Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VI məktub
- Yaylaq dərslikləri...
- Arı otu...
- Alaşa...
|
Tap tapmaca... Xətkeşin iz-iz eylər, Xətləri dümdüz eylər. Hansı saydı toplasaq, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Ikini səkkiz eylər. (cavab 6) Tək saylı olan nədi? Saylara dolan nədi? Iki birdən bir çıxsaq Yerində qalan nədi? (cavab 1)
3 gəlsə 10-a nelər? 10 getsə sona neylər? Birini üstdən aldıq, Bəs biri yana neylər? (cavab 1)
Bir onluq iki 5-dir, Bir 1-in beşi 5-dir. Adına nə deyərsən, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Mən desəm 5-i 5-dir...?! ( cavab beş dənə 1)
Alabəzək 10 quşdu, Bağımıza qonmuşdu. Yerdə üçü qalıbsa, Bəs neçəsi uçmuşdu? ( cavab 7)
Bir “sən”də bir “s” varsa, Bir “mən”də neçə “n” var? www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bir 10-da on 1 varsa, Bir 100-də neçə 10 var? (cavab 10)
Əl ələ tutub sənlə
Vərəqləri dolaşır.
Nə səsi var, nə dili,
Amma sənlə danışır... (cavab qələm)
Tap tapmaca, tapdınmı? www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Durum birin də yazım.
Ata otdu, quşa dən,
Bə, bəbəyə nə lazım? (cavab süd)
Buynuzu var ucadan,
Hər şey baxar, bacadan.
Hər nə desən orda var,
Amma heç kəsə verməz,
Sən onu görərsən,
O, səni görməz... (cavab televizor)
Dəmir dəmir üstündən,
Hörüyü var tüstüdən.
Soyuq olar, tərpənməz,
Qaçar, gedər istidən... (Paravoz) www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Görsən də görəmməzsən,
Görməsən də görərsən.
Üstündən keçən kimi
Saçlarını hörərsən... (cavab külək)
Bir quzu elə birdi, Min yoxlayaq, min sayaq. Arxaca gələndəsə, Iki baş, səkkiz ayaq. (cavab quzu və anası)
On inəkdi, de görüm, Tövlədən niyə çıxdı? www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
İkisi su içəndə, Səkizi göyə çıxdı... ( cavab: “göy” birda yaşıl çəmənlik mənasındadır)
Bir balıqdı, bir ceyrandı, bir də quş, Gördüm, bir-bir əl elədim onlara! Qaçdı, getdi, səsim-ünüm çatmamış, Balıq suya, ceyran çölə, quş hara? (cavab: quş göyə)
Səkkiz yöndən nur saçar, Zülmət ondan gen qaçar Üç rəgli, üç boyalı, Azad, uca, sayalı...!(cavab: Milli bayrağımız)
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“Yüyət günü”nün düzgüsü Yüyət günü deyəndə nəyi nəzərdə tuturuq? Yüyət günü, təmizlik günü deməkdir. İndi də bəzi kəndlərimizdə, evlərimizdə-ailələrimizdə az da olsa yaşamaqdadır. Yəni hər evin özünün təmizlik günü, yuynma-yüyət günü olardı. Bizim ailənin yüyət günü adna günüydü, yəni cümə günü, beşinci gün. O günün salamlaşmağı da başqa cür idi. Hamı bir- birinə: “Günün yağlı olsun”-deyərdi... Paltar yuyan, qazan asan, su qızdıran, uşaq çimizdirən qadınlarla ancaq belə salamlaşardılar: -Günün yağlı olsun!
Analarımız bizi yuyub-yaxıyanda su qarışıq “Yüyət düzgüsü” oxuyardı, bununla da bizi arıdar-duruldardılar. Bu düzgüləri bizim özümüz də əzbərləyər, başımızdan su töküldükcə deyərdik:
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Ağırlığım, yağırlığım, Dağdan axan sellərə, Küləklərə, yellərə, Qarğış deyən dillərə, Yalan, talan əllərə, Haram yeyənlərə... Dənizlərə, göllərə, Öküzlərə, kəllərə, Axsı-ıın, getsin...
Ağırlığım, yağırlığım, Göydə uçan quşlara, Qara-qara daşlara, Geridə qalmışlara, Cinə yoluxmuşlara, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Oğruya, oğraşlara, Axsı-ıın getsin...
Ağırlığım, yağırlığım Bizə hürən itlərə, Minilməyən atlara, Yeyilməyən otlara, Yağılara, yadlara, Pis arvadlara Axsıı-ıın, getsin... Son uğurlamağı (son suyu) analarımız oxuyardı:
Bu su böyütsün səni, Yusun, eyitsin səni, Öysün, öyütsün səni... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Sən ananın balası, İmarəti, qalası, Su səni təmiz yusun, Yanınnan axmasın, Canınnan axsın...
***
Yaylaq dərslikləri... Yarıyaşını çoxdan ötmüş
bir ağsaqqaldan soruşdular:-Nə var, nə yox? Səhhətiniz necədi? Dedi: - Yaxınlar uzaq olub. Birlər iki olub. Ikilər də üç. Ağsaqqalın nə demək istədiyini anlamaq üçün xeyli düşünməli olduq. Axır ki, tapdıq. Yəni qocalmışam, yaxınları seçə bilmirəm. Hər şeyi iki görürəm. Ayaqlarım da əlimdəki əsayla bir yerdə olub üç... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
El arasında “qurd fəndi”deyilən ivadə var. Qurdun“Oğru kölgəsi”nə girmək fəndiylə tanış olduq. Bir fəndi də Gün şüalarının düşdüyü vaxtlarda “işığa girməklə” bağlıdır... Bunu bilən ağıllı çobanlar axşam üstü sürünü kəndə, obaya gətirəndə adətən elə gələr ki, Gün arxadan düşsün...Günəşə qarşı gələrsə, yəni günün işığı qarşıdan düşərsə sürü heç nə görməz, çobanın da gözü qamaşar, qoyun-quzunun da... Canavar bilir bunu, çoban qarışıq, sürünü güdür, Günəş əyilir, dağların qaşından düşən şüalarla sürüyə girir, sürü də, çoban da, çobanın iti də heç nə görməz, gözləri qamaşar...Günəşin bata-batda olduğu qürub vaxtı bir an çəksə də bu andan qurd ustalıqla istifadə eləyə bilir, yararlanır. Ona görə də Dədələr deyib; sürünü günə qarşı aparma... “işığı qurd gətirər”. ***
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
deyirlər ki, tayı ölüb yalquzaq olmuş canavarlar yaylaq itlərini səslərindən tanıyırlar. Səslərindən bilirlər ki, hansı itə yaxın düşmək olar, hansı it sərtdi, hansı it yumşaqdı. Beləliklə, istədikləri vaxt yalquzaq canavarlar çoban itlərini yoldan çıxarda da bilirlər. Yaylaq diliylə desək taylaşırlar, birgə yaşamağa başlayırlar. Yalquzaq itin bələdçiliyiylə sürüyə düşür. Ağıllı çobanlar itdən tez şübhələnməyə başlayırlar. Bunu ilk öncə qoyunların özü bildirir. İt canavarla yaxın olub qayıdanda canavarın qoxusunu gətirir, qoyunlar hürkür. Ona görə ki, itdən canavarın iyi gəlir... Yaylaq həyatında belə hadisələr çox olub. Bu cür dönük, satılmış itləri elə yerdən asırlar ki, canavara görk olsun. Canavara görk olur, amma o gündən yalquzaqla çobanların arasında açıq müharibə başlayır... 70-ci illərin əvvəllərində yazdığım “Qaraca kişinin yaylaqları” hekayəsini bu mövzuya həsr etmişəm... Nə qədər yırtıcı olsa da eldə-obada qurda hörmət, sayqı azalmır. Ona görə ki, qurdun elədikləri açıq-
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
açığınadı, mərdanədi. El-oba deyimindən də bilinir: “Qurd üzü mübarəkdi”, “Qurdla qiyamətə qaldı”, “Qurd anıldığı yerə gələr”, “Qurd əniyindən it olmaz, yenə qurdoğlu qurd olu...”, “Qurd kimi ağız-ağıza yatırlar...” Deyilənlərə görə bir ağ canavar Oğuz xana döyüş yolunu göstərərmiş, həmişə də qələbələrə apararmış...Əmir Teymur döyüşlərdə “qurd fəndi” işlədərmiş...Qurdun adını çəkməzlər, “ağzıyanmış” deyərlər... ***
Deyərlər, “küçüyü mahmızından, ili yazınnan tanı”... Mahmız küçüyün qabaq pəncələrinin arxasında olan çıxıntıdı. Usta çobanlar küçük seçəndə mahmızına baxıb seçərlər... Küçüyü böyütmək üçün, daha doğrusu, yaylaq iti eləmək üçün yaylağın öz dərslikləri var. Öncə, dediyim kimi, küçük vaxtından gərək seçilsin. Sonra gözləri açılmadan yeraltı qazmaya salınmalıdır... Ona görə də
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
məsəl var: “Gəlini gərdəkdə, küçüyü deşikdə (dəməkdə) saxla...” Bu da çox yəqin ki, iti küçük vaxtından qaranlığa öyrəşdirmək üçündür. Yeməyini də elə orda deşikdə verirlər. Adına öyrəşsin deyə adını çağırıb vaxtında yeməyini, suyunu deşiyə qoyurlar. Gözləri açılandan sonra küçüyün qorxusunu çıxartmaq qalır...Qorxu çıxartmaq nədir? Küçük hələ qazmada ikən kimisə bəzəyib-düzəyirlər, yəni qalın geyimlərdən geyindirirlər, qorxunc hala gətirirlər. Yiyəsi əlləriylə küçüyün gözlərini örtür ki, işığa birdən-birə baxmasın. Dünyaya gözlərini açanda da ilk dəfə qorxunu görsün. Küçük qorxa-qorxa, hürkə-hürkə ətrafına baxır, istəyir çıxdığı yerə qayıtsın, deşiyin ağzı bağlıdı, artıq. Yiyəsinə sığınmaqdan başqa çarəsi qalmır...Elə bu vaxt bəzənib-düzənmiş Adam qorxunc səslə küçüyün üstünə yeriyir. Küçük çığırıb özünü yiyəsinin üstünə salır. Bu, küçüyün qorxunun nə demək olduğunu bildiyi andır.Yiyəsi də neçə müddətdi bu anı gözləyirdi, ağacını götürüb Qorxuya hücum edir, Qorxu qaçır, küçüyün yiyəsi də dalınca: -Paraq tut, -bu səs küçüyə bəs edir. Yerin altında yaşadığı günlər ərzində adını eşitdiyi doğma səssin nə dediyini anlayır, yerindən götürülür. “Arxalı köpək qurd basar” məsəlini də ona görə www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
deyiblər. Qorxuya çatır, Qorxulu qaraltı da özü bilə-bilə yıxılır, küçük elə bilir bu boyda qorxunu özü yıxdı, daha da qızışıb onu didişdirməyə başlayır. Yiyəsi qorxunu onun əlindən alır, başını tumarlayıb, tərifli sözlər deyir... Bununla da it gələcəyin bütün qorxularına hazır olur...
***
Yaylaq yerində alaçıqların çox zaman qapısı bacası açıq olur, ya da heç qapısı olmur. İt qaba- qaşığa baş vumasın deyə küçük vaxtından ağzını yandırırlar... “Hələ ağzı
yanmayıb” deyimi
də təsadüfi yaranmayıb. Dediyim kimi, birinci dərs ayağındakı mahmıza baxıb küçüyü seçməkdi, ikinci dərs qazma həyatıdı, üçüncü qorxu dərsini qorxusunu keçirtmək... Sonra ağzını yandırmaq gəlir. Mis qabı odda qızdırıb, içinə yemək töküb alaçığın qapısı ağzına qoyurlar. Küçük özünü salıb yeməyi yeyəndə ağzını yandırır, zigildəyə-zingildəyə uzaqlaşır. Acından ölsə də bir də başını qaba salmır... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qurdbasan itləri xışa öyrədirlər; yəni, üstünə xırda bıçaqlar bərkidilmiş xalta keçirdirlər boynuna. Boynunda xış, bu cür təlim görmüş itlər özlərini çırpmaqla qarşılarına nə çıxdı yaralaya bilirlər... 1990-cı illərdə Amerikada çalışan türk tədqiqatçı-jur- nalist Əhməd Arslan “Oğuz eli” qəzeti”nə bir məqalə ver- mişdi, yazırdı ki, arxeoloqlar hindular yaşayan ərazilərdə iri, çox böyük boyun bağı tapmışdılar. Mətbuatda bu haqda çox yazdılar dərc olundu, mübahisələr, dartışmalar getdi. Əgər, deyirdilər, qadın boyunbağıdırsa, bunu gəzdirən qadının üç metrdən artıq boyu olmalıdır... Mən, -deyir, - Əhməd Arslan, – boyunbağının şəklini qəzetdə gördüm, tanıdım ki, xışdı, Qars kəndlərində döyüş itlərinin boynuna taxılan xalta-xış. Getdim redaksiyaya belə də dedim, inanmadılar. Redaksiyadan bir müxbir də qoşdular mənə, getdik Qarsa, elə öz kəndimizdən bir neçə dənə xış götürüb qayıtdıq Amerikaya... Məsəl var: “At qarnından üşüyər, it burnundan”. Ona görə də atlar ayaq üstə yatarlar, itlər də quyruqlarıyla burunlarını örtəndən sonra. Böyüklərimiz itlərin quyruqlarını da bu səbəbdən kəsirdilər ki, yatmasınlar, sürüləri qorusunlar...Quyruqsuz itlərə də xola deyərdilər..
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Çox vaxt da quyruqlarının ucunu qatdayıb qırla ya- pışdırırdılar. Bu cür itlərə Çəmbər adı verərdilər. Deyərlər, iti aldatma; bir dəfə çağırdın, gəldi, bilsin ki, nəyə görə çağırdın, yanında verməyə yemək olmasa da başını tumarla ki, bir də çağıranda nəyə gəldiyini bilsin. Türk həyat tərzində, anlayışında atla it insanın ən yaxın dostudur. Bu onun düşüncəsində, yaratdıqlarında, adət-ənənəsində sazında-sözündə yaşamaqdadır...
Deyərlər, arı beçə verəndə əsgi yandırıb tüstüsünü arıya verərlər, yanında tütəkçi tütək çalar, beçələr səsə yığışıb bir-birinə sarına-sarına asılıb qalarlar. Beçə qaçanda tənəkə döyürlər, göyə papaq atırlar. Ana arı hardadı, beçələr ora yığılar. Arı otu var, o otdan dərib əlində tutsan ana arı üstünə qonacaq, beçəsi də ardınca... Belə deyirlər ki, kandalaşın meyvəsi qaralanda balı çəkməyə başlayırlar. Adətdi, təzə gəlini əlində bir qab www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
balla gətirərlər. Gəlin əlini bala batırıb keçdiyi qapıya vurur. Qaynana gəlinin başı üstündə çörəyi ailənin sayı qədər bölür, evdəkilərə verir, hərə qismətini gəlinin əlindəki bala batırıb yeyir ki, arada şirinlik olsun... Baxmayaraq el arasında belə bir ifadə də işlədilir: “ Elə gəlin var, qapıdan bir batman balla girsə də xeyri yoxdur”. Deyərlər, Günəş çıxanda da, batanda da yer-yurd üzünü Günəşin ardınca çevirər. Gün batandan sonrakı vaxtın adı “Darçağı”dır. Dədələr deyər, “vaxtdan giley eləmə, vaxtın gedər”. “Torpaq qızıl quşdu, deyərlər, əlindən uçurtma”. Deyərlər “dar vaxtı”nda itini açma, qonağın gələ bilər. Deyərlər, “ilin-ayın da yeləni var, bələni var, gəzi var, yayı, yazı, qışı, küzü var”. “Yelən” burda sınır-sərhəd mənasındadır, yəni, ilin əvvəli, qırağı. Misal üçün, xalçanın yeləni. Yelən ən çox gəlağayılar və xalçalar üçün işlədilir. Deyərlər, yelənsiz xalça olmaz.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“İlin yeləni..” deyəndə, yəni, işini vaxtında gör. “Bələni var”, yəni aşırımları, çətinlikləri. “Gəzi var”, burda dövr-dövran mənasında işlədilib. Yəni işini vaxtında gör ki, bəhrəsini də görəsən...
Bayatılar...
Dağların göy çəməni,
Göyərər göy çəməni.
Ya mən yarı taparam,
Ya vurar, oyçu (ovçu) məni...
Xoruzun dan səsinə,
Yarım çağırdı məni,
Demədim can səsinə... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Verdiyinə...
Verirsə Tanrı versin,
Qul nədi, verdiyi nə?! ***
Bütün bunlara görə qısaca son qənaətimi deyim; bizim yaşayış tərzimiz, baxışlarımız, yəni, özümüz yaratmış kimi təbiət hadisələrinə ərk eləməyimiz, bizə üstünlük gətirib həmişə. Yuxarıda dediyim bəşəri, insani
yeri-göyü canlı duyğu kimi anlayıb söz deməyimiz, mahnılar bəstələməyimiz əslində bizim xalqın yaratdığı fəlsəfədir. Bizim fəlsəfəmizdir, bunu belə
dəyərləndirməliyik... Ona görə də folklorumuz, onun xüsusi qolu olan aşıq yaradıcılığı,-SAZ, minilliklər boyu bir çox xalqların, bizi əhatə edib bizə xor baxanların, istər www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
|