Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

kuvladımız (Xuast 45) 
qovladıq, izlədik
Əwəldə:
’könül  (CC  5) 
' könül
Əvvəldə:-
Xirodis (CC  2) 
İrodis  (İsa)
Ə vvəldə:^ 
tm hğ  (Xuast  3) 
canlı
Ə w əldə: m>rn.
►Zxaria  (CC  66) 
Zaxariya (şə x s adı)
K k
Ortada:
 j# -
P   burxan  (Xuast 66) 
j   budda
G g, K k 
Ortada:
nəçükin (CC  6) 
necə,  nə  cür
Sonda:
^   bahk  (AJ  1 
^
  şəhər
Sonda:
şük (CC  13) 
dik,hərəkəlsv
Xx
Ortada:  -ıii^
burxanlar  (Xuast  59) 
buddalar
D d, T t 
Ortada:
  ^  ^
yirdəki (Xuast  34) 
yerdəki
Jj
Sonda:^
  ^  
d
öd (Xuast  71)
zaman
Sonda:
küjı(C C   19) 
sulu qəlyan
Z z
I
Sonda:
korğıtdımız  (Xuast 36) 
qorxutduq
Əvvəldə: A
yarhkadı  (AJ  607,  8) 
hökm   etdi
Yy
f 
Ortada: A  
Sonda: 'ö
tayantımız (Xuast 79)  ay  (CC  31) 
dayandıq 
Jm üraciət  üçün
J   işlədilən  ədat
Əwəldə:
 V
^  yarğanlar (CC  74) 
cəlladlar
I
Əvvəldə: 
‘^sakinç  (CC  28) 
fıkir,  düşüncə
vT
Əvvəldə:
  ^
şük  (CC  13)
Əvvəldə:
  (J
Ç an g  (AJ  4,  6) 
ş ə h ə r   adı
(
I
^  Ə w əldə:^
S   munça (Xuast  38) 
y   bu qədər
Əwəldə:
I n oçə  (Xuast 47) 
neçə
Ll
Ortada:  j /
yükünälim   (CC  1) 
sitayiş  edək, 
baş  əy ək
M m
Ortada:
Sonda: Jj
yol  (CC  70) 
yol
uçuğma (Xuast 33) 
V
 yükünälım (CC  1) 
yırtıcı  quş 
3   sitayiş  edək,
/ ,   baş  endirək
Nn 
I 
Ortada:^
anın  (CC  1) 
onun
Rr
Ortada:
 M
barıp  (CC  1) 
^   gcdib
Ss
Ortada:'1$^
3İsinç  (Xuast  32) 
^bcşinci
%
I
Sonda: J
  I ,
kan (CC  2) 
xan,  ata
Sonda:
ersər (Xuast  37) 
olsa
Sonda:
Xirodis (CC  2) 
Xirodis  (İsa)
Şş
O rtada:*
.işit (CC  7)
'eşit
Çç
I 
Ortada:
 U
uçuğma  (Xuast  33)
^ yırtıcı  quh
\
Sonda:-^
 ı
taş (CC  37) 
,'daş
tSonda:İj^
Jüçünç (Xuast  33 
Iüçüncü

III 
FƏSİL 
FONOLOGİYA 
DANIŞIQ  SƏSİ VƏ  PONEM
M üxtəlif dillərin  fonemlər  sisteminə  həsr  edilmiş  əsərlərdə 
göstərilir  ki,  dildəki  danışıq  səsləri  ilə  fonemlər  arasmda  ciddi 
fərqlər  mövcuddur.  Məsələn,  müasir  Azərbaycan  dilinin  foneti- 
kasmdan  danışarkən,  A.A.Axundov  yazır  ki,  Azərbaycan  dilində 
iki yüzə  yaxm  danışıq  səsi  olduğu  halda  cəmi  qırx  (on  beş  sait  və 
iyirmi beş samit) fonem mövcuddur.  Danışıq səsləri nitqdə  təzahür 
edir,  buna  görə  də  müxtəlif  çalarhq  kəsb  edir.  Fonem  isə  dihn 
fonoloji  sisteminin  üzvü,  dil  vahididir.  DiIçiHk  ədəbiyyatmda 
fonemin üç xüsusiyyəti göstəriHr:
1.  Fonem sözün maddi  cildini  (şəklini) dəyişir.
2.  Fonem  sözdə  yeni  lekçik  və  ya  qrammatik  məna  əm ələ 
gətirir.
3.  O,  fonem müxalifətinin üzvü olur.
Dildə  işlədilən  hər  hansı  bir  səs  bu  tələbləri  ödəmirsə,  onu 
fonem hesab etmək  olmaz.  Danışıq səslərinin müxtəlif çalarları  da 
buradan  meydana  gəlir.  Fonemin  işiənmə  çalarları  da  iki  cür  olur; 
fonemin  dildə  müstəqil  səs  kimi  işlənən  çalarma variant,  müxtəlif 
səs  kimi  işlənə  bilməyən  çalanna  isə  variasiya  deyilir.  Fonem, 
onun variant və variasiyalan dilin danışıq səslərini təşkil edir.
Qədim  türk  yazısı  (həm  göytürk,  həm  də  qədim  uyğur) 
abidələri  bizə  yazıda  təsbit  edilmiş  şəkildə  gəlib  çatmışdır.  Buna 
görə  də  biz  bu  gün  göytürk,  yaxud  qədim  uyğur  dilində  bu  və  ya 
digər  fonemin  nitqdə  necə  tələffüz  edildiyi,  hansı  variant  və  ya 
variasiyalara  malik  olduğu  haqda  hətta  nəzəri  baxımdan  belə 
mühakimə  yürüdə  bilmərik.  Biz  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
fonemlərindən  damşarkən  yalnız  yazılı  surətdə  dövrümüzə  qədər 
gəlib  çatmış  səslərdən,  həm  də  onlarm  yazıda  «qazandıqları 
sifətlerdən» danışa bilərik.
İçinci  çətinlik bundadır ki, qədim uyğur əlifbasındakı hərflər 
qədim uyğur ədəbi  dilində  işlənen  fonemləri  (və  ya səsləri) əhatə 
edə bilmir:  qədim uyğur dilində işlənmiş bir sıra səslər əlifbada  öz
oksini  tapmamışdır;  göytürk  əlifbasmdan  fərqli  olaraq,  qədim 
uyğur olifbasında i)əzi oxşar məxrəcli  samitlər üçün bir işarə tətbiq 
cdildiyindən  bu  və ya  digər  mövqedə  həmin  samitlərdən  hansınm 
işləndiyini  müəyyənləşdirmək  çətin,  yaxud  qeyri-mümkündür. 
Buna  görə  də  qədim  türk  yazısı  abidələri  dilinin  fonemlər 
sistemindən  danışılarkən  göytürk  yazısı  abidələrinin  dilində 
(göytürk  dilində)  işlənən  fonemlər  əsas  götürüləcək,  qədim  uyğur 
yazısı  abidəiərində  yeni  təzahür  edon  üç  səs  (v, j,  x)  araşdırmaya 
cəlb ediləcəkdir.
Göytürk yazısı abidələrinin dilində iyirmi səkkiz səs -  fonem 
vardır;  bunlardan  doqquzu  (a,  e,  e,  i,  ı,  u,  ü,  o,  ö)  sait,  on doqquzu 
(b,  ğ,  d,  z,  y, y,  k, 
K, 
g,  l,  m,  n,  fj,  p,  r,  s,  t,  ç,  ş)  samitdir.  Qədim 
uyğur  yazısı  abidələrinin  dilində  daha  üç  samit  (v,  j,  x)  təzahür 
edir.  İlk baxışda belə görünə  bilər ki,  qədim uyğur dilində  səslərin 
sayı  göytürk dilindən çox olmuşdur (bu, əslində, elə belədir),  lakin 
mütəxəssislər qədim  uyğur dilində  də  iyirmi  səkkiz  səsin 
səkkiz 
saitin  (a,  ə,  ı,  i, o, u,  ö, ü) və  iyirmi samitin (b, p,  ç,  d,  t, y,  k,  k,  g,
1,  m,  n, r, ğ, s, ş, v, x, j, z) mövcud olduğunu göstərirlər.
Qədim türk yazısı  abidələrinin  dilində  olan  səsləri  iki  qrupa 
bölmək olar:  saitlər və samitlər.
SAİTLƏR SİSTEMİ
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı  abi- 
dolorinin  dilində  də  boğazda  və  ağız  boşluğunda  heç  bir  maneəyə 
rast  gəlmədən  tələffüz  edilən,  musiqili  tona  malik  olan  və  heca 
əm olə  gətirən  səslərə  sait  deyilir.  Qədim  uyğur  dilində 
uzun 
saitiərin  mövcud  olması  güman  edilir;  göytürk  dilində  isə  saitlər 
yekcinsdir 
bu  dildə  uzun  saitlər  və  diftonqlar  yoxdur.  Göytürk 
dilindu  mövcud  olan  doqquz  saitdən  altısı  (a,  ə,  ı,  i,  u,  ü)  sözlərde 
bütün  mövqelərdə  -   sözün  başmda,  ortasmda  və  sonunda  işlənir. 
Müasir  türk  dillərinin  əksəriyyətindən,  o  cümlədən  Azərbaycan 
dilindən  fərqli  olaraq  / saiti  göytürk  dilində  söz başında  da  işlənir. 
Üç  sait  (e,  o,  ö)  yalnız  birinci  hecada,  o  cümlədən  sözün  başrada 
işlənir;  bu  saitlərin  sözün  ikinci  və  ya  sonrakı  hecalarmda 
işlənm əsinə təsadüf edilmir.

Adətən,  dilçilik ədəbiyyatında saitləri  yeddi  prinsipə  görə 
təsnif edirlər.  Bu  təsnif ciddi  şəldldə  elmi  və  fonoloji  baxımdan 
doğru,  dəqiqdir.  Ancaq  burada  tədrisin  asanlaşdınlmasmı  nəzərə 
alaraq, saitlər üç prinsipə görə təsnif edilir:
1.  əm ələgəlm ə yerinə, yaxud dilin üfüqi vəziyyətinə görə;
2.  əm ələgəlm ə üsulu, yaxud dilin şaquli vəziyyətinə görə;
3.  dodaqlarm vəziyyətinə (yaxud iştirakına) görə;
Əmələgəlm ə  yerinə,  yaxud dilin  üfuqi vəziyyətinə  görə.  Bu
prinsipə  görə  saitlər  üç  qrupa  bölünür:  önsıra  saitləri,  ortasu'a 
saitləri, arxasıra saitləri.
Önsıra saitləri  tələffiiz edərkən dilin orta hissəsi sərt damağa 
doğm  qalxır,  ağız  boşluğunu,  ön  hissəsi  böyük,  arxa  hissəsi  kiçik 
olmaqla  iki  hissəyə  bölür;  önsıra  saitlər  ağız  boşluğunun  ön 
hissəsində tələffüz edilir.  Önsıra saitləri bunlardır;  ə, i, ö, ü.
Arxasıra  saitləri  tələffüz  edərkən  dilin  kütləsi  ağız 
boşluğunun  arxasma  doğm  geri  çəkilir,  dilin  kürəyi  yumşaq 
damağa  doğm  qalxır  və  ağız  boşluğunu  ön  hissəsi  böyük,  arxa 
hissəsi  kiçik  olmaqla  iki  qeyri-bərabər  hissəyə  bölür.  Arxasıra 
saitləri  dilin  arxa  hissəsində  tələffiiz  edilir.  Arxasıra  saitləri 
bunlardır:  a,  ı, o, u.
Ortasıra  saitlərini  tələffüz  edərkən  dilin  ön  və  orta  hissələri 
sərt  damağa  doğru  qalxır,  ağız  boşluğunu,  təxminən,  iki  bərabər 
hissəyə bölür.  Bu  vəziyyətdə tələffiiz edilon saitləri  ortasıra saitlər 
adlandınrlar.  Göytürk dilində bir Ortasıra saiti vardır;  e.
Akustik  fonetika  baxımmdan  önsıra  və  ortasıra  saitləri  incə, 
arxastra saitləri qalm tembrlə tələffüz edilir:
İncə saitlər;  ə,  e, i, ö, ü.
Qahn saitlər;  a,  ı, o, u.
Dilin  şaquli  vəziyyətinə  göıə  saitlərin  təsnifi.  Əmələgəlmə 
üsulu,  yaxud  dilin  şaquli  vəziyyətinə  görə  saitlərin  təsnifində,  bir 
tərəfdən,  dilin  ağız  boşluğunda  aldığı  vəziyyət,  digər tərəfdən,  alt 
çənənin vəziyyəti  -  onun açılma dərəcəsi əhəmiyyətli rol oynayır. 
Buna  göro  də  əm ələgəlmə  üsulu,  yaxud  dilin  şaquli  vəziyyətinə 
görə saitləri iki baxımdan təsnif edirlər;
1) 
ah çənənin açılma dərəcəsi nəzərdə tutulursa,  saitlər açıq- 
qapahhq qarşılaşdınlmasma görə;  2) dilin şaquli vəziyyətdə yuxan 
qalxma 
dərəcəsi 
nəzərdə 
tutulursa, 
saitlər  genişlik-darlıq
qarşılaşdınlmasma  görə  təsnif edilir.  Qeyd  etmək  lazımdır ki,  hər 
iki baxışın son nəticəsi eynidir.
Dilin  kütləsinin  damağa  doğru  qalxmasma  görə  saitləri  üç 
qrupa bölürlər; geniş,  dar və yanmgeniş.
Geniş  saitlərin  tələffüzündə  dilin  kütləsi  alt  çənənin  üstünə 
yatır,  ağız  boşluğu  geniş  olur.  Bu  vəziyyətdə  tələffuz  edilən 
saitlər geniş saitlər adlanır.  Geniş saitlər bunlardır:  a, ə, o, ö.
Dar saitlərin  tələffüzündə  dilin  kütləsi  damağa  doğru  qalxır, 
onunla  damağ  arasmda  dar  keçid  əm ələ  gəlir,  hava  axmı  bu 
keçiddən  keçərkən  səs  tələffuz  edilir.  Bu  vəziyyətdə  tələffüz 
edilən saitlər dar saitlər adlanır.  Dar saitlər bunlardır;  ı, i, u, ü.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilindəki  e  saitini  tələffuz 
edərkən  dilin kütləsi  ah  çənənin üstündən  bir qədər yuxarı  qalxır, 
lakin  damağa  dar  keçid  əm ələ  gətirəcək  qədər  yaxmlaşmu-,  ağız 
boşluğunu,  yansı  dilin  altmda,  yansı  dilin  üstündə  olmaqla, 
təxminən  iki  bərabər  hissəyə  bölür.  Buna  görə  də  e  saiti 
yarımgeniş sait adlanır.
Dilin şaquli vəziyyətinə görə saitlərin üç növü vardır;
1.  Geniş saitlər; a, ə, o, ö.
2.  Yanmgeniş sait; e.
3.  Dar saitler;  ı, i, u, ü.
Alt  çənənin  açılma  dərəcəsinə  görə  də  saitlər  üç  qrupa 
bölünür;  açıq, yanmaçıq və qapalı.
Açıq saitleri təleffiiz edərkən alt çənə aşağı enir, dilin kütləsi 
onun  üstünə  yatır,  ağız  boşluğu  açıq  vəziyyətdə  olur.  Açıq  saitlər 
bunlardır;  a, ə, o, ö.
Qapah  saitləri  tələffüz  edərkən  aU  çənə  damağa  doğru 
qalxır,  ağız  boşluğu  qapanır,  xeyli  kiçilir.  Qapalı  saitlər  bunlardır;
1,  i, u,  ü.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  e  saitini  tələffüz 
edərkən  alt çənə  azacıq yuxanya  doğru qalxır,  ağız boşluğu  bir  az 
kiçilir.  Buna  görə  də  e  saiti  yanmaçıq  sait  adlanır.  Beləliklə,  alt 
çenənin vəziyyətine görə saitlərin bu qruplan vardır;
1.  Açıq saitlər;  a, ə, o, ö.
2.  Yanmçıq sait; e.
3.  Qapalı saitlər;  ı, i, u, ü.

D odaqların  vəziyyətinə  görə  saitlərin  təsnifi.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  saitlərin  əm ələ  gəlib  form alaşm asında 
dodaqlann  da  böyük  rolu  vardır;  saitlərin  bir  qism inin  forma- 
laşm asm da  dodaqlar  fəal  iştirak edir, bir qisminin  formalaşmasmda 
isə  onlarm   iştirakı  zəifdir.  Dodaqlarm  iştirakma  görə  saitləri  iki 
qrupa bölürlər:  dodaqlanan saitlər və dodaqlanmayan saitlər.
Saitlərin bir  qisminin tələffiizündə  dodaqlar dairəvi  şəkil  alır 
və  bir  qisim   saitlərin  (u,  ü)  tələffüzündə  çox,  digər  qisim  saitlərin 
(o,  ö)  tələffüzündə  nisbətən  az,  irəli  uzamr.  Belə  saitlərə  do- 
daqlanan  saitlər  deyilir.  Dodaqlanan  saitlər  bunlardır;  o,  ö,  u,  ü. 
D odaqlanan  saitlərin  bir  hissəsi  (o,  u)  qahn,  bir  hissəsi  (ö,  ü) 
incədir
Saitiərin  bir  qism inin  tələffuzündə  dodaqlar  fəal  iştirak 
etmir.  B elə  saitlərə  dodaqlanm ayan  və  ya  damaq  saitləri  deyihr. 
D odaqlanm ayan  sarnitlər  bunlardır;  a,  ə,  e,  ı,  i.  Dodaqlanmayan 
saitlərin ikisi (a,  ı)  qahn,  üçü (ə,  c,  i)  incədir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  işk^nən  saitləri  belə 
səciyyələndirm ək olar;
a -  arxasıra,  qahn,  geniş,  açıq,  dodaqlanmayan saitdir; 
ə -  önsıra,  incə,  geniş,  açıq,  dodaqlanmayan saitdir; 
e  -   ortasıra,  incə,  yanm geniş,  yanm açıq,  dodaqianmayan 
saitdir;
1 -  arxasıra,  qahn,  dar,  qapah,  dodaqlanmayan  saitdir; 
i -  önsıra,  incə, dar,  qapalı,  dodaqlanmayan  saitdir;
0 -  arxasıra, qahn,  geniş,  açıq,  dodaqlanan saitdir; 
ö -  ön  sıra,  incə,  geniş,  açıq,  dodaqlanan  saitdir;
u -  arxasıra,  qahn,  dar,  qapah,  dodaqlanan saitdir; 
ü -  önsıra,  incə,  dar,  qapah,  dodaqlanan  saitdir;
Sözdə 
işlənm ə 
m övqelərinə 
görə 
saitləri 
belə 
səciyyələndirm ək olar;
a -  sözdə bütün m övqelərdə  (sözün başı,  ortası,  sonu)  işlənir; 
ə -  sözdə bütün m övqelərdə  işlənir; 
e -  tək cə birinci hecada  işlənir;
1 -  sözdə bütün m övqelərdə  işlənir; 
i -  sözdə bütün m övqelərdə  işlənir;
o -  tək cə birinci  hecada işlənir;
ö -  tək cə birinci  hecada işlənir;
140
u -  sözdə bütün mövqelərdə işlənir; 
ü -  sözdə bütün mövqelərdə işlənir.
SAMİLƏR SİSTEMİ
Samitlər  boğazda  və  ağız  boşluğunda  maneəyə  rast  gələrək 
tələffuz edilən küylü  səslərdir.  Göytürk yazısı  abidələrinin  dilində 
19 samit mövcuddur; 
b, ğ,  d,  z, y , y , k, 
k ,  
g,  I, 
m, n, !], 
p , 
r, 
s,  t,  ç, ş. 
Qədim  uyğur  yazısı  abidələrində  göytürk  yazısı  abidələrinin 
dilində olmayan daha üç samit özünü göstərir: 
v, j ,  x.
Adətən,  samitləri  yeddi  prinsipə  görə  təsnif edirlər.  Burada 
samitlər dörd prinsipə  görə  təsnif ediləcəkdir;
1.  fəal danışıq üzvlərinin iştirakına görə;
2.  əmələgəlmə yerinə görə;
3.  əmələgəlmə üsuluna görə;
4.  səs  tellərinin iştirakma görə.
Lakin  samitləri  bu  prinsiplər əsasmda təsnif etməzdən  əvvəl 
iki  məsələni  qeyd  etmək  lazımdır; 
1.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində  geminat  (cütavazlı) samitlər yoxdur.  2.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dörd  burun  samiti  (y,  m,  n, 
Q) 
mövcud olmuşdur.
Fəal  danışıq  üzvlərinin  iştirakma  görə  samitləri  belə 
qmplaşdırmaq olar;
1.  Qoşadodaq samitləri;  p,  b, m.
2.  Dilönü-dişarxası  samitlər;  t,  d,  s, z,  1, n.
3.  Düönü-yuvaq samitləri;  r, ç,  ş.
4.  Dilortası-sərt daman  samitləri;  k, g,y.
5.  Dilarxası-yumşaq damaq samitləri; 
k , 
ğ, 
Q, 
y.
Ə m eləgelm ə yerinə görə samitləri belə qruplaşdırmaq olar;
1. 
Dodaq  samitləri;  b,  m,  p.
2. 
Dilönü samitlər -
a)  dilönü-diş samitləri;  t,  d, s, z, I, n
b)  dilönü-yuvaq samitləri;  r, ç, ş.
3. 
Dilortası-sort damaq samitləri;  k, g, y.
4. 
Dilarxası-yumşaq damaq samitləri; 
k,
 ğ, 
Q, 
f.

Ə m ə ləg ə lm o   üsuluna  görə 
samitləri  bclə  qruplaşdırmaq 
olar:
1.  K ipləşən  sam itlər:  p,  b,  m,  t, d,  n,  Q,  1,  ç,  r, 
k
, 
g,  k,  ğ.
a)  kipləşən-partlayan samitlər: p,  b,  m,  d, 
k
, 
g,  k.
b) kipləşən-novlu  samit:  ç.
c)  kipləşən-süzülən  samitlər:  1,  m,  n,  Q.
ç)  kipləşən-titrək  samit;  r.
2.  Novlu  sam iğlər:  s, z,  ş,  y,  y.
Səs  tc llə rin in   iştira k m a   g ö rə  samitləri  iki  qrupa  ayırmaq
olar:
1.  C ingiltili samitlər:  b,  ğ,  d,  z,  y,  y,  g,  1,  m,  n,  Q,  r.
2.  K ar sam itlər:  , 
k
, 
k, p,  s,  t,  ç,  ş.
Q ədim   tiirk  yazısı  abidələri  dilindəki  samitləri  beİ9 
səciyyələndirm ək  olar:
b  -   dilönü,  kipləşən,  qoşadodaq,  küylü,  ağız,  cingiltili 
samitdir;  sözdə bütün m övqelərdə işlənir.
ğ -  dilarxası,  yumşaq damaq,  saf,  küylü,  təkkeçidli,  cingiltili, 
ağız samitidir;  söz başmda işlənmir.
d  -   dilönü,  dişarxası,  kipləşən-partlayan,  küylü,  cingiltili, 
ağız samitidir;  söz başm da işlənmir.
z  -   dilönü,  dişarxası,  novlu,  küylü,  təkkcçidli,  cingiltili,  ağız 
samitidir;  söz  başında  işləıimir.
y  -  dilortası-sətr  damaq,  novlu,  yanm küylü-yarım sonor,  saf, 
cingiltili,  ağız samitidir;  sözdə  bütün m övqelərdə işlənir.
y - 
dilarxası-yumşaq 
damaq, 
kipləşən-novlu, 
burun,
yarımsonor,  cingiltili  samitdir;  söz başm da işlənmir.
K 
-   kipləşən-partlayan,  dilortası-sərt  damaq,  saf,  küylü,  kar, 
ağız samitidir;  sözdə bütün m övqelərdə  işlənir.
g  -   kipləşən-partlayan  dilortası-sərt  damaq,  saf,  küylü, 
cingiltili,  ağız  samitidir;  söz başmda işlənmir.
k  -   kipləşən-partlayan,  dilarxası-yumşaq  damaq,  kar,  küylü, 
saf,  ağız samitidir;  sözdə bütün m övqelərdə işlənir.
1  -   dilönü,  dişarxası,  kipləşən-süzülən,  noviu,  sonor,  ağız 
samitidir;  türk m ənşəli  sözlərdə başda işlənmir.
m  -   qoşadodaq,  kipləşən-partlayan,  sonor,  burun  samitidir; 
sözlərdə bütün m övqelərdə  işlənir.
n  -   dilönü,  dişarxası,  kipləşən-süzülən,  sonor,  burun 
samitidir;  söz  başmda az  işlənir.
Q 
-  dilarxası-  yumşaq damaq,  kipləşən-süzülən,  sonor,  burun 
samitidir;  söz başmda  işlənmir.
p -   qoşadodaq,  kipləşən-partlayan,  küylü,  kar,  ağız  samitidir; 
söz başmda,  dcm ək olar  ki,  işlənmir.
r 
-   dilönü-yuvaq, 
kipləşən-titrək, novlu,  sonor, 
ağız
samitidir;  söz  başmda işlənmir.
s 
-  dilönü-dişarxası,  növlu,  küylü, 
təkkeçidli,  kar,  ağtz
samitidir;  sözdə  bütün  m övqelərdə  işlənir.
t  -   dılönü-dişarxası,  kipləşən-partlayan,  küylü,  kar,  ağız 
samitidir;  sözdə bütün  m övqelərdə  işlənir.
ç  -   dilönü-yuvaq,  kipləşən  növlu, qovuşuq, 
kar,  ağız
samiddir;  sözdə bütün m övqelərdə  işlənir.
ş 
-   dilönü-yuvaq, novlu,  cütkeçidli,  küylü, 
kar,  ağız
samitidir;  sözdə  bütün  m övqelədə  işlənir.
Qədim  uyğur yazısı  abidələrində  yeni  təzahür edən  samitləri 
bclə  səciyyələndirm ək  olar:
V  - diş-dodaq,  novlu,  cingiltili,  ağız samilidir. 
j  -  dilönü,  novlu,  dil-yuvaq,  cingiltili,  ağız samitidir.
X  - dilarxası,  novlu,  küylü,  kar,  ağız samiddir.
FONETİK  HADİSƏ VƏ  QANUNLAR
Dilçilik  ədəbiyyatm da,  adətən,  fonetik  hadisələri  -  onlann 
törəm əsi  səbəb  və  nəticələrini  dil  ilə  yox,  nitqlə  bağlayırlar. 
M əsələn,  A.A.Axundov  yazır:  «Nitq  zamam  səslər  bir-birilə  yaxın 
əlaqəyə  girir,  bir-birinə  təsir  edir,  tələffuzü  asanlaşdırmaq  üçün 
m üəyyən  dəyişikliklərə  m əruz  qahr.  Nitq  prosesində  danışıq 
səslərinin  fızioloji  və  akustik  keyfiyyətlərində  baş  verən  dəyi- 
şikliklər  fonctik  hadisə  adlamr  və  bu  hadisələrin  əm ələ  gətirdiyi 
nəticələrə  isə  fonetik əvəzləm ələr deyilir».’
Buradan  belə  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  fonetik  hadisələr  yal- 
nız  canh  dillərə.  ünsiyyət  vasitəsi  olan  dillərə  xas  xüsusiyyətdir; 
artıq  ünsiyyvdv)  xidmət  ctm əyən,  yalnız  yazıh  abidələr  şəklində
' A Axundoa.  Azürhavcan dilinin fonetikası.  Bakı,  1984,  s.206.
143

dövrüm üzə  q^dər  gəlib  çatmış,  adətən,  dilçilik  ədəbiyyatında  «ölü 
diliər»  adlandınlan  dillərdə  fonctik  hadisələrdən  danı:jmaq  olmaz. 
M əlum  olduğu  kimi,  latm,  hett,  elam,  şumer  və  s.  dillər  kimi, 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dili  də  (göytürk  və  qədim  uyğur 
dilləri)  indi  ünsiyyətə  xidm ət  etmir,  dilçilik  ədəbiyyatm da  müx- 
tə ü f  adlarla  adlandınlan  göytürk  O rxon-Yenisey  abidələri  və  qə- 
dim  uyğur  yazısı  abidələri  şəklində  dövrüm üzə  qədi>r  golib  çat- 
mışdır.  D em əli,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  fonetik 
hadisələrdən  danışmaq  olmaz.  Ə lbəttə,  fonetik  hadisələr  ən  çox 
nitqdə  özünü  göstərir.  Lakin  bu  hadisələrin  tam  nitq  hadisəsi 
olduğunu,  onları  dilə  aid  etm əyin  m üm kün  olmadığı  haqqmdakı 
fıkirlə  də  razılaşm aq  olmaz.  Fonetik hadisələr nitq  hadisəsi  olduğu 
kimi,  eyni  zam aqda,  dil  hadisəsidir,  heç  olmasa,  ona  görə  ki, 
dildən  xaricdə  uitq  yoxdur.  A zərbaycan  dilçisi  Ə.M .Dəmirçizadə 
də  fonetik  hadisələri  dil  hadisəsi  hesab  edir:  «Ümumi  inkişaf 
prosesi  ilə  diklən  istifadə  edilərkən  anlaşm a  tələbatı  ik)  əlaqədar 
olaraq  hər  dilin  lüğət  tərkibində,  qramm atik  quruluşunda,  fonetik 
sistem ində  m ü xtəlif  hadisələr  baş  verir;  yeni  sözlər  yaranır, 
m üstəqil  sözlərdən  köm əkçi  sözlər  formalaşır,  köməkçi  sözlərdən 
şəkilçilər  yaramr,  şəkilçilərin  m üxtəlif  variantlan  törəyir.  Belə 
proseslərdə  isə  xüsusən  sözlərin  və  şəkilçilərin  fonetik  tərkibində 
m üxtəlif  tipli  dəyişm ələr,  m üxtəlif  istiqam ətli  fonetik  hadisələr 
olur.  Ü m um iyyətlə,  dil  vahidlərində  m üx təlif şəkildə  təzahür  cdən 
belə  hadisələrin  bir  qismi  ümumi  m ahiyyət  kəsb  cdir  və  qanun 
hahnda  sabitləşir,  bir  qismi  isə  təsadüfı,  keçici,  məhdud 
m ahiyyətli  olur,  qanuniləşmir.
Dilin  maddi  qabığmı  təşkil  edən  fonctik  sistemdə  belə 
hadisələr  daha  çox  olur.  Bu  və  ya  digər  məqamda  sözün, 
şəkilçinin  tərkibindən  m üəyyən  səs  ixtisara  sahnır..,  bəzən  bir  səs 
başqa  səslə  əvəzlənir..,  bəzən  m üəyyən  səs  artırıhr..,  bəzən  sözə 
bitişik  şəkilçidəki  m üəyyən  səslər  son  hecasındakı  müəyyən 
səslərə  uyğunlaşır.  Bcləliklə  də,  bir  morfcmin  m üxtəlif  fonetik 
variantları  formalaşır...
Dil  vahidlərinin  fonetik  qabığmda  m üxtəlif  çalarhqda 
təzahür  edən  hadisələr  ümum iləşm iş  halda  fonctik  hadisələr 
adlamr.