Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Ac həriflər" pyesinin yazılma tarixi əsasında müəyyənləşdirən
teatrşünas İnqilab Kərimovun qənaətləri inandırıcı və hələlik əlimizdə yeganə istinad dəlilidir.
Xatırladım ki, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev "Ac həriflər" məzhəkəsində Hüseyn Ərəblinski ilə
Əbülfət Vəlinin obrazlarını yaradıb və əsərini də məhz onlara ithaf edib.
Əbülfət Vəli səhnəyə 1880-ci illərin ortalarında gəlib. Əsasən, müəllimlər Həbib bəy
Mahmudbəyovun və Sultanməcid Qənizadənin hazırladıqları həvəskar tamaşalarında həm kiçik,
həm epizod, həm də əsas rollarda çıxış edib. Sonralar özünün, eləcə də sənətkar dostu Cahangir
Zeynalovun quruluş verdikləri tamaşalarda da oynayıb. İyirminci əsrdə "Müsəlman Artistləri
Cəmiyyəti", "Nicat", "Həmiyyət", "Səfa" teatr truppalarında aktyorluq və rejissorluq edib. Hüseyn
Ərəblinskinin quruluş verdiyi əksər tamaşalarda məsul müdir Əbülfət Vəli olub. Onun qastrol təşkil
etməkdə, truppanı bir qayə ətrafında birləşdirməkdə xüsusi bacarıq və səriştəsi vardı.
Zəhmətkeş səhnə fədaisi Əbülfət Vəli Bakıda realni məktəbdə oxuyub. Bu təhsil ocağının altı
sinifini bitirməsi səhnə yaradıcılığında ona kömək olub. 1918-ci il rusca "Azərbaycan" qəzetində
Kərim bəy Məlmovun yazdığı vida məqaləsindən aydın olur ki, Əbülfət Vəli noyabr ayının
axırlarında Göyçay rayonunda acınacaqlı vəziyyətdə dünyasını dəyişib. Səhərisi gün azərbaycanca
çıxan eyniadlı qəzet "X" imzası ilə aktyor barədə səmimi vida yazısı dərc edib.
Azərbaycan aktyorlarının bir dəstəsi Əbülfət Vəlinin rəhbərliyi ilə İrəvan, Tiflis, Batum,
Suxumi, İstanbul, Sevastopol, Yalta şəhərlərində qastrolda olub. O, bir neçə dəfə Üzeyir bəylə,
Süleyman Sani Axundovla, Mehdi bəy Hacınski ilə birgə "Nicat" cəmiyyətində ədəbiyyat və teatr
komissiyasının üzvü seçilib.
Əbülfət Vəli Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" komediyasında Murov, Xəlil yüzbaşı,
"Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" məsxərəsmdə Hatəmxan ağa, Nəcəf bəy Vəzirovun
"Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsində Cahangir bəy, Rüstəm bəy və Fəxrəddin, "Daldan atılan daş
topuğa dəyər" məzhəkəsində Dəli Şirin, "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" vodevilində Şahmar bəy,
Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" tarixi faciəsində Sərbaz, Şah Təhmas, Saleh bəy, Cavad xan,
Ədhəm xan, Cahangir bəy, Əbdürrəhim bəy, "Bahadır və Sona", "Dilin bəlası" dramlarında Dayı,
Niyaz bəy, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan"ında Həkim, Heydər bəy və Hacı Səməd
ağa, "Ağa Məhəmməd şah Qacar"da Mürtəzaqulu xan, Mustafa xan və İkinci İrakli, "Ac həriflər"də
Tağı, "Dağılan tifaq"da Əbdül, Rza Zaki Lətifbəyovun "Köhnə Türkiyə" pyesində Həsən bəy,
İsgəndər bəy Məlikovun "Yaxşılığa yamanlıq" didakük əsərində Sultan, Yusif Talıbzadənin
"Ərmənusə" və "Xalid ibn Valid" mistik dramında Ömər ibn As və Əbu Übeyd rollarında dəfələrlə
səhnəyə çıxıb.
Aktyorun rollar silsiləsində tərcümə əsərlərində canlandırdığı obrazlar ayrıca yer tutur.
Onlardan Osmanlı ədibləri Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə", Namiq Kamalın "Vətən", "Bəxtsiz
bala", Hüseyn Bədrəddin və Məhəmməd Rüfətin "Əmir Əbül Üla" faciələrində Gavə, Sidqi bəy,
Xəlil bəy və Həkim, Əbu Diyab (Əbu Dəyyab da yazılır), Şillerin "Qaçaqlar", Yevgeni Çirkovun
"Yəhudilər", Henrix Heynenin "Əl Mənsur", Botşaldım "Qafqaz çiçəkləri", Matterinin "Yaddaş
kitabçası", təbdil olunmuş "Qaranlıqda işıq" dramlarında Qoca Moor, Ata, Ömər ibn As və Həsən,
Dağıstan qəhrəmanı, Potap rollarını göstərmək olar.
O dövrün mətbuatı Əbülfət Vəlinin tərcümə və təbdil komediyalarında məharətlə oynadığı
Potap ("Əvvəlinci şərabçı", Lev Tolstoy), Cənnətəli ("Zorən təbib", Jan Batist Molyer), Dobçinski
("Müfəttiş", Nikolay Qoqol), Məşədi Kərim ("Pulsuzluq", İvan Turgenev), Tağı ("Aktyorların
məişəti", Lentovski) rollarına yüksək qiymət verib. Həmin tamaşalarda, aktyorun təbii oyunu, səhnə
ciddiliyi və sözləri aydın tələffüzlə çatdırmaq bacarığı qeyd olunub.
Rejissor kimi də ciddi fəaliyyət göstərən Əbülfət Vəli dramaturqlardan Mirzə Fətəli
Axundzadənin "Hacı Qara", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah", Nəcəf bəy Vəzirovun "Daldan
atılan daş topuğa dəyər", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Hacı Qəmbər", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
"Bəxtsiz cavan", "Dağılan tifaq", Qulamrza Şərifzadənin "Molla Nəsrəddin", Rza Zaki Lətifbəyovun
"Köhnə Türkiyə", Sultanməcid Qənizadənin "Dursunəli və ballıbadı", Üzeyir bəy Hacıbəyovun
"Məşədi İbad" əsərlərinə səhnə quruluşu verib.
1911-ci ildə müvəqqəti olaraq "Nicat" cəmiyyətinin teatr truppasından ayrılmış Əbülfət Vəli
"Mirat" (Güzgü) dram dərnəyi yaradıb. O, burada da müxtəlif əsərləri, əsasən kiçik həcmli pyesləri
tamaşaya hazırlayıb. Həmin il Əbülfət Vəli güzəranının çətinliyindən səhnəni atıb Daşkəndə getmək
istəyib, ancaq bu cəhdi alınmadığına görə dəstə bağlayıb və Qafqazın müsəlmanlar yaşayan
bölgələrinə qastrola çıxıb.
Əbülfət Vəli, çağdaş dillə desək, ayrı-ayrı dəstələrdə truppa müdirliyi vəzifəsini bacarıqla
icra edib. Bütün aktyorlar onun hörmət və ehtiramını uca tutublar.
Həm mətbuat, həm də təcrübəli sənətkarlar Əbülfət Vəlinin səhnə səmimiyyətini,
cəfakeşliyini, istedadı üzərində yaradıcılıqla işləməsini başqalarına nümunə və örnək göstəriblər.
Dostları ilə paylaş: