca müxtəlif tamaşaları əhatə edən repertuar əsasında nail olub. Teatr
həm kiçik yaşlı uşaq-lar, həm yuxarı sinif şagirdləri, həm yeniyetmələr, həm də yaşlılar üçün
tamaşalar hazırlayıb. Sənət ocağı öz ətrafında Əli Səmədli, Tofiq Mütəllibov, Xanımana Əlibəyli,
Anar, Firuz Məmmədov, Fikrət Sadıq, Kəmalə Ağayeva, Rəhman Əlizadə, Kamal Aslan kimi
dramaturqları cəmləşdirib. 1966-cı il-də ilk tamaşası göstərilən Əli Səmədlinin "Artıq tamah baş
yarar" (quruluşçu rejissor Əfrasiyab Məmmədovdur) 1000 dəfədən çox oynanılıb.
Son qırx ildə, yəni növbəti bərpadan sonra teatrın oynadığı onlarca tamaşalar arasında
aşağıda göstərilən səhnə əsər-ləri daha dəyərli və məzmunlu olub. "Keçinin qisası" (Əyyub
Abbasov. 1965), "Cırtdan" (Mirmehdi Seyidzadə. 1967), "Tələ quran özü düşər" (Firuz Məmmədov.
1969), "Sehrli nar" (Mirmehdi Seyidzadə. 1970), "Bu ev kimindir?" (Samuel Marşak. 1973), "əkiz
qardaşlar" (nağıl-tamaşa. 1974), "Qoçaq Polad" (Tofiq Kazımov. 1974), "Üç nağıl" (Abdulla Şaiq.
1975), "Qaravəlli" (Anar. 1975), "Danışan qayalar" (Tofiq Mütəllibov. 1976), "Məşədi İbad"
(Üzeyir bəy Hacıbəyovun əsəri əsasında. 1977), "Hara qaçırsan, dayça?" (Rada Moskova. 1978),
"Cunquş" (Xanımana Əlibəyli. 1979), "Hamam hamam içində" (Rəhman Əlizadə. 1980), "Ac
qulağım, dinc qulağım" (Firuz Məmmədov. 1981), "Məlik Məmməd" (Eldar Baxışm işləməsi.
1982), "Yumaq top" (Fikrət Sadıq. 1983), "Basat və Təpəgöz" (Eldəniz Quliyev və Azər Əbilov.
1984), "Sehrli güzgü" (Şahmar Hüseynov. 1984), "Gözəllər gözəli" (Xanımana Əlibəyli. 1985),
"Ları Xoruz" (Əli Səmədli. 1989), "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" (Mirzə Fətəli Axundzadə.
1990), "Bakı həyətinin rekviyemi" (Namiq Ağayev. 1991), "Bilqamıs əfsanəsi" (Rəhman Əlizadə.
1992), "Keçəlin toyu" (Rəhman Əlizadə. 1993), "Canım Qırat, gözüm Dürat" (Firudin Qurbansoy və
Bəhram Basqallı. 1993), "Pırpız Sona" (Rəhman Əlizadə. 1994), "Cubbulunun çərpələngi" (Əli
Səmədli. 1995), "Ulamaqdan mələməyə" (Həsənağa Hüseynov), "Ay dəli..." (Rəhman Əlizadə.
1997), "Dəcəl çəpişlər" (Rəhman Əlizadə. 1998), "Ələkbər əmi divin qəsrində" (Aygün Ələddinqızı.
2000), "Hərb və sülh" (Abdulla Şaiqin "Ovçu Məstan" poeması əsasında), "Cik-Cik" (Əli Səmədli.
2001), "Ləpələrin nağılı" (Xanımana Əlibəyli. 2002), "Keçəl pəhləvan" (Fərman Rzayev. 2003),
"Qız qalası" (Rəhman Əlizadə. 2004).
Son illər teatrda əsərləri daha çox tamaşaya qoyulan dra-maturq Rəhman Əlizadədir. Teatr
əsasən dramaturq-rejissorun öz quruluşlarında onun "Sindbadın xoşbəxtlik ada-sına səyahəti",
"Mayınaq", "Əzrayıl", "Eramızdan milyon il əvvəl", "Damdabaca", "Ələkbər əmi Gülüş planetində"
və sairə əsərlərinin tamaşalarını da oynayıb.
Mövzu rəngarəngliyinə, uşaqların maraq dairələrinin genişlənMəsmə can atan teatr tərcümə
əsərlərinə öz repertuarın-da xüsusi yer ayırıb. İngilis yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı kiplinqin
"Riki-Tiki-Tavi", Danimarka yazıçısı Hans Xristian Andersenin "Bülbül", "O1oye Lukoye və yaxud
sehrli çətirlər", fransız yazıçısı Şarl Perronun "Göy saqqal", alman ya-zıçısı Bertolt Brextin "Kuraj
ana", rus klassikləri Aleksandr Puşkinin "Qızıl xoruz" Mixail Lermontovun "Aşıq Qərib", macar
mütəfəkkirləri Zoltan kodayın "Xari Yanoş", Edi Tarbainin "Qarınqulu zürafə", yuqoslav Vaymil
Rabadanın "Zəncirlənmiş Pəri", norveç Eyvind Şayyenin "Od oğlan" əsərləri müxtəlif illərdə Dövlət
Kukla Teatrında tamaşaya qoyulub.
Teatrda müxtəlif fasilələrlə 1936-cı ildən rus bölməsi də fəaliyyət göstərir. Dövlət Kukla
Teatrında müxtəlif illərdə Mollağa Bəbirli, Nadir Zamanov, Əfrasiyab Məmmədov, Tamilla
Məhərrəmova, Eyvaz Vəliyev, Namiq Ağayev baş rejissor işləmişlər. Bu Kürsünü 1993-cü ildən
dramaturq-rejissor Rəhman Əlizadə tutur.
İstedadlı fırça ustaları Solmaz Musayeva, Faiq Əhmədov, Solmaz Haqverdiyeva teatrda baş
rəssam işləyiblər. Hazırda həmin vəzifədə Lətifə Quluzadə işləyir.
Sənət ocağının 1965-ci ildəki bərpa dövründən sonra Dövlət Kukla Teatrının truppasında
Azərbaycan Respublikasının əməkdar artistləri Oqtay Dadaşov, Şəfiqə Axundova, Həsənağa
Hüseynov, Lyubov Adamova, aktyorlardan Şahmar Hüseynov, Ruslan Həsənov, Xədicə Səidova
kimi təcrübəli sə-nətkarlar çalışmışlar. Truppada hazırda tanınmış aktyorlar Mansur Mansurov,
Tamilla Bünyadova, Rəhilə İbadova, Elmi-ra Hüseynova, Əlibala Ələsgərov, Rəhman Rəhmanov,
Sona Rəhimova, Ələkbər Hüseynov ilə yanaşı, istedadlı gənclər də işləyiblər və əksəriyyəti indi də
kollektivdə çalışır.
Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı Moskvada (1937, 1977 və 1995), Yəmən Ərəb
Respublikasında (1973), Özbəkistan Respublikasında (1979), Hindistanda (1980), İrəvanda (1982),
Tiflisdə (1984), Arxangelskdə (1988), Türkmənistan Respub-likasında (1989), İran İslam
Respublikasında (1990 və 1992), Türkiyənin Ankara (1991) və İstanbul (1998) şəhərlərində
qastrollarda olub, beynəlxalq festivallarda, müxtəlif sənət bayramlarında iştirak edib.
Kukla teatrı özünün fəaliyyəti dövründə "mil", "Əlcək" ("qolçaq"), "döşəmə" (hündür),
marionet Kuklalarla yanaşı, aktyor-Kukla formalarında da tamaşalar hazırlayıb. Müəyyən
tamaşalarda milli xalq oyunlarında işlənmiş Kuklalarla bərabər maskalardan, maska-gəlinciklərdən,
maska-bəbəklərdən istifadə edilir. İllər boyu teatrda müəyyən ifaçılıq üslubu formalaşıb. Həmin
üslub bütövlükdə milli kilimarası oyunlarının əlvanlığını, Qərb Kukla estetikasının səciyyəvi
prinsiplərini özündə təcəssüm etdirməklə orijinal yaradıcılıq yolunu müəyyənləşdirib.
Milli, Şərq və Qərb xalqları Kukla oyun-tamaşalarının və teatrlarının nailiyyətlərindən
bəhrələnən kollektiv forma axtarışlarında müəyyən ölçü "sədlərini" cəsarətlə sındırıb. Hə-min
cəhdlərin nəticəsində epik, lirik, poetik, nağıl, dastan... Kimi mürəkkəb janrlarda, karnaval, məsxərə,
buffonada estetikalarında maraqlı tamaşalar oynanılıb. Bu baxımdan kollektivdə əvvəllər də
quruluşlar verən, 1993-cü ildən Dövlət Kukla Teatrına baş rejissorluq edən Rəhman Əlizadə
musiqili macəra-məzhəkə ("Sindbadm xoşbəxtlik adasma səyahəti"), dastan tamaşa ("Bilqamıs"),
tragifars ("Pırpız Sona"), lirik və müasir nağıl ("Damdabaca"), musiqili him-cim ("Eramızdan
milyon il əvvəl"), nağıl-qrotesk ("Qızıl Xoruz"), musiqili şou ("Ələkbər əmi gülüş planetində")
janrlarında orijinal tamaşalar hazırlayıb.
Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı illər boyu formalaşdırdığı poetika göstəricilərini
zənginləşdirmək, aktyorların yaradıcılıq əlvanlığını canlandırmaq üçün daha məzmunlu repertuar
uğrunda inamlı axtarışlar aparır.
Dostları ilə paylaş: |