Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YARADANIN
- Çobanla minbər... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
- Saçın ucun hörməzlər; toy havaları...
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Tanrıçılığın sağlam anlayışlarını, tanrıçılıqla bağlı inanclarını qoruyub saxladı. Tanrıya necə inanırdısa Allaha da elə inandı. Tanrıçılığa görə Su onun and yeriydi, Ucalıq and yeriydi; məsələn, uca dağlara tıapınmağı vardı, görəndə bağır basıb baş əyirdi. İslamı qəbul edəndən sonra isə əlini yzünə çəkib salavat cevirdi... Ona elə gəldi əslində heç nə dəyişməyib YARADANIN sadəcə adı dəyişib, vəssalam...Amma hər halda Tanrıyla Allahın arasında az da olsa fərq vardı, o fərqi Xalq elmi izahlarla yox, ruhuyla hiss etdiyinə görə bütün bunları yaşada bildi, indi də yaşatmaqdadır... Ustad aşıq Hüseyn Saraclını da yuxarıda ona görə xatırladım...Məlumdur ki, vaxtın müəyyən vaxtlarında islam dini tərəfindən çalıb oxumaq, aşıqlıq eləmək
mənalardaydı. Bu fərqlərsə islam dininin kökündən- mahiyyətindən yox, bizi sevməyən hər hansı bir din xadimindən gəlirdi... Bu Xalq öz yaşam tərzini də islam dini qaydaları üzrə demək olar ki, dəyişmədi, dini dairələri nəzərə almasaq min illiklər boyu necə yaşamışdısa elə də yaşamağında oldu...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
endərdi. Kənddə gördüyünə məətəl qaldı. Minbəri birinci kərə görürdü; o yaylaqda olanda obada minarəli məscid tikmişdilər, görməmişdi. Ona görə sürünü də saxlayıb mat-məətəl minbərə baxırdı. Ondan bundan soruşdu. -Bu nədi? Nəyin nəsidi? Dedilər: -Minbərdi. Dedi:
-Bəs minbərdəki kimdi? Nə deyir? Oxuduğu nədi? Dedilər: -Molladı, əzan çəkir. -Əzandı, nədi, onun dediklərinin mənim qoyunlarıma bir ziyanı yoxdu ki? -Heç bir ziyanı yoxdu,-dedilər,- əksinə xeyri var. -Onda qoy nə qədər istəyir oxusun,- dedi Çoban, sürüsünü çəkib uzaqlaşdı...
***
Bir adam uzaq yoldan gəlirdi, bərk yorulmuşdu, mənzilə çatmağa da hələ xeyli vardı...Allaha yalvardı ki, bir atlı göndər, məni tərkinə alsın, artıq yeriyə bilmirəm. Bir dedi, iki dedi, gördü budu, bir atlı gəlir, yanında da www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
*** Bu cür hekayətlərlə, detallarla(qırıntılarla) Xalq zaman-zaman özü öz
münasibətlərinə aydınlıq gətirməliydi, gətirirdi də, çünki Xalq ayrı-ayrı adamlarıyla yox, bütöv halında vaxta-zamana bənzəyir, içini-çölünü aydınlatmalı, yaşayışının hər anına düzən verməlidir; dinini dəyişsə də öz işindəydi, sürüsünü artırırdı, dolanışığını düzəldirdi, oğul-uşaq böyüdürdü. Bütöv halda götürsək, din öz möhtəşəm gücüylə ona təsir edə bilmirdi. Yuxarı təbəqələrdə məscidlər inşa edilib, dini mərasimlər keçirilsə də xalq əslində öz işindəydi. Onun fikrini-düşün- cəsini yalnız təbiət hadisəsi dəyişdirə bilərdi. Adət- ənənələri də bu cür köklənmişdi, yəni yazla, güzlə (payızla), bir söz, fəsillərlə bağlı idi. Toy-düyün adətləri əslində yazın –payızın tərkib hissəsi kimiydi. Bütün düyünlər qız görməkdən, qız seçməkdən, “hə”ni almaqdan
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
elçiliyə, toya-düyünə, uşağa
qalmaqdan uşağın
doğulmağınacan öz vaxtına-zamanına bağlıydı; yaz özüylə öz yaşıllığını-tumurcuğunu gətirdiyi kimi Xalqın da adət-ənənəsini cücərdirdi... Bir vaxtlar bu adət-ənənələr də dediyim kimi vaxtın-zamanın içini doldururdu, vaxtdan ayrı deyildi. Hər şeyin öz vaxtı var idi...Baxmayaraq yeni din özünün yeni adətlərini təbliğ edirdi, yerli adətlərə qadağalar qoyur, aranı öz istədikləriylə doldurmağa çalışırdı. Yeni dinə görə qızlar, gəlinlər örtünməliydilər, ümumiyyətlə qadın olan kəs görünməməliydi. Bu cür moüzələr oxunurdu... Xalqsa, hə, desə də çiyini qalxa- qalxa gülür, amma yaratdığını yaradır, sözünü deyir, sazını çalıb, mahnısını oxuyurdu.
Dəyirman üstü çiçək,
Oraq gətirin biçək.
Qardaş bir qız sevibdi,
Uzun boy, qara birçək... Deyişmə... Günlərin birində eşitdim ki, aşıq dostum evlənib, ayınnan-uyunnan da(şey-şüy)alıb getdim təzə ailənin www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qərbi Azərbaycan bölgələrində toyun ikinci günü, günortadan sonra qız evində “Şax” bəzədilərdi. “Şax” nədir? Əslində dağdağan ağacından düzəldilir. Piramidaya oxşar quruluşu olur, gövdəsinə elə dağdağan ağacının budaqlarından asılqanlar quraşdırılır. Aşağıdan iki adam üçün tutacaq qoyulur. Qğlan bəyinin sağdışı, soldışıyla
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qız bəyinin sağdışı, soldışının hədiyyələri, sovqatları, qohum-qonşuların verdikləri paylar bu asılqanlardan asılır. “Şax”ın götürülmə vaxtı axşam üstüdü, “Şax ağacı” qız evindən elə vaxt çıxarılardı ki, yolun yarısında işıq lo- paları yandırılsın, toy evinə işıq lopalarıyla çatsınlar. İşıq lopaları da gilas ağacının qabığından düzəldilirdi. Əsas məsələlərdən biri oydu ki, “Şax” qız evindən oğlan evinə təzə yolla getməliydi, yəni, hamının getdiyi yolla yox, təzə cığır salınmalıdır ki, qız bəyi ər evində qayım-qədim olsun, şeytan geri qayıtmağına yol tapa bilməsin, yol göstərəmməsin... Adətə görə “Şax ağacı”na bələdşi seçilərdi. Bələdçi də “Şax ağacını” başının dəstəsiylə bir yerdə bəy evinə ayrı yolla aparmalıdır, divardan aşırır, hasarlardan keçirir, qız da başının dəstəsiylə “Şax ağacı”nın ardınca toy evinə yollanırlar...Nə qədər gec çatsalar, nə qədər uzun yol getsələr o qədər yaxşı sayılardı. “Şax” yolunun öz qaydaları olduğundan unudulmaz tamaşalar göstərilir ki, təzə toyluların ömürləri boyu danışılsın. “Şax”ı hər toy yiyəsi öz imkanına, adına görə bəzəyərdi, yəni adla söylənərdi ki, filankəs gözəl “Şax” bəzəmişdi, məsələ təkcə sovqatlarda deyildi, təntənəylə gətirilməyindəydi; “Şax ağacı”na dediyim kimi bələdçi, qoruqçu seçilirdi, Qoruqçu da özünün dəstəsini yığırdı ki, “Şax ağacını” bütövlükdə qoruya bilsin. Ona görə ki, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“Şax”ın yağmalanmağına-talanmağına izin verilirdi: Gəlini də onun sağdış, soldışını da oğurlayıb nəmər-sov- qat alıb qaytarmaq adətdəndi... Bu da bir tamaşaydı, bu- nunla belə adətə görə kim bacararsa “Şax ağacı”ndan istədiyini götürə bilərdi. Amma qoruqçu dəstəsinin qamçısına heç kim yaxın düşə bilməzdi...Bu arada
önünə çıxırdı, Qız bəyini (gəlini) kim güldürərdisə, istədiyi payı ala bilərdi... “Şax” çal-çağırıyla təzədən yoluna düzələrdi, hansı məhlədəsə yenə yolunu kəsərdilər. Bələdçi irəli çıxıb soruşar: -Nə istəirsən?! -Güləş havası çalınsın. Güləşmək istəyirəm. Güləş havası çalınır, şaxın qoruqçu dəstəsindən güləşçi çıxır, Qoruqçu meydanı genəldir, “Güləşəngi” havası altında görünməmiş bir güləş baş tutur... Ona görə də el arasında belə deyim, ifadə yaranıb: “Elə bil şah güləşçisidi...” Əvvəl hesab edirdim ki, “şah” sözü burda “padşah” mənasındadır. İndi mənə elə gəlir ki, “Şax ağacı”nın güləşçisi kimi anlasaq daha düz olar... “Şax”ın güləşçisi udardısa yol açılardı, uduzardısa şaxdan nəmər-mükafat verməliydilər... “Şax ağacı”nın yanından qız oğurlamaq-qaçırmaq adəti də var, daha doğrusu, adətdi, qız bəyini oğurlayıb gizlədirlər ki, bahalı hədiyyələr alıb yerini desinlər. Ona
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
görə “Şax ağacı”na bələdçiylə yanaşı gizlincə çuğul da seçilir; qız bəyi itəndə çuğul kəndi bir-birinə qatıb oğlan evinə xəbər göndərir ki filan yerdədi. Oğlan bəyinin başının dəstəsi həmin qapıya gedib qız bəyini sazla-sözlə istəyirlər:
Bizdən salam olsun nazənilərə,
Verin qız bəyini, yar bzimkidi.
Çuğul söz gətirdi, oyun oynadı,
Yardan xəbərimiz var bizimkidi.
Qızlar istəyirlər yox, deyib işi bir az da bərkitsinlər:
Başına döndüyüm el igidləri,
Varın gedin burdan, yar sizin deyil.
Gözəllər toruna düşüb qalarsız,
Qızlar görürlər ki, oğlanlar əl çəkmir, bütün el-oba da axışıb bura, hamı bu zarafatın, bu oyunun içindədi; biri qızı ver deyir, biri vermə deyir. Sonda oğlan evi yeyib içməyə bir qoç boyun olur. Qız bəyini gizlədənlər bu sözlərlə qızı verirlər:
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Gözünüz yoldadı, könül səsdədi,
Qaşları qələmdi, ağzı püstədi.
Yığval ətəyidi, muraz üstədi,
Alın gedin oğlan yar sizinkidi...
Bu cür toy tamaşalarının, zarafatlarının içindən keçə- keçə gəlib çatırlar toy evinə; “Usta çal” havasıyla gəldiklərini bildirirlər, şənlik-şənliyə qarşır, saz-saza... “Şax” adamları (obrazları) Bələdçi, Qoruqçu,Nayğara, Çuğul başına gələnləri gülməli şəkildə, biz sizə nece danışdıq eləcə, oynaya-oynaya bəzəyib- düzəyib danışıb toy adamlarını əyləndirirlər. Danışdıqları da beləcə, yüzilliklərə addayır...Bu obarazlar –yəni “Şax ağacı”nın adamları çox vaxt dəyişdirilmir, elin-obanın toyunu-şənliyini onlar idarə edir; sağdış, soldış dəyişdirilir, onlar yox...
*** Böyük türk tədqiqatçısı Ziya Göyalp “Türk mədəniyyəti tarixi” kitabında yazır: “Avropa tədqiqatçısı Grenar, Çin Türkistanında ailə qurmaq - evlilik törənlərini üç cür işləyərək toplamışdır: a) Güvey, (Azərbaycan türklərində kürəkən, yeznə, göyü, giyov) dostlarıyla birlikdə qayınbabasının (bizdə www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Hay evlənin! Hay evlənin” mahnısını oxuyarlar. Qızın atası onları qapıda çörəklə qarşılayar, sonra onları təntənəylə evə dəvət edər, oğlanın boynuna bir yazma-şərf dolayar, qızını ona təqdim edər. Tədqiqatçı Grenar belə hesab edir ki, bununla da, yəni yazmanın oğlanın boynuna salındığıyla qızın üzərində olan atalıq haqqının artıq oğlana keçmiş olduğu bildirilir...Bundan sora bir qab su gətirilir, oğlanla qızın ata-anası su qabında çörək isladıb nişanlılara verirlər. Bu da o deməkdir ki, qız artıq ata evini tərk edə bilər. b) Qızı ata evindən qızın qadın qohumları ağlaya- ağlaya yola salarlar. Kazaklarda qonşu oğlanlar bizdə olduğu kimi yolu kəsib bəy evindən “Torpaq basdı” istəyərlər. Bəyin boynuna salınmış yazmanı-şərfi oğurlamağa çalışarlar. Kürəkən yazmanı verməmək üçün pul-para xərcləyir.... Bəy evinə çatanda qızı xalça üzərində aparırlar, çünki qızın ayağı ilk qədəmində bəy evinin həyətinə dəyməməlidir. Icəridə yanan bir ocağla üz-üzə qoyurlar, bu da Çin Türküstan türklərinə görə qızın ruh pərisinin oğlanın ruh pərisiylə tanışlığı üçündür. c) İndiyə qədər bir-birini görməmiş olan bu iki pəri birdən-birə sevişməzlər. Ona görə də qaynanayla qaynata www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
azı üç gün gəlini görməməlidir ki, bu iki gəncin könül pəriləri isnişə bilsinlər. Sartlarla Qırğızlarda gəlin bu üç günü pərdə arxasında (bizlərdə gərdək) keçirir, ona yalnız bir qız arkadaşı qulluq edir. Üç gündən sonra üz açılması törəni başlayır. Qırğızlar buna “bet açar toy”, Çin Türküstanında “üz açıqdır”, Türkiyə türklərində “üz görümlüyü” Azərbaycan türklərində (əlavə mənimdir) “üz gördü”yə yığışıb hədiyyələr gətirirlər... Ziya Göyalp bəy əfəndiyə görə də bütün bunlar iki gəncin sıxıntısını, utanmağını aradan qaldırmaq üçündür. Mən də bu fikirdəyəm...
***
Dədə-babadan qalma toy adətlərimiz həmişə bir adamın yaratdığına yox, təbiətin özünün yaratdığına bənzəyib, təbiətin dəyişilməz qanunu kimi qavranılıb. İndi toylarımızdakı sahmansızlıq özümüzdə olanları unutduğumuza görədir. Vaxt, onu anladıq-anlamadıq, güclüdür, zəifləri öz havasına oynatmağı sevir... Sən min-min illərlə sınaqdan çıxartdığın inancları, işləri-işləkləri, adət-ənənələri atıb www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
başqa – yad şeylərə cumanda özün də bilmədən vaxtın çaldığına oynayırsan. Vaxt gedir, Vaxt hərəkətdə olandı, onunçün də düşüncəsiz, sınanılmamış, haya-küyə aldanıb nə eləyirsənsə bu günlükdür, sabaha qalmır. Bizim bu günkü
toylarımızdan gileylənə-gileylənə qeybət etməyimizin səbəbi də budur. Bir zamanlar hər hansı bir toyu mövsüm kimi yaşayırdıq, ona görə ki, toyun ilki, ilk addımı elə mövsüm kimi başlayırdı; cücərirdi, göyərib- yaşıllanırdı, arınır-daranırdı, yetişib meyvəsini gətirirdi... Xalqın özünün yaratdığı ifadədir: “Toy-toyu gətirər...” “Bir toydan yüz toy çıxar” deyib. Düz deyib, təbiətdə də bir-birindən ayrı heç nə yoxdur. Bir kökdən min kök ayrılar, uzaqdan-uzağa sevgi havasına sevgi çiçəkləri açılar...İndiki kimi toylara az qala bir ay qabaqdan dəvətnamələr paylanmazdı. Qara zurnada “Sabah sazı” deyilən bir hava adında olduğu kimi sabah-sabah çalınar, çalınan kimi də səsi çatan yeddi para kənd bilər ki, axşam filan yerdə toy var; tələsməz, qara zurna yenə nəsə deməlidir, indiki dilimizlə desək, toyun proqramını bildirməlidir.
|