Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

vulkan,  torpaq,  düz,  sümük  və  s.».'  Eyni  hadisəni,  yəni 
dodaqlanan  saitlərlə  işlənən  samitlərin  tələffüzündə  dodaqlann 
iştirakını  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  müşahidə 
etmək  olar;  müqayisə  et: 
boş -  baş, kol
 -  
kəl,  kul
 -  
kal,  üç -  iç. 
Hətta  qədim  türldər  qahn  dodaqlanan  saitlərlə 
(o,  u)
  işlənmək 
üçün  dilarxası yumşaq damaq k samiti  üçün  xüsusi  i   işarəsi,  incə 
dodaqlanan  saitlərlə 
(ö,  ü)
  işlənmək  üçün  dilortası-sərt  damaq  k 
samiti üçün xüsusi B işarəsi düzəltmişlər.
Dilçilik  ədəbiyyatmda  saitlərlə 
samitlərin  ahəngindən 
damşarkən  saitlərlə  yanaşı  işlənən  kar  samitlərin  cingiltililəş- 
məsindən  də  söhbət  gedir.  M əsələn,  görkəmli  Azərbaycan  dilçisi 
Ə.M.Dəmirçizadə  yazu":  «Səs  tellərinin vəzijo^ətinə  görə  həmcins 
saitlərlə  samitlərin ahəngi  əsasən bu və  ya  digər  şəraitdə  saitlərlə 
yanaşı  düşən  kar  samitlərin  cingiltililəşm əsi  prosesi  ilə  əlaqədar 
fonetik  hadisədir.  Bu  isə  ümumiyyətlə,  səslərin  ünlü  və  ünsüz 
növləri  ilə  bağhdır.  Məlum  olduğu  üzrə  səs  tellərinin  gərginləşib 
kipləşməsi  və  hava  axınmm  təzyiqi  ilə  aralanrb  titrəməsi 
nəticəsində  ünlü  səslər,  səs  tellərinin  sakit  vəziyyətində  aradakı 
cığırdan  keçərkən  rəqslənən  hava  axmmdan  isə  ünsüz  səslər 
əm ələ  gəlir.  Saitlər  və  cingiltiU  samitlər  ünsüzlük  baxımmdan 
həmcins səslərdir.  Kar samitlər isə ünsüz olmaqla həm saitlərdən, 
həm  də  cingiltili  samitlərdən  fərqlənən  səslərdir.  Buna  görə  də 
kar samitlərdən bəzisi,  xüsusən ünlü qarşılığı  olan ünsüz  səslər iki 
ünlü  səsin  arasma,  xüsusilə  sait  halmda  formalaşan  ünlü  səslər 
arasma  düşdükdə  mühitlə  uyğunlaşır,  yəni  ünlüləşir,  daha 
doğrusu,  cingiltili  qarşılığma  çevrilir.  Başqa  cür  desək,  söz 
sonundakı  şəraitdən  asılı  olaraq karlaşmış  samitlər müvafıq  şəraitə 
düşərək  öz  əslini  bərpa  edir,  yəni  cingiltililəşir.  M əhz  buna  görə 
də,  dilçilik  ədəbiyyatmda  bu  hadisə  cingiltililəşm ə  də  adlanır. 
Əslində  burada da səslərin  həm cinsləşm əsi  hadisəsi  olduğu üçün, 
bu  hadisəni  qanuniləşmiş  uyuşma  hadisəsinin,  yəni  ahəng 
qanununun  bir  növü  kimi  tanman  saitlərlə  samitlərin  ahəng 
qanununun bir tipi hesab etimək daha doğru olar.
Lakin  bu  hadisə  o  qədər  də  ümumi  deyildir,  yəni  dilimizdə 
(Azərbaycan  dilində  -   Ə.R.)  işlənən  kar  və  cingiltili  samitlərin 
hamısma,  həm   də  hər  yerdə  eyni  dərəcədə  şamil  deyildir.  Əgər 
biz  yazılışı  yox,  ümumiyyətlə,  tələffiizü  nəzərə  almış  olsaq,  bu 
hadisənin  əsasən  çoxhecah  sözlərin,  eləcə  də  bəzi  təkhecah 
sözlərin  ancaq  sonundakı  küylü  samitlərə  (kar  və  cingiltili 
samitlərə) 
aid 
olduğunu 
söyləyə 
bilərik».‘ 
Professor 
Ə.M.Dəmirçizadənin  bu  sözlərinin  təhlilinə  varmadan  demək 
lazımdır ki,  türk dillərində  kar samitlərin iki  sait arasma  düşdükdə 
cingiltiləşməsi  qanunu  yoxdur.  Türk  dillərində  k  (dilortası-sərt 
damaq)  və  q  samitləri  ilə  bütün  çoxhecalı  sözlərdə  hallanma 
zamanı  həmin  samitlər  iki  sait  arasına  düşürsə,  yəni  şəkilçi  saitlə 
başlanırsa,  k  samiti  y  samitinə,  q  samiti  ğ  samitinə  keçir;  t  samiti 
ilə  bitən  iki  təkhecah 
et
  və 
get
 sözlərinə  saitlə  başlanan  şəkilçi 
artırdıqda  t  samiti  iki  sait  arasına  düşdükdə  d  samitinə  keçir,  yəni 
cingiltiləşir;  bu  qayda  t  samiti  ilə  bitən  digər  sözlərə  -   istər 
təkhecah  olsun,  istər  çox-hecah  olsun,  fərqi  yoxdur  -   şamil  edilə 
bilməz.  Təbii  ki,  bu  darçərçivəli  qayda  ümumi  fonetik  qanun 
sayıla  bilməz.  Qodim  türk yazısı  abidələririn  dilində  bu  qayda  da 
fəaliyyət göstərmir.
SAMİTLƏRİN  AHƏNGİ
Türk  dillərində,  o  cümlədən  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində,  saitlərin  ahəngi,  saitlərlə  samitlərin  ahəngi  qanunları  ilə 
yanaşı,  samitlərin  ahəngi  qanunu  da  fəaliyyət  göstərir.  Düzdür, 
bəzi  dilçilər türk  dillərində  samitlərin  ahəngi  qanununun  olmasını 
inkar  edirlər.  M əsələn,  Azərbaycan  dilçisi  A.A.Axundov  yazır: 
«Bəzi  əsərlərdə  samitlərlə  samitlərin  ahəngindən  də  danışıhr. 
Azərbaycan  dilində  belə  bir  fonetik  qanun  yoxdur,  ondan  yalnız 
orfoqrafıya  qaydaları  tərtib  edərkən  bəzi  şəkilçilərin  yazılması 
üçün  istifadə  edilir.  Başqa  sözlə,  o,  dilimizdə  yalnız  orfoqrafık 
norma  kimi  mövcuddur».2  Lakin  bu  və  bunun  kimi  iddialara
' AAxundov. Azerbaycan dilinin fonetikası. Bakı,  1984, s.216.
'  Ə.M.Dəmirçizadə.  Müasir Azorbaycan dili.  1, Bakı,  1984,  s.135-136. 
^ A.Axundov. Azərbaycan diHnin fonetikast. Bakt,  1984, s.2l6.

baxmayaraq,  türk  dillərində,  o  cümlədən  elə  Azərbaycan  dilində 
də  samitlərin  ahəngi  qanunu  fəaliyyət  göstərir.  Türlt  dillərində 
samitlərin  ahəngi  qanımunun  mahiyyəti  belədir:  türk  dillərində 
istər  söz  (kök,  əsas)  daxilində,  istərsə  köklə  şəkilçilərin 
münasibətində  eyni  cinsli  samitlər  bir-birini  izləyir,  yəni  söz 
daxilində  cingiltili  samitdən  sonra  cingiltili  samit,  kar  samitdən 
sonra  kar  samit  işlənir;  söz  samitlə  bitərsə,  şəkilçi  də  samitlə 
başlanarsa  və  şəkilçinin  iUc  samitinin  cingihili  və  kar  variantlan 
varsa,  cingiltili  samitlə  bitən  sözlərə  cingiltili  samitlə  başlanan 
şəkilçi,  kar  samitlə  bitən  sözlərə  kar  samitlə  başlanan  şəkilçi 
artmlır.  Müasir türk dillərinin əksəriyyətində  bu  qanun  istisnalara 
yol  vermir,  bəzilərində  isə  zəifləmişdir,  lakin  hər  halda  onun 
fəaliyyət  göstərdiyini  danmaq  olmaz.  Bu  qanunun  zəiflədiyi 
dillərdən  biri  də  müasir  Azərbaycan  dilidir:  müasir  Azərbaycan 
dilinin  dialektlərində  samitlərin  ahəngi  bir  fonetik  qanun  kimi 
fəaliyyət  göstərir,  Azərbaycan  ədəbi  dilində  isə  onun  fəaliyyəti 
orfoqraflk qaydalarla məhdudlaşdinhr.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin,  xüsusən  göytürk  yazısı 
abidələrinin  dilində  samitlərin  ahəngi  qanunu  müasir  türk 
dillərindəkindən,  o  cümlədən  müasir  Azərbaycan  dilindəkindən 
köklü  şəkildə  fərqlənir.  Göytürk  yazısı  abidələrinin  dilində 
samitlərin  ahəngi  qanununun  mahiyyətini  belə  ifadə  etmək  olar: 
söz  samitlə  bitərsə,  şəkilçi  də  samitlə  başlanarsa  və  şəkilçinin  ilk 
samitinin  cingiltili  və  kar  variantları  varsa,  cingiltih  samitlə  bitən 
sözlərə  kar  samitlə  başlanan  şəkilçi,  kar  saraitlə  bitən  sözlərə 
cingiltili  samitlə  başlanan  şəkiİçi  artmhr  (adətən,  söz  saitlə 
bitdikdə  ona  belə  varianth  şəkilçilərin  cingiltili  samitlə  başlanan 
variantı  artmhr).  Göytürk  yazısı  abidələrinin  dilində  samitlər 
ahənginin bu  qanunu  sözlərə  sözdəyişdirici  (qrammatik)  şəkilçilər 
artınldıqda,  demək  olar  ki,  həmişə  gözlənihr  (görünür,  göytürk 
yazısı  abidələri  tərtib  edilərkən  sərt,  məcburi,  orfoqrafık  qaydalar 
hələ  tərtib  edilmədiyi  üçün  bəzən bu  qanundan,  xüsusən  Yenisey 
kitabələrində,  sapmalara  da  rast  gəlm ək  olur;  bunlar  qanunun 
yoxluğunu  deyil,  qanundan  istisnalan  göstərir),  sözdüzəldici 
(leksik)  şəkilçilərə  gəldikdə  isə  bu  qanunun  tez-tez  pozulduğu 
müşahidə  edilir.  İki  sözdüzəldici  şəkilçinin  işlənm əsini  nəzərdən 
keçirək:
1,  -takı /-Jakı,  -təki/,  -dəki.  Bu  şəkilçinin  -dakı,  -dəki variantı 
saitlə  və  kar  samitlə  bitən  sözlərə,  -takı,  -ləki  variantı  cingiltiii 
samitlə bitən  sözlərə  artınlır.  .
a)  saitlo  bitən  sözlərdə:  göytürk  yazısı  abidələrinin  dilində 
belə  sözlərin  işlənm əsinə  təsadüf edilməmişdir;
b)  cingiltili  samitlə  bitən  sözlərdə:  köfjiiltəki  (K T  c  12) 
«könüldəkı».
c)  kar  sanütlə  bitən  sözlərdə:  tabğaçdakı  (MÇ  32) 
«tabğaçdakı»,  halıkdakı  (K T ş  12)  «şəhərdəki».
Lakin  aşağıdakı  sözlərdə  bu  qaıuın  pozulür;  cingiltili  samitlə 
bitən  sözlorə  cingiUili  samitlə  başlanan  şəkilçi  artınlır:  iağdakı 
(K T  ş  12)  «dağdakı»,  hululjdakı  (K T  ş  12)  «tərəfdəki»,  kuydakı 
(Y  6)  «evdəki».
2.  -tuk  /-duk,  tiik/,  -dük.  Əvvəlki  şəkilçidə  olduğu  kimi,  bu 
şəkilçinin  də 
-duk,  -duk
 
variantı  saitlə  və  kar  sam itlə  bitən 
sözlərə, 
-tuk,
 
-///A-variantı  cingiltili  samitlə  bitən  sözlərə  artınlır.
a)  saitlə  bitən  sözlərdə:  körmədük  (BK   ş  11)  «görməyən», 
esidmədilk  (BK  şm  11)  «eşitməyən»,  ellədiik  (K T  ş  6)  «ellədiyi», 
kağanladuk  (K T  ş  7)  «xaqan  qoyduğu»;  yarhkaduk  (K T  ş  15) 
«fərman vcrdiyi»,  hilmoduk (KT  ş  24)  «bilmt>diyi»  və  s.
b)  kar  samitlə  bitən  sözlərdə:  sançduk  (MÇ  46)  «sancdığı», 
uçduk (K T  ş  30)  «uçduğu»  və  s.
c)  cingiltili  samitlə  bitən  sözlərdə:  kazğautuk
 
(Bk  ş  33) 
«qazandığı»,  hcrtiik
 
(K T  ş  12)  «verdiyi»,  yoQşurtuk  (K T  ş  6) 
«qaldırdığı»,  ki(J.^iirtiik
 
(K T  ş  6)  «salışdırdığı»,  təgiirtiik
 
(T  47) 
«apard)ğı»,  öliiutiik
 
(T  15)  «xahiş  etdiyi»  və  s.
Lakin  Inırduk  (K T  24)  «gctdiyi»,  togdük  (K T  ş  34)  «dəy- 
diyi,  çatdığı»  sözlərində  cingiltili  samitlə  bitən  sözləri)  cingiltiii 
sam itlə  başlaııaıı  ş;>kilçi  artırılmışdır.
Ciörünüi',  V ll-V lll  yüzilliklərd;)  türk  dillərində  samitlər 
ahəngində  iki  hadisədən  biri  baş  vennişdir:  1.  Ya  cyni  cinsli 
sam itlərin  bir-birini  izləməsi,  yəni  kar  samitdən  sonra  kar  samitin, 
cingiltili  sarnitdən  sonra  cingiltili  samitin  işlənm əsi  qanunu 
pozıılmuş,  öz  ycrini  «söz  samitlə  bitirsə,  şəkilçi  də  samitlə 
başlanırsa  və  şəkilçinin  ilk  samitinin  cingiltili  və  kar  variantı  varsa,
167

cingiltili  samitle  bitən  sözlərə  kar  samitlə  başlanan  şəkilçi,  kar 
samitlə  bitən  sözlərə  cingiltili  samitlə  başlanan  şəkilçi  artırılır» 
qanununa verirmiş.  2.  Ya da «söz samitlə bitirsə, şəkilçi də samitlə 
başlanırsa  və  şəkilçinin  ilk  samitinin  cingiltili  və  kar  variantlan 
varsa,  cingiltili  samitlə  bitən  sözlərə  kar  samitlə  başianan  şəkilçi, 
kar samitlə bitən sözlərə cingiltili samitlə başlanan şəkilçi  artırılır» 
qanunu pozulurmuş  və  öz yerini  samitlərin  ahəngi  qanununa,  eyni 
cinsli  samitlərin  bir-birini  izləməsi  -   cingiltili  samitdən  sonra 
cingiltili  samitin,  kar  samitdən  sonra  kar  samitin  işlənməsi 
qanununa  verirmiş.  Türk  dillərində  samitlərin  cingiltililəşməsi 
prosesinin  daha  gec  baş  verdiyini  nəzərə  alsaq,  onda  yuxanda 
göstərililənlərdən  ikinci  hadisənin,  yəni  kar  samitdən  sonra 
cingiltili  samitin,  cingiltili  samitdən  sonra  kar  samitin  işlənməsi 
qanununun  pozulduğunu  (bu  əsərdə  bir  qədər  irəlidə  bu,  «fonetik 
itələmə qanunu» adlandınlmışdır) və samitlərin ahəngi  qanununun 
yarandığını  iddia  etmək  olar.  Əgər  proses  həqiqətən  də  belə  baş 
vermişsə,  onda  A.A.Axundovun  Azərbaycan  dilində  samitlərlə 
samitlərin  ahənginin  olmaması  haqqındakı 
sözləri,  habelə 
Ə.M.Dəmirçizadənin  bu  sözləri  həqiqətə  uyğun  deyildir;  «Bu 
qanun (samitlərin ahəngi qanunu -  Ə.R.)  ümumən türk  dillərində,
o  cümlədən  Azərbaycan  dilində  ilk  dövrlərdə  möhkəm,  daimi 
mahiyyətli  bir qanun  kimi  həm  söz  daxilində,  həm  sözlərə  bitişik 
şəkilçilərdə  geniş  dairədə  öz  təsirini  göstərmiş  olsa  da,  sonralar 
zəifləmiş  və  məhdudlaşmışdıp».'  Görünür,  türk  dillərində  bu 
prosesin  əksi  baş  vermişdir;  türk  dillərinin  inkişafımn  ilk 
dövrlərində  bu  dillərdə  fonetik  itələmə  qanunu  (kar  samitdən 
sonra  cingiltili  samitin,  cingiltih  samitdən  sonra  kar  samitin 
işlənməsi)  fealiyyət  göstərmiş,  sonralar  bu  qanun  öz  yerini 
samitlər  ahəngi  qanununa  (cingiltili  samitdən  sonra  cingiUili 
samitin, kar samitdən sonra kar samitin işlənməsi) vermişdir.
Ə.M.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan diJi  I,  Bakı,  1984, s.l39.
UYUŞMA
Uyuşma  (assimilyasiya)  fonetik  hadisələrdən  biridir.  Uyuş- 
ma  termini  ilə  dilçilikdə  iki  yanaşı  işlənən  səsin  bir-birinə  təsir 
edərək birinin  digərini  məxrəc  və  akustik  cəhətdən  özünə  yaxm- 
laşdırması  hadisəsi  nəzərdə  tutulur.  Dilçilik  ədəbiyyatında  uyuş- 
manın  davamlıhğına  görə  iki  növündən  damşıhr;  təsadüfı  uyuşma 
və daimi uyuşma.  Təsadüfı uyuşma termini  ilə nitq prosesində söz- 
lərdə yanaşı işlənən səslərin bir-birinə təsir edib birinin digərini öz 
məxrəcinə  yaxınlaşdırması  nəzərdə  tutulur.  Təbii  ki,  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  səslərin  təsadüfi  uyuşması  haqqmda 
danışmaq mümkün deyildir,  çünki  qədim türkün  şifahi  nitqində  bu 
və  ya  digər  sözü  necə  tələffüz  etdiyi,  onun  tələffüzündə  bir  səsin 
digər  səs  necə  təsir  göstərdiyi  bizə  məlum  deyildir.  Bir  sözlə, 
qədim türkün şifahi nitqi  dövrümüzədək gəlib çatmamışdır.  Bəzən 
səslərin  təsadüfi  uyuşması  hadisəsinə  bədii  ədəbiyyatm  dilində, 
xüsusən  şifahi  xalq  ədəbiyyatının  dilində  təsadüf edilir.  Təəssüf 
edilməli  haldır  ki,  qədim  türk  yazısı  abidələri  dövründən  bizə 
qədər  nəinki  şifahi  xalq  yaradıcılığı  nümunələri,  hətta  göytürk 
yazısmm  -   göytürk  dilinin  bədii  (yazılı)  ədəbiyyatının  nümunələri 
də  gəlib  çatmamışdır.  Düzdür,  göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abi- 
dələrinin  bəzi  tədqiqatçıları  (məsələn,  İ.V.Stebleva)  Kül  tigin  və 
Bilgə  xaqan  şərəfmə  qoyulmuş  abidələri  qədim  türk  poeziyasınan 
nümunələri  hesab  edirlər.  Lakin  əslində  nə  bu  iki  abidə,  nə  də 
digər böyük Orxon  abidələri  nəinki  poeziya nümunələri,  hətta  heç 
bədii  ədəbiyyat nümunələri  deyildir;  ədəbiyyatşünashq  baxımında 
bu  abidələri,  olsa-olsa,  memuar  (xatirə)  ədabiyyatma,  daha  dəqiqi 
salnaməyə  aid  etmək  olar.  Bu  abidələr  bədii  dilə  yaxm  bir  dildə 
yazılsa  da,  onlann  dili  bədii  dil  yox,  dövrün  ədəbi  dili,  bütün  qə- 
bilələrin  başa  düşməsi  üçün  nozərdə  tutulan,  bir  növ  «millət- 
lərarası  ünsiyyət  vasitəsi»  -  koyne  dilidir.  Məhz  buna  görə  də 
kitabələrin  müəllifləri  sözlərin,  hətta  cümlələrin  yazılışında  ədəbi 
dil  normAlanna,  ədəbi  dilin  orfoqrafik  normalarına  tam  əməl 
etm əyə  çalışmış,  bu  normalara  mümkün  qədər  riayət  etmişlər. 
Bunun  nəticəsidir  ki,  abidələrdə  işlədilən  sözlərdə,  məsələn, 
müasir  Azərbaycan  dilindəki  tapmaq,  adamdan,  qızlar,  at/ar

yazıhşı  əvəzinə  tappaq,  adawnaa,  qızdar,  aftarkim i  yazıhşa  rast 
gəlmək olmur.
Dilçilik ədəbiyyatmda  daimi  uyuşma  dedikdə  elə  bir  fonetik 
hadisə  nəzərdə  tutulur  ki,  səslərin  bir-birinə  təsiri  nəticəsində 
ədəbi  dil  üçün  qanun  olan  uyuşma  baş  versin.  M əsələn,  göytürk 
yazısı  abidələrinin  dilində  sözdə  incə  saitlərin  təsiri  ilə  təkcə 
dilortası-sərt  damaq  samitlərinin  və  ya  qalın  saitlərin  təsiri  ilə 
təkcə  dilarxası-yumşaq damaq samitlərinin yanaşı  işlənməsi  daimi 
uyuşmaya nümunə ola bilər.
Uyuşmada səslərin bir-birinə təsirinin keyfiyyəti  eyni olmur; 
bəzən  təsir  edən  səs  təsir  edilən  səsi  tamamilə  öz  məxrəcinə 
çevirir,  bəzən  isə  proses yanmçıq  qahr,  təsir  edilən  səs  təsir edən 
səsin  məxrəcinə  yaxm  bir  səsə  çevrilir.  Buna  görə  də  uyuşma 
prosesinin  bitib-bitməməsi  baxımından  uyuşmanın  iki  növü 
göstərilir;  tam  uyuşma  və  natamam  (yanmçıq)  uyuşma.  Tam 
uyuşmada  təsir  edən  səs  təsir  edilən  səsi  tamamilə  öz  məxrəcinə 
çevirir.  Natamam  uyuşmada  isə  təsir  edən  səs  təsir  edilən  səsi 
özünə yaxm məxrəcli səsə çevirir.
Uyuşma  prosesində  hansı  səsin  hansı  səsə,  yəni  əvvəl 
işlənən  səsin  sonra  gələn  səsə,yaxud  sonra  gələn  səsin  əvvəl 
işlənən  səsə  təsiri  -   səslərin  təsirinin  istiqaməti  baxımmdan  da 
uyuşmanm  iki  növü  vardır:  irəli  uyuşma  (buna  proqressiv  uyuşma 
da deyiiir) və geri uyuşma (buna reqressiv uyuşma da deyilir).  İrəh 
uyuşmada  əvvəl  işlənən  səs  sonra  gələn  səsə  təsir  edib  onu  öz 
məxrəcinə  və  ya  özünə  yaxm  məxrəcli  səsə  çevirir.  Geri 
uyuşmada  sonra  gələn  səs  əvvəl  işlənən  səsə  təsir  edib  onu  öz 
məxrəcinə, yaxud özünə yaxm məxrəcli səs çevirir.
Beləliklə,  türk  dillərində,  o  cümlədən,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  uyuşraanm  dörd  növü  məlumdur:  irəli  tam 
uyuşma,  irəli  natamam  uyuşma,  geri  tam  uyuşma,  geri  natamam 
uyuşma.
Türk  dillərində,  o  cümlədən  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində ahəng qanunu, xüsusən kök və  şəkilçilərdə saitlərin damaq 
və dodaq ahəngi bütövlükdə səslərin uyuşnıasma əsaslanır.
İndi  də  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  saraitlərin 
uyuşmasmı nəzərdən keçirək.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sam itlərin  karlıq- 
cingiltilik  əlam əti  ilə  uyuşması  irəli  və  geri  uyuşma  olmaqla  iki 
tipə  aynhr:  1)  irəli  uyuşmada  a)  əvvəl  işlənən  kar  samit  sonra gə- 
lən  samitə  təsir  edərək  onu  karlaşdınr;  b)  əvvəl  işiənən  cingiltili 
samit  sonra  gələn   kar  sam itə  təsir  edərək  onu  cingiltililəşdirir;
2)geri  uyuşmada:  a)  sonra  gələn  kar  samit  əvvəl  işlənən  cingiltili 
samit  səsə  təsir  edib  onu  karlaşdınr;  b)  sonra  işlənən  cingiltili 
samit  ondan  əvvəl  gələn  kar  samit  səsə  təsir  edib  onu  cingil- 
tililəşdirir.
Samitlərin  cingiltililik-karlıq  əlam ətinə  görə  irəli  uyuşmasmı 
aşağıdakı nüm unələrdə görm ək olar.
K ar  sam itdən  sonra  kar  samit  işlənir:  Tüpütkə  (KT  c
3) 
«Tibetə»,  taşka  (K T  c  11)  «daşa»,  kün  batsıkıqa  (K T   c  2)  «gün 
batana»,  tökti  (T  12)  «tökdü»,  Tabğaçka  (O  2)  «Çinə»,  yokkıs  (T
11) «yox etmək,  m əhv etmək»,  yışka 0<^T ş  2)  «ormana»  və  s.
Cingiitili  samitdən  soıu'a  cingiltili  samit  işlənir:  oğuzdantan 
(T  8)  «oğuzdan»,  kırkızda  (K T   c  2)  «qırğızdan»,  ebgərü  (T  30) 
«evə»,  təgdim iz  (T  35)  «hücum   etdik»,  esidgil  (K T   c  1)  «eşit», 
közdə  (K T   şm  11)  «gözdən»,  katığdı  (KT  şm  11)  «möhkəm», 
təgdim  (O  9)  «hücum   etdim»,  yığdım  (O  9)  «yığdmı»,  yaydım  (O
9)  «yaydım»  və  s.
Söz  sonor  I,  m,  n,  r   samitləri  ilə  bitdikdə  şəkilçi  dilönü 
kipləşən  t,  dilortası-sərt  damaq  k  və  dilarxası-yumşaq  damaq  k 
samitləri  ilə  başlanır,  yəni 
1, 
m,  n,  r   sonor  sam itləri  kar 
t,  k , 
k 
samitləri  ilə  yanaşmada  işlənir.  A .N .K ononov  bunu  qədim   tiirk 
yazısı  abidələrinin  yazıldığı  dövrdə  (VII-IX  yüzillikdə)  türk 
dillərində  sonorlarm  kariaşmış xarakterə malik  olması  ilə  izah  edir. 
Lakin  bu  fıkir  ağlabatan  deyildir,  çünki  sonor  sam itlər  nə  qədər 
karlaşsa  idi  də  cingiltili  sam itlərdən  «kar»  ola  bilm əzdi.  Görünür, 
sonor  sam itlərdən  sonra  kar  sam itlərin  işlədilm əsində  m əqsəd 
sonor  samitlərin  müsiqilik  xarakterini  daha  qabanq  şəkildə 
gö stərm ək  olmuşdıır  (bunu  bir  növ  rəngkarhqla  müqayisə  ctmək 
olar:  ağ  rəng  san,  qırmızı,  göy  və  s.  rənglərin  yanında  o  q əd ər də 
a ğ   görünmür,  qara  rəngin  yanm da  isə  özünün  ağlığm ı  tam 
parlaqlığı  ilə  aşkar  cdir):  holu  (K T   ş  7)  «oldıı»,  kıltım  (K T   ş  29) 
«qildım »,  yılka  (K T   şm  13)  «ildə»,  körti  (K T  ş  19)  «gördü».

altımız
 
(K T   ı?  36)  «aldıq»,  kəlti
 
(KT  ş  37)  «gəldi»,  virkə
 
(T17) 
«yerə»,  kimlcə
 
(K T   ş  9)  «kimə»,  kantan
 
(K T  ş  23)  «haradan», 
kağanka
 
(K T   ş  32)  «xaqana»,  kağanta
 
(K T   şm  13)  «xaqandan», 
təgisintə
 
(K T   şm  5)  «döyüşündə»,  ilimkə
 
(Y32)  «elimə»,  kanımka 
(Y32)  «xanıma»,  yaşım ta  (Y32)  «yaşnnda»,  yarakm ta  (K T  ş  33) 
«yarağmda»  və  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  har
 
«getmək» 
feli  yeganə  sözdür  ki,  sonor  r   samiti  ilə  bitir  və  təsrifləndikdə 
həm işə  cingiltili  samitlə  başlanan  şəkilçi  qv)bul  edir;  İKirdım, 
hardığ, 
dardı,  hardm ız,  barzun,  barduk.  Yir  ~  yer
 
«yer»  sözü 
ismin  yerlik-çıxışhq  halmda  həm   kar,  həm   də  cingiltili  samitlə 
başlanan şəkilçi qəbul edir; yirtə
  ~
 
yerdə.
O.Pritsakm   fıkrincə,  şəkilçinin  əvvəlində  kar  və  ya  cingiltili 
samitin  işlənm əsi  güclülük/zəiflik əlam əti üzrə  m üxalifət yaradır;
-tı
 
-  z ə rf şəkilçisi  — dı -   felin şühudi keçm iş zaman şəkilçisi
-kli
  -
 
feli  bağlama  şəkilçisi -  -gli 
-
 
feli  sifət şəkilçisi
-kıı -  fcli  bağlam a şəkilçisi  ~ ğu -  feli  sifət  şəkilçisi
-ka -  yöniük  hai  şəkilçisi  -ğa(ru)  -   istiqam ət hal  şəkilçisi.
Laİcin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilindəki  faktlar  bu 
fərziyəyə  uyğun  gəlmir.  Buna  görə  də  bu  fərziyyənin 
K cy rin ə 
bir 
söz  dem ək  çətindir.  Ancaq  onu  qeyd  etm ək  olar  ki,  məşhur 
türkoloqlar  A .N .K ononov  və  A.M .Şcrbak  bu 
f e r z i y y ə n i  
qəbul 
etm əyə  meyl  göstərirlər.
Orxon  kitabələrindən  fərqli  olaraq,  Y cniscy  kitabələrində 
sonor sam itlərdən  sonra,  adətən,  qrafik  cəhətd ən  cingiltili  samitlər 
işlənir;  Y enisey  kitabələrində  sonor  sam itdən  sonra  kar  samitin 
işlənm əsinə  nadir  hallarda  rast  gəlm ək  olar  ki,  bu  da,  görünür,  ya 
üm um i  qaydadan  istisnadır,  ya da daha qədim   olan  fonetik  itələm ə 
qanunundan  irəli  gəlir;  adırddım
 
(Y  11,  14,  25  və  s.)  «aynldım», 
bir  sıra hallarda adırıltım
 
(Y   15,  17,  25  və  s.)  şəklindv)  işlənm əsinə 
də  təsadüf edilir;  a c Iın n d ım {Y   13,  14,  32)  «ayınldım »,  adırdım 
(Y   16,  32)  «ayırdım»,  kazğandm
 
(Y  11,  32)  və  kazğantım
 
(Y27) 
«qazandnıı».  İsimlərin  hallanmasmda da  kar  və  cingiltili  samitlərin 
bu  cür qanşıq  işlənm əsinə rast  gəlm ək  olur:  kanğa
 
(Y 11)  və  kanka 
(Y 29)  «xana».
Yenisey  kitabələrinin  Orxon  kitabələrindən  daha  erkən 
zaman  aid  okiuğıınu  n əzərə  alsaq,  bir  daha  bclə  bir  nəticəyə
172
gəlmək  olar  ki,  artıq  VII-VIII  yüziliiklərdə  türk  dillərinin  sa- 
mitlerin  ahəngi  -  kar  sam itdən  sonra  kar  samitin,  cingiltili  sa- 
mitlən  sonra  cingiltili  samitin  işlənm əsi-qanununun  yaranması 
prosesi başlanmışmış.
Qədim  lürk  yazısı  abidələrinin  dilində  -da.^.  -dəm
 
isim 
düzəldən  şəkilçilərinin  kar variantı yoxdur.  Ögə
 
«müdrik»  və bilgə 
«müdrik»  sifət  düzəldən  -gə
 
şəkilçisinin  işlənmə.sindən  belə  bir 
nəticə  çıxarmaq  oiar  ki,  -ğa,  -gə
 
şəkilçisinin  də  kar  (-ka,  -kə) 
variantı  olmamışdır.  Lakin  eyni  fonetik  tərkibə  malik  olan  -ğa,  -gə 
fel  düzəldən  şəkilçinin  kar  -ka,  -kə
 
variantı  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  mövcud  olmuşdur,-  bulğa
 
(K Ç   11,  MÇ  28) 
«bulamaq,  qanşdırm aq»,  əm gə
 
(BK  şm  13)  «əziyyət  vermək», 
karğa  (Y  25)  «ucalmaq  (səs  üçün  işlədilir)»,  tolğa
 
(BK   ş  13) 
«dolamaq»,  cyni  zamanda  kar variant:  tarka
 
(T  22)  «üsyan  ctrnək».
M əlum  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ç 
samitinin  cingiltili  variantı  olmamışdır.  Ona  görə  də  bu  samitlə 
başlanan  şəkilçilərin,  m əsələn,  zərf düzəldən  -ça
 
və  ad  düzəldən  - 
çı,  -çi
 
şəkilçilərinin,  cingiltili  variantlarına  qədim  türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  rast  gəlm ək  olmur.  Bu  iki  şəkilçidə  prepozision 
mövqedə  işlənən  ç
 
samiti  həm işə  kar  qahr  və  şəkilçi  söz  kökünə 
qoşulduqda  bu  samit  özündən  əvvəlki  cingillili  sam itə  karlaşdıncı 
təsir göstərir  (rcqrcssiv  uyuşma);  otça
 
(K T   ş  37)  «odca,  od  kimi», 
borça  (K T   ş  37)  «şərab  kimi»,  subça
 
(K T   ş  24)  «su  kimi»,  tağçu 
(KT  ş  24)  «dağ  kimi»,  örtçə  (T  40)  «alov  kimi».  A .N .K ononov 
güman  edir  ki,  qədim   türklər  subça   sö)zünü  supça,  tağça
 
sözünü 
takça kimi  tələffüz edirmişlər.>
Bu  güman  haqqmda  təkeə  onu  dcmək  olar  ki,  səslərin 
uyuşması  qanununa  görə  belə  tələffüz  mümkündür,  -çı,  -çi 
şəkilçisinin  işlənm əsinə  nümunələr:  sığstçı
 
(KT  ş  4)  «ağı  dcyən», 
yoğçı  (K T   ş  4)  «dəfn  edən»,  yerç7  (T  29)  «bələdçi»,  bodizçi
 
(K T   c
11)  «naxış  vuran»,  .sahçı
 
(IB  16)  «qasid».  A .N .K ononov  yazır  ki, 
yoğçı  sözü yokçı,  hədizçi
 
sözü  b əd isçikım x  tələt'fuz edilmişdir.  -
' A.H.Kononud.  ! 
p a \ı.\ıa m u K a  
H'iuKa mıopKCKiıx pynmecKitx na.\ınmtıuKoa  VII-IX 
ee.,  J le H U H c p a O , 
1980, 
c. 
69.
■ Yenə oradü