REALİST AKTYOR MƏKTƏBİ
Milli teatrımızın ilk peşəkar aktyorlarından biri 1886-cı ildə səhnəyə gəlmiş, az müddətdə
aktyorluğun sirlərinə yiyələnib kamil sənətkar kimi sevilmiş, nüfuz qazanmış Kərbəlayi Cahangir
Zeynalovdur. O, tacir olsa da, fitrətən aktyor idi. Onun zəngin yaradıcılığı, özünün formalaşdırdığı
oyun üslubu milli realist aktyor məktəbinin bünövrəsini qoyub. Sənətkar bu məktəbin poetika
göstəricilərini inkişaf etdirmiş və məhəbbətlə öz yetirmələrinin timsalında yeni nəslə ötürmüşdür.
Cahangir Zeynalovun yaratdığı üslub köklü, əsaslı olduğuna görə fərdi ölçüləri sındırmış,
müstəqil məktəb qüdrəti kəsb etmişdir. Həmin məktəb realist aktyor məktəbi adlanır və uzun
yaradıcılıq yolu keçərək bu günə qədər öz mövcudluğunu saxlamaqdadır.
Realist aktyor məktəbinin Cahangir Zeynalovdan sonra ən layiqli davamçısı və ən görkəmli
nümayəndəsi Mirzağa Əliyev olmuşdur. 1901-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin"
tamaşasında səhnəyə çıxan, ömrünün sonuna qədər MDT-də işləyən Mirzağa Əliyev mənsub olduğu
məktəbə xalq yumorunun ləzzətini, milli el oyunlarının təbii koloriti-ni, satiranın poetik
təcəssümünü gətirib. Mirzağa Əliyevin yaradıcılığını estetik mahiyyətinə və məzmun-forma
xüsusiyyətlərinə görə dörd qismə ayırmaq olar:
milli komediyalarımızdakı obrazlar;
dram və faciə əsərlərindəki surətlər;
dünya klassik satira nümunələrindəki xarakterlər;
1921-ci ildə Tənqid və Təbliğ Teatrı yaradılandan sonra operetta tamaşalarında ifa etdiyi
tipik personajlar.
Milli Dram Teatrının səhnəsində realist aktyor məktəbinin görkəmli nümayəndələri Ələkbər
Hüseynzadə, Hacıağa Abbasov, Əzizə Məmmədova, Əbülhəsən Anaplı, Mustafa Mərdanov, Rza
Təhmasib (o, həm də romantik aktyor sayılır), Ağahüseyn Cavadov, Ağasadıq Gəraybəyli,
Məmmədəli Vəlixanlı, Möhsün Sənani, İsmayıl Osmanlı, Əliağa Ağayev, Barat Şəkinskaya (onun
yaradıcılığı həm də romantik aktyor məktəbinə daxildir) olmuşlar. Tiflis DAT-də Mirzəli Abbasov,
Muqu Zamanov, İrəvan DAT-də Yunis Nuri, Naxçıvan Dövlət Dram Teatrının aktyorları Mirhəsən
Mirişli, Səməd Mövləvi, Gənc Tamaşaçılar Teatrında Hüseynağa Sadıqov, Süleyman Ələsgərov,
Osman Hacıbəyov, Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında Münəvvər Kələntərli,
Əlihüseyn Qafarlı, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə Zeynalova, Bəşir Səfəroğlu, Gəncə Dövlət Dram
Teatrında Məmməd Bürcəliyev, Zülfüqar Baratzadə realist aktyor məktəbinin şöhrətli
nümayəndələrindən olmuşlar. Hazırda bu məktəbin Səyavuş Aslan, Hacıbaba Bağırov, Yaşar
Nuriyev, Afaq Bəşirqızı kimi layiqli davamçıları var.
Realist aktyor məktəbi birdən-birə çağdaş səviyyəsinə çatmamış, özünün əsrdən uzun
müddəti əhatə edən inkişaf yolunda bir neçə mərhələni keçmişdir. Hər mərhələdə də yeni-yeni
poetika göstəriciləri, estetik prinsipləri, formalaşdırdığı ifadə vasitələri, əxz etdiyi ümumbəşəri
dəyərləri ilə zənginləşmiş və milli teatrımızın əsas qollarından birinə çevrilmişdir. Təşəkkül tapdığı
illərdən 1920-ci ilə qədər realist oyun üslubunda müəyyən bəsitlik, ifadə vasitələrinin kasadlığı hiss
olunurdu. Çünki aktyorların əksəriyyəti savadsız idi, bütövlükdə isə heç kim ixtisas təhsili
almamışdı. Səhnəyə çıxanlar fitri istedadlarına güvənir, rolu fəhmlə oynamağa üstünlük verir,
mətndəki sözləri suflyor vasitəsilə təkrarlamaqla kifayətlənirdilər. Teatrlar dövlət təsisatında olduğu
ilk iyirmi ildə tamaşaları əsasən peşəkar rejissorlar hazırlayırdılar və onların fərdi yaradıcılıq
prinsiplərindən əlavə, ümumi məqsədə xidmət edən sənət tələbləri də ciddi şəkildə aktyor truppası
tərəfindən qorunmağa başlanmış-dı. Milli Dram Teatrında Ədil İsgəndərovun, GTT-də Məhərrəm
Haşımovun, Zəfər Nemətovun, Gəncə DDT-də Mehdi Məmmədovun, Həsən Ağayevin, Naxçıvan
teatrında Mir İbrahim Həmzəyevin, Tiflis və İrəvan teatrlarında İbrahim İsfahanlı ilə Əli
Şahsabahhnın rejissor dəst-xəttləri 1930-1950-ci illərdə realist aktyor məktəbinin ifadə
cəbbəxanasını zənginləşdirib.
1960-cı illərdən başlayaraq bu məktəbin nəzəri-estetik mahiyyəti dərinləşdi, poetika
xüsusiyyətləri şaxəli və zəngin oldu. Tam təkmilləşən məktəb dünya səhnə sənətinin qabaqcıl
nailiyyətləri ilə rəqabət apara biləcək qüdrətə yiyələndi.
Psixologizın, cazibəli emosionallıq, gülüş kateqoriyasının estetik mahiyyəti realist
məktəbinin nümayəndələri olan aktyorların yaradıcılıqlarının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi
formalaşdı.
Çağdaş zamanda sənətə gələn ən yeni gənc rejissorlar hər teatrın öz yaradıcılıq
konsepsiyasma uyğun tərzdə, öz fərdi üs-lublarını saxlamaq və ənənənin məğzinə xələl gətirməmək
şərtilə, realist aktyor məktəbinin estetik simasını təzələyir, parlaqlaşdırır, zənginləşdirir və forma
özəlliklərini cilalayırlar.
Realist aktyor məktəbinin kökündə reallıq, təbiilik, həyati sadəlik durur.
Bu məktəb milli xalq oyunlarımızdan qaravəlli, güdul, şəbədə, məsxərə, qodu-qodu...
tamaşalarının estetik özəlliklərini mənimsəməklə, digər meydan göstərmələrinin ifadə
vasitələrindən, janr zənginliyindən bəhrələnməklə yeni-yeni poetika göstəricilərinə yiyələnə bilər.
Dostları ilə paylaş: |