Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

v)sası 
yoxdur.  Ə vvələn,  yuxanda  gördüyümüz  kimi, 
V .Toınsen  türk  dillərində  O rxon-Y eniscy  abidələri  dövründə 
saith»rin  dodaq  ahənginin  başlandığmın  m üşahidə  edildiyini  yazır. 
D cm əli,  türk  dillərinin  O rxon-Yeniscy  dovründən  əvvəl  onlarda 
saitlərin   ahv^ngi  olmaya  da  bilərdi  və  bu  ahəngin  əm ələ  gəlməsi
'  n.M.Me.'nıopıuıcKiıiı.  na.MHimuK e  necmb  KKi:ib-Tepuh(i.  0 1 6 .  1H99.S.  18. 
Yeni)  ordu.  .v. 19.

türk dillərində  VII-VIII  yüzilliklərdən  xeyli  əvvəl  başlanıb  həmin 
dövrdə  də  davam  edə  bilərdi;  və  bu  ahəngin  em ələ  gəlməsi  türk 
dillərində  VII-VIII  yüzilliklərdən  xeyli  ə w ə l  başlanıb  həmin 
dövrdə  də  davam  edə  bilərdi;  saitlərin  dodaq  ahəngi  inkişaf edib 
qırğız  dili  timsahnda  özünün  ən  yüksək  inkişaf  səviyyəsinə  çata 
bilərdi.  Bu  məntiqi  davam  etdirsək,  saitlərin  dodaq  ahənginin 
inkişaf  dərəcəsi  -   ahəngin  zəiflikdən  güclülüyə  doğru  inkişafı 
dilin  qədimlikdən  yeniliyə  dcğru  inkişafmı  göstərir.  Deməli, 
saitlərin  dodaq  ahənginin  ən  güclü  olduğu  türk  dili  ən  yeni  dildir. 
İkincisi,  dillərin  inkişafı  məsələsini  saitlərin  dodaq  ahənginin 
güclü  və  ya  zəif olması  ilə  bağlamaq  özü  elmi  deyildir.  Saitlərin 
dodaq  ahəngi  müasir  Azərbaycan  dilində  müasir  qırğız  dilindən 
xeyli  zəif,  lakin  göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin 
dilindəkindən  xeyli  güclü  inkişaf  etmişdir  (müqayisə  et:  qırğız 
dilində  -   ottor,  qöldör,  Azərbaycan  diHndə  -   oturduğuwuzu, 
öldürdüyümüziT,  göytürk  dilində  -  olurtukıma  «oturduğuma», 
ölürtim iz «öldürdük»).  Onda  belə  çıxır  ki,  Azərbaycan  dili  qırğız 
dilinə  nisbətən  xeyli  yeni,  Orxon-Yenisey  abidələrinin  dilinə 
nisbətən isə xeyli qədimdir.  Əlbəttə, belə nəticə gülünc görünərdi.
Orxon 
kitabələrində 
dodaq  saitlərinin 
(ümumiyyətlə, 
saitlərin)  qrafik  şəkildə  göstərilmədiyinə  baxmayaraq,  tam 
əminliklə  demək  olar  ki,  ahəng  qanunu  Orxon  kitabələrində  də 
Yenisey kitabələrindəki kimi olmuşdur; yazıda dodaqlanan (habelə 
dodaqlanmayan)  saitlərin  işarələrinin  göstərilməməsi  isə  göytürk 
əlifbasmm  əsas  xüsusiyyətlərindən  biridir.  Lakin  bu  heç  də  o 
demək  deyildir  ki,  göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin 
dihndə  saitlərin dodaq ahəngi pozulmur.
I .  Saitlərin dodaq ahəngi gözlənilir:'
‘  I.A.Batmanov  «Qədim  türk yazısı  Yenisey abidəlorinin  dili»  (Frunze,  1959, 
S .4 6 ) 
adlı  kitabwda  Yenisey kitabələrindo  işlonən  və  dar  dodaglanan  saitlərin 
işarələrinin qrafiJc cəhətdən göstərildiyi,  dodaq ahənginin gözlənildiyi sözlərin 
siyahısmı təqdim edir:
K** 1  K 
Tüpüt (29) «Tibct»
V> 
oğul (47,  48) «oğuI» 
bodun (29) «xalq»
^ J i  
uluğ (47) «u!u»
H 
ödür (32) «biryerdə»
a) Arxasıra dodaq saitlərinin  ahəngi: 
YH> uruş (O  10) «vxmjş»
otuz (KT 9) «otuz» 
J’$(^?^>uduztuk (KÇ  13) «apardığı» 
^>J>olur (T 32) «otur» və s.
b) Önsıra dodaq saitlərinin ahəngi:
R  küntüz (T 52) «gündüz» 
körtüm (T 7) «gördüm» 
f  VK  ölüg (KT şm 9) «ölü»
üçün (KÇ 27) «üçün»  və s.
2.  Saitlərin dodaq ahəngi pozulur: 
bökli (KT ş 4)  «Bökli» 
beQgü (KT c 8) «əbədi» 
iflf^M közin (KT şm  10) «gözü ilə»
3 V 
>\/>A 
çoluğın (KÇ  5)  «ailəsini» 
lH ^$H  artunp (KT ş 6) «artırıb» 
N V > oğh (T 44) «oğlu» 
r^ '^ j’^>udım atı (T  15) «uyumadı»  və s.
P > ^ 
kunçuy (22) «xamm»
V > ^ > V ^oruğ (47) «soraq» 
y<> J >Y şubuş (4S) «Şubuş (antroponim)» 
^/^ > ^ > Ä turuğ (47) «dayanacaq»
/(> 
tutuk (35) «tutuq (rütbə)»
külüg (6) «məşhur» 
üçän (13) «üçün»
^ yotuz (49) «otuz»
II 
kümüş(45) «gümüş»
I 
kutluğ (19) «xoşbəxt»
, T 
f  ^ kümül (45) «Kümül (antroponim)»
k r P W F *r röt Bogüt (lo) «Tök sögüt»
oğlum (20) «oğlum» 
subum (45) «suyum»
^  Kjtrfl* 1  közünçüm (28) «arzum»
^  > ^ ^ > 7 f kunçuyum (45) «xanmım» 
butjum (46) «kədərim» 
buijusuz(6) 
VK örütjüm (45) «parlağtm»
>^ > ^  >/ > J 
boltum (45) «oIdum»

Qahn  saitlərin  ahəngi.  Bu  qanuna  əsasən  sözün  birinci 
hecası  qahn  saitlidirsə,  sözün  sonrakı  hecalan,  o  cümlədən 
şəkilçilər  də  qahn  saith  olmahdır; 
«qazamr»,  o-lur-tu-
km-ta  «oturanda»,  ya-rak-Iığ  «yaraqh»,  ka-ğan-Ia-duk  «xaqan 
qoyduğu», ka-ğan-sırat-mış «x&(\d«is,ız etmiş» və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  qalm  sait  ahənginin 
iki tipi  vardır;  dodaqlanmayan qahn saitlərin ahəngi və dodaqlanan 
qahn saitlərin ahəngi.
Dodaqlanmayan  qahn  saitiərin 
ahəngində 
sözlər  və 
sözformaiarda  yalmz  a və  / saitləri  iştirak edir.  Bu  iki  saitin  sözün 
tərkibində  işlənmə yerinə görə dodaqlanmayan qalm saitli  ahəngin 
bu tiplərini  göstərmək olar;
1. 
a-f-a-.  abla  «ovla»,  ağla  «ağla»,  ayak  «qədəh»,  alka
«tərifləmək»,  ana «ana»,  ata «ata» və s.
2. 
a+r  altı  «altı»,  atı  «kiçik  qohum»,  arık  «anq»,  alçı
«bəxt»,  arığ «təmxz» və s.
3. 
j-f-ı:  kıyın   «cəza»,  k ızıl «qızıl,  qırmızı»,  kılıç  «qılınc»,
kırkız«c{\xgız», y ılk ı <ä\xv»  və s.
4. 
ı+a:.  kısğa «qısa»,  çıntan «səndəl ağacı»,  çığay«yox%u\»,
yılan  «ilan»,  ığBç  «ağac»,  kıtay  «kıtay»,  bıqa
«alay» və s.
Dodaqlanan 
qahn 
saitlərin 
ahəngində 
sözlər 
və 
sözformalarda  təkcə  o v ə   u saitləri  iştirak  edir.  Qədim  türk yazısı 
abidələrinin dilində  o saiti  ikinci  və sonrakı  hecalarda işlənmədiyi 
üçün bu növ ahəngin yalnız iki tipinə rast gəlmək olur;
1. 
o+u:  bodun  «xalq»,  boluğ  «varhq»,  olur  «oturmaq»,
o ^ /« o ğ u l» ,  oğuz « o ^ z » , 
«qəbilə» və s.
2. 
u+u: rnunçuk «muncviO^»,  buluıj  «tərəf», yu ltu z «n\Ğaz»,
kulun «qulun», kunçuy «xamm» və s.
Dodaqlanmayan  qalm  saitlərdə  saitlərin  bu  uyuşması  ola
bilər;
a) 
a  saitlərdən  sonra  a,  t,  u  saitləri  işləne  bilər;  bahkdakı 
«şəhərdəki»,  kazğamnasar  «qazanmasa»,  kazğanur  «qazanır», 
kağansıra  «xaqansı;?  etmək»,  başlayu  «başda  olmaqla»,  kağanlığ 
«xaqanh»,  tabışğan «dovşan»,  ançuladı «təqdim etdi» və s.
b) 
1
  saitindən  sonra  a,  ı,  u  saitləri  işlənə  bilər;  sımadı 
«sındırmadı»,  kıyağan  «doğrayan»,  kılm çlığ  «xasiyyətli,  əxlaqh», 
kıhçla  «qılınclamaq»,  kırğağlığ «qıraqh»,  kışladukda  «qışladıqda», 
kılmmaduk«eAi\mə6.iy\»,  ınançu «m m ı\xm ş» və s.
Dodaqlanan qalm saitlərdə saitlərin bu uyuşması ola bilər;
a)  o  saitindən  sonra  u,  ı,  a  saitləri  işlənə  bilər;  olurmkınta 
«oturanda»,  olunpan  «oturub»,  bolm kda  «olduqda»,  olursıkım 
«oturmağım»  boşğurur «öyrQä.ır»  və s.
b)  u  saitindən  sonra  u,  ı,  a  saitləri  işləmə  bilir;  udısıkım  
«yuxum», 
udımadım  «uyumadım», 
bulutjdakı 
«tərəfdəki», 
buğralık«&c\!sk dəvəlik»,  bukarsı «b\x\an» və s.
Dodaqlanan  qahn  saitlərin  ahənginə  tabe  olan  sözlər 
dördvarianth  (ı,  i,  u,  ü  saitləri  iştirak  edən)  şəkilçilərdən  yalmz  u 
saiti  işlənənini  qəbul  edir.  Bu  sözlər  ikivarianth  (a,ə  saitlərinin 
iştirak  etdiyi)  şəkilçiləri  qəbul  etdikdə  saitlərin  dodaq  ahəngi 
pozulur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  söz  köklərində  də 
saitlərin  dodaq  ahənginin  pozulduğu  hallara  rast  gəlmək  olur.  Bu 
özünü dörd şəkildə göstərir;
1)  o+ar.  boğaz  «boğaz»,  bodrak  «hann»,  Yoğa  «şoxs  adı», 
otağ«o\aiq»,  oöa«oba»  və s.
2)  o+r.  to kız  «doqquz»,  okı  «çağırmaq»,  kodı  «ada»,  kobı 
«boş», yorı «yürümək» və s.
3)  u+a:  una  «razı  olmaq»,  um ay  «Humay»,  kutay  «ipək», 
tuman «duman»,  in;draAr«quyruq» və s.
4)  u+ı:  udı «yuxu»,  urı «erkək»,  unıt «unıtmaq»,  tulı «dul», 
kun «geri» və s.
ncə  saitlərin  ahəngi.  Bu  qanuna  görə  önsıra  saitli  heca  ilə 
başlanan  sözlərdə  sonrakı  hecalar  da  önsıra  saitli  olur;  ötükən 
«ötükən»,  tü kəti «tükənincə»,  tirigrü  «diriliyə»,  iltəris  «İltəris», 
ilbilgə«l\b\\g^»,  təgm ədim  «  və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  incə  saitlərin  ahən- 
ginin  iki  növü  vardır;  dodaqlanmayan  incə  saitlərin  ahəngi  və  do- 
daqlanan  incə saitlərin ahəngi.
Dodaqlanmayan  incə  saitlərin  ahəngində  sözlər  və  sözfor- 
malarda  təkcə  e,  ə,  i  saitləri  iştirak  edə  bilər.  Qədim  türk  yazısı 
abidəlorinin dilində bu saitlərdən  efonemi yalnız birinci hecada iş-

lərə  bilir.  Ümumiyyətlə,  bu  saitlərin  sözlərdə  müxtəlif mövqedə 
ışlənməsmə  görə  dodaqlanmayan  incə  saitldərin  ahənginin  bu 
tipləri  işlənir:
1.  e+ə:  beçə  «beçə», yeg əd  «yüksəltmək»,  keyrə «Keyrə», 
yegən «qardaşoğlu» və s.
2.  e+ı:  eti «daha»,  eki  «iki»,  y e ti «yeddi»,  esid «eşitmək», 
teyin «dələ», keri «geri» və s.
3.  ə+ ə:  təbə  «dəvə»,  əsən  «salamat»,  əkə  «böyük  bacı», 
yəm ə «yenə»,  ələ «ələməb> və s.
4.  ə+ ı:  əlig   «əlli»,  bədiz  «naxış»,  əsri  «alabəzək»,  kəlin 
«gəlin»,  fö/7 «dəri» və s.
«diri»,  tigin  «şahzadə»,  biçin  «meymun»,  bitig 
«yazı», İ7f/^«kiçik» və s.
6. 
t+ ə:  tilə «diləməto>,  kisrə «sonra», yigən  «şəxs  adı»,  içrə 
«içrə»,  ingən «dəvə» //7^əXr«inək» və s.
Qədim türk yazısı  abidələrinin  dilində  e,  ə,  /saitləri  məxrəc 
etibarilə  yaxın  olduqlan  üçün  dördvariantlı  şəkilçilərdən  yalnız  / 
saiti  işlənən  şəkilçiləri  qəbul  edir.  Bu  saitlərin  işiəndiyi  sözlər 
(qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  e  saiti  şəkİlçilərdə 
ışlənmədiyi  üçün)  ikivarianth  şəkilçilərdən  təkcə  ə  saitinin 
işləndiyi şəkilçiləri qəbul edir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dodaqlanan  incə 
saitlərin  ahəngində  sözlər  və  sözformalarda  təkcə  ö və  ü saitləri 
işlenir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ö  saiti  sözün  ikinci 
və  sonrakı  hecalannda,  habelə  şəkilçilərdə  işlənmədiyi  üçün  bu 
dildə dodaqlanmayan  incə  saitlərin  ahənginə  nisbətən  dodaqlanan 
incə saitlərin ahəngi xeyli məhdud işlək dairəsinə malikdir;  qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ö+ö  və  ü+ö  tipli  sait  ahəngi 
yoxdur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dodaqlanan  incə 
saitlərin ahənginin iki tipi vardır:
1.  ö+ü.  ödük  «nəsihət»,  öküz  «öküz»,  ötrü  «ötrü»,  köpük 
«köpüb>,  förü«qanun»,  i>öJjzAr«böyüb> və s.
2.  ü+ü:  ügüz  «çay»,  üküş  «çox»,  ülüg «pay»,  yükün   «baş 
əyməb>,  bünütügü «a\ars»,  7i/^ü7«Tibet» və s.
Qədim  türk yazısı abidələrinin dilində  dodaqlanan incə  saitli 
ahəngə  malik  sözlər  dördvariänth  şəkilçilərdən  təkcə  ü  saiti 
işlənən  şəkilçiləri,  ikivariantlı  şəkilçilərdən  isə  təkcə  ə   saiti
işlənən  şəkilçiləri  qəbul  edir,  bu  sonuncu  halda  dodaqlanan  incə 
saitlərin  ahəngi  pozulur:  ötlə «nəsihət  verməb>,  tüpütgə «Tibetə»
və s,
İncə saitli söz  köklərində  dodaq  ahənginin pozulmasma həm 
incə  damaq  saitli  sözlərdə,  həm  də  incə  dodaq  saitli  sözlərdə rast 
gəlmək  olur.  Başqa  sözlə  desək,  birinci  hecasmda  damaq  saiti 
işlənən  söz  kökündə  ikinci  hecada  dodaq  saiti  və  əksinə,  birinci 
hecasında  dodaq  saiti  olan  söz  kökünün  ikinci  hecasmda  damaq 
saiti  işlənə  bilər.  Bu  baxımdan  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  incə  saitlərin  ahənginin  yuxanda  göstərilən  növlərindən 
əlavə daha bu növlərinin də işləndiyini göstərmək olar;
1.  e+ü: eçüiVdmrn,  6 e ^ ^  «əbədi»,  keçür 
yetür
«yetirməb>, edgü 
və s.
2.  ə+ü:  kəntü   «öz»,  kənü  «yer  adıdm>,  gəltür «gətirmək», 
təgÜT «yetirmək»,  sə!]ün «general» və s .
3.  />ü.'Z)//7/iör«mindirmək», 
«tülkü», j / n f ü  «inci»,  irtür 
«endirmək» və s.
4.  ö+ə:  töpə  «təpə»,  ögə  «m üdrib',  özgə  «özgə»,  özlək 
«cins», kökmək«CQyxmy> və s.
5.  ü+ə:  üzə  «üstdə»,  ülkən  «yüksəb>,  tükə  «tükənməb>, 
röArəf«tükəndirməb>, münrə «böyükməb> və s.
6.  ü+i: süçig «şirin»,  ürkit «hürkütməb>,  kürlig «hiyləgəp>, 
Ä7/f//;^«güclü» və s.
7.  ö+i:  ögir «sevinməb>,  ögin  «öyünmək»,  ögsiz «anasız»,
Mr/«qurd, canavar» və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dodaqlanmayan  incə 
saitlərin bu uyuşmalan ola bilər;
1.  e  samitindən  sonra  ə,  i,  ü  saitləri  işlənə  bilər;  esidü 
«eşidərəb>,  belim tə  «belimdə»,  ckinti «ikinci»,  eltəbər «eltəbər»,
edgüti«y&%ş\cü»,  enklig«güclü» 
s.
2.  ə saitindən  sonra  ə,  i,  ü saitləri  işlənə  bilər;  Ə zgəntı  «yer 
adıdıo),  bədizçi  «naxışvuran»,  bəriyə  «şərqə»,  kəljərəs  «xalq 
adıdır»,  kəltəçi  «gələsi»,  ərdəm lig  «ləyaqətli»,  Ərsəgün  «yer 
adıdır» və s.

3. 
i   saitindən  sonra  ə,  i,  ü  saitləri  işlənə  bilər;  İlbilgə 
«İlbilgə»,  bidgüçi  «avanqard»,  bitgəçi  «katib»,  tinəsi  «tinəsi», 
tirigrü «diri» və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dodaqlanan  incə 
saitlərin bu uyuşması ola bilər:
1.  ö  saitindən  sonra  ə,  i,  ü  saitləri  işlənə  bilər:  ögrünçlig 
«sevincəb>,  ölgəli «ölməli»,  ölügli «ölümlü»,  Ö tükən  «ötükən», 
körm ədük«görməyən», körjültəki«könüldəki»  və s.
2.  ü saitindən  sonra  ü,  ə,  i  saitləri  işlənə  bilər:  sütjüşgəli 
«döyüşəli», 
süijüglig  «süngülü», 
üçəgü 
«üç-üç», 
tükəti 
<üləsikin  «bir  hissəni»,  süləm iş  «qoşun  çəkmiş»,  B ükəgük  «yer 
adı» və s.
Müasir  türk  dillərində  dar  saitlərlə  (ı,  i,  u,  ü)  işlənən 
dördvarianth  şəkilçilərin  böjrük  əksəriyyəti  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  iki  fonetik  variantla  -   u 
vq
  ü  saitləri  ilə 
işlənir.
Saitlərin  bu  tip  uyuşmasma  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  aşağıdakı hallarda təsadüf edilir:
1.  Ahnma  sözlərin  əsasmda  (köklərində):  altun  «qızıl» 
(çincə),  azun «dünya, kainat» (İran),  Äa/ur«bahadır» (İran), kamuğ 
«hamı» (İran),  taluy«Ğdmz»  (monqolca),  ku n çu y «xa.n\ra»  (çincə), 
katun  «xatın»  (İran),  şantutj  «Şandun»  (çincə),  tarduş  «tarduş» 
(xalq) (?),  eçü ~ ep/«böyük qardaş» (monqolca).
2.  Aşağıdakı şəkilçi morfemlərdə:
1)  -yu,  -jwşəkilçili  feli  bağlama:  oplayu «h.o^-ho^  edərək», 
yaratınu «yaradaraq»,  itinü «edərək»,  başlayu «başlayaraq».  Lakin 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bəzi  hallarda  bu  qanun 
pozulur, dar dodaq saiti əvəzinə dar damaq saiti  işlədilir;  məsələn: 
artatı (KT ş 22) «zəiflədərək», yüzətiÇQK. ş  30) «üzərəb>.
2)  -ur,  -ür  şəkilçili  indiki  zaman:  alur  «alır»,  kazğanur 
«qazanır»,  barur  «gedir»,  ktlur  «qılır»,  kəlü r  «gəUr»,  yonyur 
«)öirüyür». Bəzən indiki zaman  -ır,  -;rşəkilçisi ilə də əm ələ gəlir.
3)  felin  icbar  və  təhrik  növləri:  -ur,  -ür şəkilçisi  ilə  düzəlir: 
kəlür, alur, keçür.
4)  felin  icbar  və  təhrik  növlərinin  -tur,  -tür şəkilçilərində:
, urtur,  «vurdup>, 
yaratur«ydLxaidv[», yaztur 
«yazd\r».
5)  -uk,  -ük  feldən  sifət  düzəldən  şəkilçilərdə:  ya zu k 
«sərbəst», yagluk«sehv»
6) feli ad şəkilçisi:  -ğu, gü.
7)  -ğuçı,  güçi  feli  ad  şəkilçisində:  ayğuçı  «məsləhətçi», 
itgüçi «t&dm.
8)  -tuk,  -tük,  -duk,  -dük  feli  sifət  düzəldən  şəkilçidə: 
küıntuk, kümmaduk,  təgdük,  birtük.
9)  -tukda,  -tükdə,  -dukda,  -dükdə feli  bağlama  şəkilçisində: 
olurtukda  «oturduqda»,  təgdükdə  «hücum  etdikdə»,  uçdukda 
«uçduqda»
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  şəkilçilər  isə 
təkcə  dodaqlanmayan  dar saitlərlə  işlənir;  məsələn:  I)  -sıra,  -sirə;
2)  -mış,  -miş; 3) -çı,  -çi; 4)  -sık,  -sik;  S)  -ğlı,  -gli; 6)  feli  bağlama 
şəkilçisi  -yın,  -yin.
SAİTLƏRLƏ  SAMİTLƏRİN AHƏNO)
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ahəng  qanununım 
ikinci  növü  saitlərlə  samitlərin  ahəngidir.  Ahəng  qanununun  bu 
növü  müasir  türk dillərinə nisbətən  qədim türk yazısı  abidələrinin 
dilində  daha  inkişaf etmiş  şəkildə  təzahür  edir.  Bu  qanuna  görə, 
samitlər  saitlərə  uyuşur,  onlann  tələffuz  məxrəcinin  təsirinə 
düşür,  onlann  fizioloji-akustik  keyfiyyətinə  uyğun  fonetik 
xüsusiyyətlər əldə edir.
Adətən,  türkoloji  ədəbiyyatda  saitlərlə  samitlərin  ahen- 
gindən  danışarkən  önsıra  (incə)  saitlərinin  dilortası-sərt  damaq 
samitləri,  arxasıra  (qalın)  saitlərinin  dilarxası-yumşaq  damaq  sa- 
mitləri  ilə  işlənməsi  ahəngini  nəzərdə  tutur,  saitlərlə  samitlərin 
ahəngini  bununla  da  məhdudlaşdırırlar.  Azərbaycan  dilçiliyində, 
m əsələn,  Ə.M.Dəmirçizadənin  fonetikaya  aid  əsərlərində  məsələ 
m əhz belə qoyulur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  saitlərdə  olduğu 
kim i,  qalın  və  incə  samitlər  yoxdur,  cingiltili  samitləri  incə,  kar 
sam itləri  isə  qalın  hesab  etmək  olmaz.  Lakin  əmələgəlmə  yerinə 
göre  saitlər  də,  samitlər  də  dilin  önündə,  dilin  ortasında  və  dilin

arxasmda  tələflü z  edilən  səslərə  ayrılır.  D ilin  önündə  vjmələ  gələn 
samitlər  saitlərlə  işlənm ə  baxımından  neytraldır,  yəni  həm   qalm, 
həm   də  incə  saitlərlə  işlənə  bihr.  D ilortası  sam itiərdən  cingiltih g 
samiti  və  kar 
k  
samiti  yalmz  incə  saitlərlə  işlənir.  Dilin  arxasında 
əm ələ  gələn  sonor  Q  samiti  h əm   incə,  h əm   də  qalın  saitlərle 
işlənə  bildiyi  haida,  digər  dilarxası  sam itlər 
-   ğ,  k,  y  
samitlər: 
yalnız  qahn  saitlərlə  işlənir.  Lakin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dihndə  saitlərlə  sam iüərin  ahəngi  təkcə  bununla  bitm ir.  Dillçilik 
ədəbiyyatm da  türk  dillərində  qalm   və  incə  sam itlərin  olması 
haqqmda  danışılmır.  Bu,  həqiqətən  də  beksdir.  Q ahn  və  incə 
(yumşaq  və  sərt)  samitlərin  mövcud  olduğu  rus  dilindən  fərqli 
olaraq,  türk  dillərində  həqiqətən  də  qahn  v ə  incə  sam itlər yoxdur. 
Bu  hökm  qədim   türk  yazısı  abidelərinin  d ilinə  də  şamiidir.  Bütün 
türk  dillərində  olduğu  kim i,  qədim   türk  yazısı  abidəiərm in  dihndə 
də  samitlər  təklikdə  işləndikdə,  doğrudan  da,  qahnlıq-incəHk 
əlam əti  göstərm ir.  Lakin  ünsiyyət vasitəsi  olan  dil  nitqdə  ayn-ayrı 
səslərin  təcrid  edilmiş  tələffüzündən  ibarət  deyildir.  Ün-siyyətə 
xidmət  etm ək  üçün  səslər  bir-biri  ilə  əlaq əy ə  girm əli,  sözlər 
şəklində  birləşm əlidir.  Səslər  əlaq əyə  girdikdə,  şübhəsiz  ki, 
tələffüz  prosesində  bir-birinə  m ü x tə h f  cür  təsirlər  göstərir, 
səslərin  m əxrəcində  yaxmlaşnıa  və  uzaqlaşm a  hallan  baş  verir. 
Sait  səslər  həm   musiqili,  həm   də  m aneəsiz  tələffüz  cdildiyi  üçün 
onlar  küylü  olan  samit  səslərə  daha  çox  tə sir  göstərə  biiir.  Sait 
səslərin  samit  səslərə  təsirində  ince  saitlərlə  yanaşı  iştənən  samit 
«incələşir»,  qahn  saitlə  yanaşı  işlənən  sam it  «qalmlaşır».  Dilçilik 
ədəbiyyatmda  bu  hadisə  akkomodasiya  adlanır.  Buna  görə  də 
Azərbaycan  dilçisi  A.A.Axundov  «incə  saitlərlə  bir  hccada  işlənən 
bütün  samitlər  incə,  qahn  saitlərlə  bir  hecada  işlənən  sam itlər  isə 
qalm  olur»’  dedikdə  tamamilə  haqhdır.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  saitlərin  onlardan  əv v əl  gələn  samitləro 
nisbətən  onlardan  sonra  gələn  sam itlərə  təsiri  daha  güclüdür;  belə 
dem ək  müm künsə,  saitlərin  sonra  gələn   sam itlərə  təsiri  əvvəl 
gələn  sam itlərə  təsirindən  iki  dəfə  güclüdür.  Sait  səslərin  samit 
səslərə  bu  təsirinin  mahiyyətini  qədim   türklər  heyrətli  surətdə 
sezmiş  və  göytürk  əlifbasım   sait  səslərin  samit  səslərə  təsiri
' A.Axundov.  Azorhaycan dilinin foneükası,  Bakı,  1984, 
.'i.215.
162
prinsipi  əsasmda  qurmuşlar.  Qədim  türklər  öz  əlifbalarmda  eyni 
bir  samit  səsdən  ötrü  incə  saitlərlə  işlənmək  üçün  bir  hərf,  qahn 
saitlərlə işlənmək üçün başqa hərf düzəhmişiər.  Beləliklə,  göytürk 
əlifbasında  bir  samit  səsin  iki  işarəsi  (hərfı)  vardır:  onlardan  biri 
«incələşmiş»,  digəri  «qahnlaşmış»  samiü  bildirir.  Təkcə  incə 
saitlə  işlənən  samit  işarələri: 
ıç' 8, t?, ^, /  ?, 
, f'jt (dilortası-sərt
damaq samiti), f Y ^ ^ ^ ^ U " * ’/H'^'təkcə qalm saitlərlə işlənən samit 
işarələri: 
h'^o, D y , K  (dilarxası-yumşaq damaq samiti),
4^1
 
;  həm qahn,  həm  də  incə  saitlərlə  işlənən
samit işarələri:^^^^w , i/t,, ^^,Aj;¥^BeIəliklə, fərqli səsləri bildirən, 
yalnız incə saitlərlə  işlənən dilortası-sərt damaq ^  və ^sam itlərini, 
yalnız  qalm  saitlərlə  işlənən  dilarxası-yumşaq  damaq  k,  ğ  
y  
samitlərini  çıxmaq  şərtilə  göytürk  dilində  incə-qahnlığa  görə 
samitlərin  bu  cütlükləri  mövcud olmuşdur:  b'  - b,  d'  -  d,  y'  -  y,  1'  -
I,  n'  -  n,  r'  -  r,  s'  -  s,  t'  -  t  (yumşaqhq,  incəlik  işarəsidir).  Bu 
samitlerin  incə  və  ya  qahn  variantı  olduğunu  göytürklər  qrafik 
şəkildə  göstərmişlər,  çünki  saitlərin  incə  və  qahn  olmasınm,  bu 
səslərin  tələffüz  məxrəcinə  təsiri  daha  çoxdur:  bu  samitlərlə 
yanaşı, xüsusən onlardan sonra işlənən sait incədirsə, bu samitlərin 
tələffüzü  dilin  ön  hissəsinə  doğru  irəli  çəkilir,  samitlər  incələşir, 
bu  samitlərlə  yanaşı,  xüsusən  onlardan  sonra  işlənən  sait  qahn- 
dırsa,  samitlər  qaUnlaşır.  Saitlərin  l],  p,  ç,  ş  samitlərinə  təsiri  nis- 
bətən  zəifdir,  buna görə də göytürklər həmin samit səslər üçün  iki 
işarə  -  incə  saitlərlo  işlənmək  üçün  bir,  qalın  saitlərlə  işlənmək 
üçün  başqa  işarə  tərtib  etməmişlər,  Lakin  bu  heç  də  o  dcmək  de- 
yildir  ki,  bu  samitlərin  tələffüzünə  onlarla  yanaşı  işlənən  saitlərin 
heç  bir təsiri  yoxdur;  sadəcə  olaraq, tələffüzdo bu təsir o qədər də 
qabanq  hiss cdilmir;  müqayisə et:  baş -beş,  aç  -- üç,  kaş  keş, bıt]
-   bir], opla  öpkük,  saç -  seç və s.
A.A.Axundov  saitlərlə  samitlərin  ahəngindən  danışarkən 
saitlərlə  samitlərin  arasında  təkcə  incə-qahnhq  əlamətinə  görə 
yox,  həm   də  dodaqlann  iştirakı  əlamətinə  görə  də  ahəng  oldu- 
ğunu  qeyd  edir.  O  yazır:  «Azərbaycan  dilində  saitlərin  ahəngi 
dodaqlarm  iştirakma  görə də olur;  başqa sözlə dodaqlanan  saitlərlə 
bir hecada işlənən bütün samitlər dodaqlanır, daha doğrusu,  həmin 
m övqedə  müvafıq  samitin  dodaqlanan  versiyası  işlənir:  boz.