Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Amma onu da deyim ki, xalqın minillik yaddaşında çərşənbə adı yoxdur; gün adlarını öz doğma dilimizdə bərpa edə bilsək çərşənbə sözünə rast gəlmərik. Bazarertəsi, Xas, Duz, Süd,(Tək), Adna, Adnaaxşamı, Bazar... Bu mənada Xas günü sınanılmış ən yaxşı gün sayılır, Duz, Süd günləri həftənin ara-orta günləri olduğuna görə
bölgələrində “Xap” adlanan günləri var. Bu söz məncə türk sözü olub “həp” sözündəndir; Bir, birləşmək-bərabər olmaq mənasındadır. Həmin anlayışda erməni dilində də işlədilir... Bu söz özüylə hansı adət-ənənəni, hansı mənanı daşıyır? Kəndlərimizdə,-misalçün Şamaxı rayonunun Kərkənc kəndinə köçmüş Ermənistan türkləri bu minillik ənənəni Şirvanda da yaşatmaqdadırlar. Xapçı ailələr, yəni malqara saxlayan ona qədər ailə birləşir, həftəlik sağılan süd ara günlərdə bir ailəyə verilir. Beləliklə,- Xap kimdədi? – Filankəsdə. “Duz günü sənin, Süd günü mənim...”. “Tək günü sənin, cüt günü mənim” ifadəsi də işlənir. Yəni on ailənin bir həftəlik yığdığı süd bir ailəyə verilir. Tərəkəmənin minillik təzrübəsiylə kəndin Həp dediyi
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
(yeniyetmə) vaxtlarımızda biz də belə edərdik, soruşardıq:-Xap kimdədi? Yerini öyrənib o evə qaymaq yeməyə gedərdik. Bunu ancaq yeniyetmələr edə bilərdi. Uşaqlara, yaşlılara ayıb sayılardı.. Pəhlivan bacı-qardaş... Bir odunçunun bir oğlu, bir qızı vardı...Kasıbçılıq idi, kişi meşədən odun gətirib satıb güzəranını keçirirdi; bir qarına ac, bir qarına tox yaşayırdılar.Bu minvalla uşaqlar böyüdü, yeniyetmə çağlarına çatdılar. Oğlu işə-gücə meyilli deyildi, bacısı da onu kimi. Atası da səhərdən axşama deyinirdi:-Bu boyda boyunuzla heç oldunuz. Günlərin birində oğlunu da özüylə meşəyə odun qırmağa apardı: -Heç olmasa odun yarmağı öyrən,-dedi,-mən öləndə ac qalmayasan. Oğlu dinib danışan deyildi, atası nə deyirdisə kirmişcə qulaq asırdı... Nə isə atası odunu ulağa yüklədi, meşədən www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Çox düşündüm...düşünək; belə çıxır ki, biz içə yazıl- mışlara, - yaddaşa, Sibirdən tutmuş Qafqaza, Qafqazdan tutmuş Balkanlaracan yayılmış yer adlarına, ayrı-ayrı millətlərin, xalqların düşüncəsində hələ də yaşamaqda olan izlərimizə inana bilmirik, yüz illiklərdir əlini hara uzadırsa bizdən yapışmağa məcbur olan qonşu xalqların danışdığı dilin tərkibini, yediyi yeməyi, çalıb oynadığı musiqini, yaşadığı adət-ənənəni, bir sözlə damarlarından
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
axan qana qədər etdiyimiz dəyişiklikləri görüb anlamaq, nəyin bizim, nəyin onun olduğunu bilmək istəmirik. Amma yalana inanırıq. Yalan da bildiyimiz kimi aparır, qaytarmır...
May ayına özək ayı da deyərlər, malın-heyvanın “göyə” çıxan vaxtı.... El arasında belə bir bağlama var: Yamacda sığır gördüm, yiyəsi haya çıxdı... Ikisi suya endi, səkkizi göyə çıxdı... Sığır əsgi türkcəmizdə mal-qaraya deyərdilər, bəzi bölgələrimizdə indi də inəyə sığır, naxırçıya sığırçı
Skiflər “ əsərində qeyd edir: “Saka etnonimi “sağlam”, “sağ-salamat”, “saf”, “sağ (qol), Heyvan adı-maral (sığın) və inək adları bildirən sözlər də bu kökdəndir...Həmin bu kökün əsasında bir sıra digər sözlər də meydana gəlmişdir”...(səh. 60) www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bağlamanın açmasına gəldikdə isə; on sığırın- inəyin səkkizi örüşə-göylüyə -“göyə” çıxır, ikisi də su içməyə, açması budur...Misal gətirdiyimiz bütün nümunələrdən görürük ki, xalq düşüncəsi və bu düşüncənin ifadəsi əslində təbiətin özündən doğub. Bu da bir daha sübut edir ki, heç nə heç nədən ayrı deyil, Varlıqdakı, yəni təbiətdəki uyğunluqdur ki, hər şeyə düzən verir...Təbiətin özü, yəni təbiətin yaratdıqları obrazlı olduğuna, yəni çox mənalar daşıdığına görə, xalq da onun çox mənalı, obrazlı ifadəsini tapıb ifadə edir...
Haxışda... Durmaqdan oysan (usan) oğlan, haxışda Baxmaqdan oysan oğlan, haxışda. Eldən elə qız köçür, Sən elə osan oğlan, haxışda... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Yaylaq sazağında deyərlər, qocaların özündən çox sümüyü üşüyər. Harda od var, özlərini ora salarlar, əllərini ocağa tutub deyərlər: “Gorum ol, ocaq, gorumda yan...” Tənbəl... Bir kişinin bir tənbəl oğlu varmış...Kişi oğlunu evləndirir. Deyir, “bir it bir dərini sürüyə biməyəcəkmi”, evləndirim bəlkə düzəldi, adam oldu. Elə də eləyir. Oğlan www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
evlənəndən sonra daha da tərpənməz olur. “Ver yeyim, ört yatım.” Bir gün arvadı ev süpürürdü, tənbəl də oturmuşdu sobanın qırağında. Arvad güc-bəlayla onu ocağın o biri yanına keçirir ki, altını süpürsün. Tənbəl bayaq oturduğu yerə baxır, həsrətlə deyir: -Ay gidi dünya, insan quş kimi şeydi, bayaq hardaydım, indi hardayam...
*** Bir tənbəl də tez-tez deyirdi: üçdə alacağım yox, beşdə verəcəyim yox, niyə işləyirəm, kimin üçün işləməliyəm. O gəlir deyir: qalx, bu gəlir deyir, qalx. Nolaydı qıymaqulada toğlu otaraydım, salmasaçaqda
İndi görək bu tənbəl adamın istədikləri nəymiş? www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
otun yenicə cücərən çağıdır. “Cücük çağı” da deyirlər. Toğlu da ona görə hara qoyarsan ora sancılıb otlayar, heç çoban lazım olmaz. Salmasaçaqda sağmal otarmaq istəyir. Sağmal, qoyunun sağılanlarına deyilir. Salmasaçaq otun dadlı, ballı vaxtıdı, sağılan qoyunun, yəni sağmalın qarnı bu vaxt doyar; çobana zəhmət verməz. Yayda da camış otaraydım deyir. Yayda camış ot yox, su axtarar, dədələr belə deyib, su tapıb girər içinə, bir də axşam üstü çıxar. Payızda da deyir, at otaraydım. Payız ayları kəhər atların soyuq aylarıdı. Yaylaqlardan, yamaclardan enərlər oba ətəyinə, çoban lazım olmaz...Beləcə, tənbəl də deyər; bütün bunlar mənim hünərimdi:
Geyinməyə kürk gətir, Ipək əldən quymağı Ağ fətirə bük gətir. Yağca verin yağlanım, Balca verin ballanım, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bir qarı quzularını çaya çıxartmışdı, yəni ağırlığını- yağırlığını yusun deyə, bilirdi ki, quzu tez- tez su səsi eşitməlidi, bu da el arası bir sınaqdı; deyərlər: quzunu çox yatırtsan övkə xəstəliyinə tutular. Ona görə də qarı quzularını çayın yaxasıyla aşağı-yuxarı gəzdirirdi. Quzuların içində bir oğlaq da, yəni keçi balası, vardı, birdən atdanıb düşməyə başladı. Qarı gülə-gülə dedi: -İndi suya düşəcək, nə tez başladı, bu?!
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Dildə-ağızda belə bir ifadə yaşayır:“keçilərin şeytanla qohumluğu var”. Onu da deyirlər ki, “Dıbır keçilər qıza- gəlinə pis baxarlar”... May ayında deyərlər, torpaq can gətirər. Qışda sirr yığar, martda, apreldə sirri cücərər, mayısda sir qalmaz, torpaq sirrini açar. Ona görə də dədələr deyib: “mayısdan baxanda payız görükər...” Yəni payızın varı-dövləti may ayından bəlli olar. Mayısda deyərlər, arxaclar yamaca qarışdı. Arxac otuyla yamac otunu bir-birindən ayıra bilməzsən...Amma bilənlər vardı; güney otunu qüzey otundan, arxac otunu yamac otundan seçən bilicilər vardı... Südün, qaymağın, pendirin dadınnan bilərdilər ki, sürü hansı dağın hansı yamacında otlayıb...Ot var, südü yağlı edər, ot var sulu edər. Arxac otuna sürü yaxın düşməz, çünki arxacda bitən otun dadı-tamı yoxdur, bir yekəliyi var, ona görə ki, arxac otunun bitdiyindən torpağın xəbəri olmaz; arxac otu peyin otudur. Ona görə də boylu-buxunlu, amma ürəksiz, qorxaq oğlanlara deyərlər, “arxac otudu”...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Holavarlarda işlədilən “xop”, “hop” sözü kotan hissə- lərindəndir... Kotanlar cürbə-cür olurdu; ən böyüyünə “Qara kotan” deyirdilər, iri gavahanlı, -tutacaqlı kotanlar idi, on
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
boyun ulaq,- tapmacada deyilən kimi “səksən ayaq, qırx buynuz”, yəni iyirmi gəl qoşulardı. Açması kotan olan həmin tapmaca budur.
Bay ola, bayquş ola,
Bayquda yatan quş ola.
Səksən ayaq, qırx buynuz-
Bu nə dövlətli quş ola?...
Ən kiçik kotan cütdür, tək at qoşulur, ağacın kötüyündən düzəldilirdi. Dəmir kotanların torpağa işləyən yerində el arasında “hop” deyilən iri, iti, kəsərli bir parça uzunsov polad olur, tez-tez də korşalır, yəni kəsərini itirir. Torpağı yaxşı yarmır...Onda həmin polad parçasını, yəni hopu dəmirçiyə aparırlar ki, itiləsin. Dəmirçi hopu körük odunda “pul kimi” qızardır, suyunu təzədən verir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Suyu da gərək elə verəsən ki, sərtliyini itirməsin. Suyunu alandan sonra itilənir. İtiləndiyi yerə, yəni kəsərinə isə zod deyilir.Ona görə də tez- tez işlədilən belə bir ifadə var. “Filankəsin ağzı zoddudu...” El arasında kiməsə arxalanan adamlara “ağzı zoddudu” deyərlər...
Bayatılar ... Quşum gəl, hay quşum gəl, Qanadı sınmışım gəl. Xalqlar ölər ayrılar, Diri ayrılmışım gəl. Armud ağacı haça, Əlim dolaşdı saça. Iyid ona deyərəm, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
***
Hansı ilin sərcəsi çoxdur, onda deyərlər, qarışıqlıq, dava-dalaş çox olacaq. Deyərlər, sərçələri suyla qovun ki, öcəşməsin, yoxsa dalınızla danışan çox olacaq...daşla qovanda daha çox deyinirlər, üstünüzə deyindirməyin. Ona görə də sərçələr topalaşanda üstlərinə su səpib oxuyardıq:
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qarğışın dağa-daşa. Ardınca su sənin, su sənin...
***
Deyərlər, ən yaxşı boya gicitikan boyasıdı, amma boyası alınar, tutmaz, həm də qanın sevdiyi, qana xeyirli bitgidi, ye, qanın durulsun... Deyərlər, quraqlığı çayquşundan soruş... Axşamlar çay qırağında nəğməsini oxuyarsa bil ki, yağış yağacaq...
Gül-çiçəyin sulu vaxtı... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
May ayının ortalarında deyərlər, gül suyunun vaxtıdır, bəzi bölgələrimizdə buna “gül yağı” mövsümü deyilir. Qızılgülün suyu mayıs ayında az qalır şehə qarışsın, elə qarışır da. Qızılgüllər səhər tezdən elə şehli- şehli yığılır, mis qazanlara doldurulur, sonra gülün üstü örtülənəcən su tökülür. Qoyulur ocağa. Şəki yörələrində “əngənə” deyilən qapaqla qazanın ağzı qapanır, yanları da xəmirlənir ki, gülün havası çıxmasın. Əngənənin qırağında balaca deşik olur, həmin deşiyə bir arşın uzunluğunda qamış taxılır, bir ucu da bağlanır güyümə, güyüm də axar suya qoyulur. Qazanın buxarı qamışla gəlir güyümə, orda da dönüb olur gül suyu, -gül yağı.
*** Deyərlər:“Səhər gəzər obanı, axşam qızar dabanı”... “Atıcı atar qurd oynar, ağlı kəsən bir də oynar” www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qərb bölgələrimizdə olaylara-olmuşlara “həkət” deyirlər. İndinin özündə də tez-tez işlədilən belə ifadələr var: “həkətini gördünmü?” “Başıma gələn həkəti eşitdinmi?” Mənə elə gəlir ki, “həkət”sözü hekayət sözünün qərb ləhcəsidə işlənən formasıdır. Mən bu kiçik hekayətləri toplayıb işlıəmişəm. Beləliklə, eşitdiyim kimi:
Yüklə 6,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|