Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çöngə əhvalatı...
- Dədələr sözü...
- Bulaq üstü tamaşa...
- Darağacı...
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Zaur Həsənovun bu dəyərli əsərini oxuyandan sonra araşdırmalarıma, daha doğrusu, yaddaşıma bir də qayıtdım, daşlarla bağlı inanclarımızı, deyimlərimizi, məsəllərimizi yazıb araya ərsəyə gətirməyi gərəkli saydım. El arasında “Daşatma” adəti də olub. Elliklə yığışıb kiminsə daşını atardılar. Yəni dediyimiz bu “kimsə” El adı batırandırsa, satqınlıq edib yurd satıbsa, dostunu darda qoyub qaçıbsa, buna görə də Elə - Obaya xətər toxunubsa yığışıb onun “daşını atardılar”...Bu çox ağır cəza idi; dediyim bu “Kimsə” də ona atılan bu daşların altında üzünü döndərib çıxıb gedərdi, bir də qayıtmazdı. Eldən “dışqarı “ olardı. Ona görə də dilimizdə indi də tez-tez işlədilən belə ifadələr var: “mən onun daşını atdım...”, “onun daşı çoxdan atılıb...” “Eldən dışqarı adamdı”. Son dövrlərə qədər, yəni bizim uşaqlıq çağlarımızda belə bir oyun vardı: beş-on dənə ağlı-qaralı daşları qarşımıza səpələyir, gözlərimizi yumub: “Ağ daş, qara daş, Allah mənə bir yoldaş”...- deyə-deyə ağı-qaradan seçməliydik. Ağ daşları kim çox seçərdi, oyunu udmuş hesab olunurdu. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“Mənim daşım ağırdı” ifadəsi də var, mənə elə gəlir ki, “ heç kəsin gözü məni götürmür”, “hamı paxıllığımı çəkir” mənalarında işlədilir...Belə də deyirlər, “gəl, daşı ətəyindən tök...” Uşaq vaxtı yağışdan sonra üfüqlərdən asılan göy qurşağına çatmaq üçün ətəyimizə daş doldurub üfüq boyu çox qaçmışıq. Nənələrimiz deyərdi ki, qurşağa çatsanız ətəyinizdəki daşlar qızıl olacaq. Biz də yağışdan sonra: “Nənə qurşağı əlimnən tut”, deyə-deyə şehli yamaclar boyu yorulub “əldən-dildən” düşənəcən qaçardıq. Bir də deyərdilər, ilin ayın axır çərşənbəsində, yəni çox-çox qədim adıyla desək, İl-Ay gecəsində atlar bir kərə gövşəyirlər, başqa vaxt atlar gövşəməz. Kim ətəyinə daş doldurub atın gövşəməyini görsə daşları qızıl olacaq. Beləcə, gözləyənlər çox oldu, səhəri, ətəyində daş, diri gözlə qarşıladılar, atların gövşəməyini görən olmadı. “Daşı ətəyinnən tök”, “at gövşəməz”, məsəli də güman ki, ona görə yaranıb...
*** www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Belə deyirlər ki, bir ana qızını köçürdəndə cehiziylə yanaşı cibinə də daş qoydu: “Bax bu daş dinsə, sən də dinərsən”. Gəlin getdi ər evinə, bir müddət dinib danışmadı. Gördülər, gəlin danşmır, elə bildilər laldı, gedib üstünə təzə gəlin gətirdilər. Köhnə gəlin süd asmışdı, özü də çıxıb oturmuşdu taxtın üstündə, cibindəki daşı da ovcunda tutmuşdu. Təzə gəlin gördü süd daşır, dedi: -Ay lal gəlin, kar gəlin, südün daşdı, düşürsənə. Köhnə gəlin gözlənilmədən dilləndi: -Tumanı yəhər qaşında, Gözü ocaq başında Durub düşürsənə... Təzə gəlin ocağı söndürməyə yox, qışqıra-qışqıra həyətə qaçır: -Muştuluğumu verin, köhnə gəlin danışdı! Köhnə gəlinin sirri açılır; daşı cibindən çıxardıb tul- layırlar...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
***
Daşlarla bağlı mənim bu kiçik tədqiqat işimi hər halda rus transkripsiyasıyla yanlış olaraq skif kimi oxunan
sonra da azərbaycan türklərinin həyatında adət- ənənəsində yaşadığı qənaətinə gəldiyimə görə sevindiyimi, qürur duyduğumu bildirirəm... Çöngə əhvalatı... Günlərin birində İlan qayası deyilən bir yerə köç düşür. Yaxınlıqdakı kənddə də Aşıq Abbas yaşayırdı. Aşıq Abbasın Nağı adında bir oğlu vardı. Nağı başının tay- tuşuyla gedib həmən köçdən bir cöngə oğurlayırlar, gətirib elə Aşıq Abbasgildə kəsirlər. Aşıq Abbas da qonşu kənddə toydaymış... Toydan qayıdır, görür ki, evdə yaman tünlükdü, toy evinə oxşayır; kabab bişirənə bax, su gətirənə bax, odun yaran kim, ocaq qalayan kim... Aşıq
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
fikirləşir ki, yaxşı, oğlanlarımnan subayı yox, özüm də qırx ildi evliyəm, bə, bu toy kimin ola? Nağı atasının gəldiyini görüb özünü üstünə salır: -Dədə, başına dönüm, bir işdi eləmişik, açıb- ağartma! Aşıq Abbas öz-özünə deyir, yəqin cavanlardan hansısa qız qaçırıb gətirib bizim evə: -Nolar,-deyir,-bala, hamının başına gələn işdi, xoş gəlib, səfa gətirib. Oğlu deyir: -Uşaqlar başdan çıxartdı, mən getdim gətirdim... -Nə danışdığındı, belə- şelə oğlu,- Aşıq yəqin elədi ki, oğlu evə ikinci arvad gətirib.- Oğul demərəm sənə, adımızı batırdın, iki uşağın ola-ola demək özünə toy eləyirsən? Cavanlardan biri işin nə yerdə olduğunu anlayıb deyir: -Abbas dayı, qız deyil, öküzdü, oküz... Aşıq yenə bir şey başa düşmür, deyir: www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Ə bu neynirdi öküzü, evdə biri vardı daa... Nə isə, aşığı bir təhər başa salırlar ki, gətirdiyimiz doğrudan da öküzdü, cöngə... İndi sizə kimdən deyim, öküz yiyəsindən. Öküz yiyəsi görür ki, cöngə yoxdu, oranı axtarır, buranı axtarır, tapa bilmir. Yer bir az höyüş imiş, yəni yaş...Kişi öküzün izini tutub gəlir. Gəl ha gəl, gəlib çıxır düz Aşıq Abbasın qapısına. Aşıq Abbas qapıya çıxır, sən demə, çoxdanın tanışlarıymış. Xoş beş, on beş, kişi də Aşıq Abbas kimi elə bilir toydu, deyir: -Aşıq, çox mübarəkdi, ayağı sayalı, başı dövlətli olsun, qoşa qarısınlar. Aşıq öz-özünə deyir, “ kələfin ucunu kişi də itirdi”. Kişi də fikirləşir ki, “indi Aşığa necə deyim ki, öküzüm itib, izi də gəlib çıxır sənin qapına...” Aşıq görür ki, Kişi sözlü adama oxşayır, yenə öz- özünə deyir, “yəqin öküz elə bunundu”, bir-iki addım irəli yeriyib əlindən tutur: -Gərək məni bağışlayasan, qardaş, səni özüm çağıra- caqdım. Oğlum gətirib utanmazlıq eləyib.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Kişi yenə bir şey anlamır: -Əşi, yaxşı eləyib gətirib, bir qız bir oğlanın döyülmü, Allah mübarək eləsin. Ortaya kabab gəlir, Aşıq qabı Kişiyə sarı çəkib deyir: -Öz malın kimi ye... Öz halal malın kimi. Dörd yandan da him-cim eləyirlər ki, açıb ağartma... Amma kişi əlini yeməyə uzatmadı. Aşıq işi belə görüb arvadına baxır:
-Sazı gətir görüm... Saz gəlir, görək Aşıq cöngə yiyəsinə nə deyir, necə deyir.
And içim, arpa biçim,
Başında bağı cöngənin.
Gönünnən bir cüt çarıq,
Tikəcək Nağı cöngənin.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bu çuludu, bu alığı,
Itlərə bəsdi qalığı.
Dolanıb aranı, dağı,
Yığılıb yağı cöngənin,
Yəqin mələyir anası,
Canım odlara yanası. Altında dovşan tanası, Budunda dağı cöngənin.
Sağ yanınnan saldırdılar,
Bir deyəndə öldürdülər,
Gərdəyini qaldırdılar,
Uçdu duvağı cöngənin. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Boyük oğlum gəlib ovdan,
Kiçik oğlum düşüb tovdan,
İndi axtar, çıxar evdən,
Başı-ayağı cöngənin...
Söz tamama yetir, cöngənin yiyəsi işin nə yerdə olduğunu bilib çöngəni Aşığa bağışlayır...
*** Dediyimiz fikrə qayıdaq... Bizim özümüzə olan inamı sarsıtmaq istəyənlərsə heç şübhəsiz, bizi bizdən yaxşı tanıyırdı. Ona görə də hardan başlamağı, daha doğrusu, hardan yapışmağı, nə deməyi, nece deməyi yaxşı bilirdi. “...Bunlar köçəri- gəlmələrdi, hər yerə hardansa gəlmədilər...” “Bunu de, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Ona görə də Rus sovet tədqiqatçısı Padolnıy “Sovet xalqlarının mənşəyinə dair” əsərində yazırdı. “Azərbaycan xalqı ən gənc xalqlardandır, Sovet İttifaqı yaranandan sonra əmələ gəlib...” Heç şübhəsiz, bu, onun Azərbaycan xalqını tanımadı- ğından irəli gəlir. Onun tanıdğı minilliklərin dərin qatlarından gələn Azərbaycan türkləri yox, rus-sovet təbliğatıyla yaranmış Azərbaycan milləti idi. O millət ki, nümayəndələri,-üzdən iraq tarixçiləri, tədqiqatçıları millətinin yenicə yaranmasıyla fəxr edirdi və yaltaqlıqla irişə-irişə cavan olmağını elmi əsaslarla sübut eləməyə www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
çalışırdı. Onunçün də bir çox tarixi əsərlərimiz elə o zamandan rus, erməni, fars şovinistləri tərəfindən alqış- larla qarşılanırdı. Çünki Padolnıya bənzər tədqiqatçılar bizim bic toxumlar üzərində bitib böyümüş tarixçilərimizi, - millət nümayəndələrini tanıyırdı, bu nümayəndələr doğ- rudan da rus işğalından sonra meydana çıxmış millət- lərdən idilər. Belə tədqiqatçılar da yaddaşını incidən qüdrətli keçmişi dağıtmaq üçün “erməniyə dayı” deyən millətin nümayəndələrindən istifadə edirdilər.
***
Dədələr sözü... Deyərlər, ocağı elə yerdə qala ki, nəfəs ala bilsin. Deyərlər, ocaqda kösövlər səs elədisə, ardınca danışan var. Dədələr deyər, ocağın yan-yörəsi kirli gəlinin çörəyi qarın doyurmaz. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Payızın ala-qurşaq çağında, yəni toyların çox olan, bəzək-düzək vaxtında gözəl bir qız səhəngini götürür, gedir, bulaq başına. El arasında deyərlər: Günəbaxan günə baxar, ərgən (yeniyetmə) oğlan gözaltısına... Nə isə, ərgən oğlanın gözü qızdaydı, gizləndiyi yerdən baxırdı. Qız o yana baxdı- bu yana baxdı, gördü heç kəs yoxdu, başmağını çıxartdı, hörüklərini gərdənindən endərdi, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yuyunmağa başladı. Oğlan gizləndiyi yerdən çıxıb qızın başmaqlarını gizlətdi... Qız da yuyundu, yaxandı, saçlarını yığdı, təzədən atdı gərdəninə, istədi başmaqlarını geyinsin, başmaqları yoxdu. Qız ora baxdı, bura baxdı, tapa bilmədi, başını qaldıranda oğlanı gördü. Aşıqlar demiş, qız ürəyidi, oğlanı görəndə başmaq yadından çıxdı, özünə təzədən düzən verdi, yalın ayaqlarını görəndə başmaq yadına düşdü. Başqa çarə yox idi, yenə aşıqlar demiş, “saçından üç tel ayırıb” görək oğlannan başmağı necə istədi...
Bulaq üstə duran oğlan, Bığlarını buran oğlan
Ox-yayını quran oğlan, Ver mənim güllü başmağımı, Dabanı xallı başmağımı.
Oğlan da elə bunu gözləyirdi, cavabında dedi: www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bulaq üstə duran laçın,
Zülfün kəmənd necə açım,
Gəl, səni götürüm qaçım,
Mən də yox, güllü başmağın,
Dabanı xallı başmağın.
Qız işin daha da dolaşdığını görüb qardaşının adını dedi ki, bəlkə qardaşından çəkindi: Çıxdım bulaq başına , Qərq oldum göz yaşına, Xəbər verrəm, qardaşıma Qaytar telli başmağımı Allı- güllü başmağımı.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Oğlan aldı, görək nə dedi: Endim bulaq başına, Sevgi çıxdı, qarşıma, Qurban ollam qardaşına Götür, telli başmağını, Dabanı xallı başmağını.
Qız başmağını alıb geyindi, dönüb bir də oğlana baxdı, gördü ürəyincədi, dedi:
Bulaq üstə söz olu, Qonum-qonşu göz olu, Elçi göndər, düz olu Geydim telli başmağımı,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Allı-güllü, başmağımı... Beləcə, payızın yelənində bir toy da cücərməyə başladı...
1940-cı illərin sonlarına yaxın qonşuluğumuzdakı erməni kəndində erməni uşaqları balaca,-daha doğrusu oyuncaq bir darağacı qurub sazı darağacından asmışdılar...Mən uşaqdım, beş-altı yaşım olardı, yaxşı yadımdadı, bizim kəndin adamları bazara gedirdi, mən də anamla onların arasındaydım. Dara çəkilmiş sazı görəndə arvadlar ağlaşıb vay-şivən qopartdılar, kişilər əvvəl başlarını saldılar aşağı, sonra darağacına sarı getdilər ki,
basdı... Döngələrdən, pəncərələrdən, qapı diblərindən erməni böyükləri çıxıb gülə- gülə yaxınlaşdılar: -Zarafat eləyirlər, ay kirvə... -deyə-deyə uşaqları aralayıb apardılar.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bizim böyüklərimiz də özlərini daha çox başa düşməmiş kimi köstərib: -Belə zarafat olmaz, -dedilər, vəssalam... Beləcə, hər şey unuduldu getdi, amma darağacından asılmış saz unudulmadı, hələ də mənim yadımdan çıxmır... Yaddaşımda dar ağacından asılı qalıb ağrıdır məni.
Sazı niyə asmışdılar? Niyə qorxurdular sazdan? Bir taxta parçasının darağacındakı görünüşü niyə elə ağır idi ki, ömrüm boyu unuda bilmədim? Anam o vaxt ağlaya- ağlaya məni darağacına sarı itələyib niyə dedi ki, bunu assaydılar heç belə yanmazdım? Niyə belə dedi, anam? Bütün bunların niyəsini çox sonralar öyrəndim, mən bu yazımda “təbiət hadisəsi” ifadəsini çox işlətmişəm, müəyyən məqamlarda da yerinə düşdüyünü bilirəm, bizim üçün sazın nə demək olduğunu anlatmaqda da həmin ifadəni işlətmək istəyirəm: saz da bizim üçün təbiət hadisəsidir...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Saz bu xalqın
yaratdığı ilk
musiqi alətlərindəndir...Məncə “yaratmaq” sözü
burda doğulmaq kimi anlaşılsa daha dəqiq olar. Saz yaradılmaqdan daha çox anadan olmağa, doğulmağa bənzəyir. Adicə bir musiqi aləti olsa da onunla bağlı bildik- lərimiz bunu deməyə əsas verir... Hər ağacdan saz olmaz, deyərlər. Saz ancaq tut ağacından yaranır. Tut ağacının da yalnız güney üzündən, yəni gün düşən, gün döyən üzündən. Quzey üzündən yaranan sazın səsi olmaz, ona görə də lal sazlar var, neynirsən elə, lal saz istədiyin səsi verməz, ona görə ki, ağacın gün düşməyən kölgəli tərəfindən düzəlib. ...El-oba yaddaşında, -yaradıcılığında başqa ağaclarla yanaşı Tut ağacının da çox geniş yeri var...hardasa bir az da qutlu-sayalı...yəni müqəddəsliyi var... Deyərlər, tut www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
ağacını “kəsmə, qarğışı qalır... kəssən də deynən, səni kəsmirəm, o taya aparıram... inanacaq”... Deyərlər, “Beşiyi tutdan as, özü yırğalanacaq...” “Ən dərin yuxu tut ağacıyla söyüd ağacının altındadı...” həm də “Bəsləsən atlas olar, tut yarpağınnan...Səbr ilə halva bişər, ey qora səndən.” Bir də deyərlər, odunu-közünü düz versən, yəni meyvəsini arayıb-darayıb ocaqda düz qaynatsan, bəkməzi can dərmanıdı... İğid - bahadır oğlanlar üçün deyərlər, “...qolları əyilməz, elə bil gər tutdandı...” Gər tut meyvə verməz, onun meyvəsi əyilməzliyidi, ipək də onun yarpa- ğından olur. Toxumu torpağa düşdüsə qayanı da yarıb ke- çəcək...Yiyəsini anlayandı; sən də onu anlasan, nə calaq etsən tutacaq... Bütün bunlar bir yana, sazın anasıdı tut... sazın doğulduğu yerdi, sazın tellərində dil-dil ötəndi, tut ağacı... İndinin özündə də düzəltdiyi sazlarla ad-san qazanmış sazbənd Kövrək
Murad qaçqınlıqdan- köçgünlükdən sonra günlərin birində Şamaxı rayonunda yurd saldığım kənddəki qapımda günəqarşıda bitib boy vermiş tut ağacının güney üzünə baxıb: -Tutun boyunda saz var, -dedi. -İnan ki, bətninnən sazın səsini eşidirəm. -Əlini ağacın gün döyən üzünə
|