Sabit dövlət, cəmiyyət və demokratik idarəçiliyin əsasları
Sabitlik yaşayış tərzidir və bu hal sabit, sakit ruhlu idarəçilikdən davamlı
və ardıcıl inkişafdan, rəvan əlaqələrdən, toqquşmaların radikal əsaslarla
mövcud olmadığı müstəvidən meydana gəlir. Sabitlik həm də bir vasitədir və
idarəçiliyin rəvan inkişafına, rəvan tənizmləməyə şərait yaradır. Sabit dövlət
və cəmiyyət sakinlərin, xalqın tarazlı maraqlarından meydana gəlir. Sabitlik
burada forma və məzmuna çevrilir. Sabit dövlət daxildə və beynəlxalq
ə
laqələrdə sülh siyasətini tətbiq edən dövlətdir. Sabit dövlət xarici əlaqələr
fonunda dövlətin və xalqın rəvan maraqlarını nəzərə alan dövlətdir. Xarici
siyasətin sülh əsasları da buradan formalaşır. Daxili və xarici siyasətin sülh
məqsədləri ilə bir-birini tamamlaması özülüyündə sabit və rəvan əsaslı bütöv
dövləti yaradır. Buna görə də sabit dövlət ideal və real siyasi və ictimai bir
qurumdur. Çünki siyasət də ideallıqdan və reallıqdan ortaya çıxır. Sülh siyasəti
dövləti beynəlxalq müstəvidə zəmanətli edir və onun sərhədlər immunitetini
artırır. Həm də hərəkət sferasını genişləndirir. Sülh siyasətini tətbiq edən
dövlətlər öz resurslarını daha çox sivil istiqamətlərə yönəldirlər və mülki
inkişaf başlıca strateji hədəfə çevrilir. Sülh siyasəti sayəsində resursların
sərbəst axını meydana gəlir. Sərbəst axın sərbət təminatın dayağını yaradır.
Resurslar sərhədlərdən daxilə və xaricə axın edərək ikiistiqamətli təminat
funksiyasını yerinə yetirir. Bu, o deməkdir ki, dövlətlər pay bölgüsü ilə
özlərini və bir-birilərini maddi-mənəvi baxımdan təmin edirlər. İnsanlar dünya
sakinləri olduğundan dünya nemətlərindən birgə yararlanırlar. Bu da
özlüyündə maddi-mənəvi dəyərlərdən birgə istifadəni zəruri edir. Beynəlxalq
ə
laqələr dünya nemətlərindən, dəyərlərdən birgə istifadəni başlıca məqsəd
kimi qarşıya qoyur ki, bu da dünyanın vəhdətliyinə xidmət edir.
Sabit dövlətlərdə sistemlər təkmilləşmiş olur. Sabitliyin də təbii ki, öz
dərəcə təsnifatı var və bu da müqayisədən doğur. Tərkib elementlər və onların
məkanda hərəkət sürətləri sabitliyi meydana gətirir. Sistemlər-siyasət
sistemləri- həmçinin sabit rejimlərlə xarakterizə edilir. Sabit vəziyyət sakit
axardır. Burada resurslar yalnız dinc məqsədlərə və sosial-rifaha yönləndirilir.
Sistemlərin sabitliyi onu təşkil edən elementlərin əlaqələr və vəhdət
xassələrindən meydana gəlir. Sabit şəkildə və ardıcılı olaraq maraqları təmin
olunan şəxlsər sabit həyat sürürlər.
Sabit dövlətlər demokratik idarəçilik əsasında formalaşır. Sabitlik
prosesləri özü demokratiyanı yaradır. Demokratik idarəçilik isə xalqın
müəyyən qaydalarla və normalarla (hamı tərəfindən razılaşdırılmış və qəbul
edilmiş norma və qaydalar) özü tərəfindən özünün idarə olunmasıdır. Bu
83
qaydalar və normalar da zamana, şəraitə və məkana cavab verməli olur.
Demokratik idarəçiliyin formalaşması (bu idarəçiliyin tərkibində -hər kəs
qanunlara və qaydalara tabedir- prinsipi əsas götürülür) bütün subyektlərin
hüquqlarının lazımi səviyyədə təmin olunmasından meydana gəlir. Demokratik
idarəçiliyin əsası dövlətin elementlərinin özü tərəfindən idarəolunması ilə
meydana gəlir. Demokratik idarəetmə dolğunluğu tərkib elementlərin
miqdarından və onların aktiv və passiv hərəkətlərindən meydana gəlir.
Demokratik idarəçilik maraqlara vaxtına cavab verməni əsas prinsip kimi
götürdükdə, maraqlar tarazlı olaraq təmin edilir.
Dövlət öz məkan və resurslar üzrə şaxəli qurum olduğundan idarəçilik də
piramidal əsaslarla şaxələnir. Hər bir sırada müəyyən funksiyalar mövcud olur.
Sıralar ümumi və məxsusi kateqoriyalar üzrə formalaşır. Hər bir sıranın öz
hüquq və səlahiyyətləri mövcud olur. Təsir də buradan ortaya çıxır. Təbii ki,
sıralardakı strukturların də fərqli hüquq və səlahiyyətləri formalaşmış olur.
Bu, idarəetmənin xarakterini yaradır. Xarakterə subyektlərin məkanı, obyekti,
tabeçilik prinsipləri aid olur. Hər bir sıra obyektinin və subyektinin də öz
məxsusi hüquq və səlahiyyətləri mövcud olur. Deməli, məkan, maraq
müxtəlifliyi və digər kateqoriyalar idarəçiliyin universal və məxsusi əsaslarını,
eyni və fərqləndirici əsaslarını meydana gətirir. İdarəçilik xətləri (şaquli və
üfiqi trayektoriya üzrə) hüquq və səlahiyyətləri birləşdirir. Bu xətlər aşağıdan
yuxarıya doğru və ya da əksinə istiqamət üzrə vahid idarəçilik xətlərini
meydana gətirir. Bu baxımdan da demokratiyanın vahid prinsipləri, insan
hüquqları təminatının vahid xətləri meydana gəlmiş olur. İdarəçilik həm
bütövləşir, həm də tərkib hissələrə ayrılır. Bu fərqlilik də səlahiyyətlərin fərqli
bölgüsündən meydana gəlir.
İ
darəçiliyin demokratik əsasları tarazlı rejimlərdən meydana gəlir.
Piramidanın şərti olaraq yuxarı, orta və aşağı mərhələsi formalaşır. Bu
iyerarxik quruluş idarəçilliyin şəbəkəli və bütöv əsaslarını yaradır. Resurslar
iyerarxik quruluşda paylanılır. İyerarxik quruluş resurslar üzərində təsir
imkanları əldə edir.
Hər bir mərhələnin, sıranın öz səlahiyyəti mövcud olur. Yuxarı (baş sıra)
ə
sasən resursların paylayıcı funksiyasını təmin edir. Məsələn, dövlət büdcəsi
qanunla qəbul olunur və layihə mərkəz və yerli paylanmanı təmin edir. Hər bir
səlahiyyətli qurum bölgü üçün payları əldə edir. Burada mərkəzi və yerli
qurumlar maliyyə resursları əldə edirlər. Maliyyə resursları həm qurumların
saxlanmasına sərf edilir, həm də əhalinin maddi tələbatlarının ödənilməsinə
yönləndirilir. Yuxarı sıra resursları ətrafa doğru yönləndirir. Resurslar mərkəzi
(orta) və aşağı sıralarda paylanılır. Dövlətdə digər fondlar da yaradılır. Həmin
fondların vəsaitləri də dövlətin ali idarəetmə mərkəzi tərəfindən yerlərə
paylanılır. Ümumiyyətlə, əksər vəsaitlər orta və aşağıya yönləndrilir. Çünki
insan maraqları əksərən bu sıralarda təmin olunur. Ali hakimiyyət insan
84
maraqlarını məkanında təmin etəmək funksiyasını yerinə yetirir. Ən yuxarı
sıralar koordinasiya, əlaqələndirmə, istiqamətləndirmə və bölmək funksiyasını
yerinə yetirir. Düzdür, dövlət rəhbəri də birbaşa maddi maraqları təmin edən
aktlar həyata keçirir. Özünün ehtiyat fondundan şəxslər üçün vəsaitlər ayırır.
Burada oz zaman aşağının maraqlarının yuxarı tərfindən birbaşa təminatı
siyasəti həyata keçirilir.
Belə qəbul edək ki, idarəçilik strukturdan-fiziki quruluşdan və ruhdan –
mənəvi kompleksdən ibarətdir. Bu kriteriyalar piramidanın hər bir sırasında
mövcuddur. Piramida ümumi ruhdan və ümumi strukturdan ibarətdir.
İ
darəçiliyin baş ruhu yuxarı mərhələyə bağlı olur. Maddi amillər isə
ə
sasən orta və aşağı mərhələlərdə təmin edilir. Maddi amil təminatı da ruhun
zənginliyini yaradır. Buna görə də ruhu və fiziki əsasları sağlam olan dövlətlər
güclü və demokratik olurlar. Zəif və kasıb dövlətlərdə insanlar, vətəndaşlar öz
maraqlarını təmin etmək, ehtiyaclarını ödəmək üçün baza olaraq yuxarıya göz
dikirlər. Yuxarıya baş maddi təminat obyekti (təminat mənbəsi) və subyekti
kimi baxırlar. Orta idarəçiliyin və aşağı idarəçiliyin işləyə bilməməsi səbəbləri
bir neçə aspektdə ola bilir. Birincisi, ola bilir ki, dövlət qanunlarının və
qaydalarının icra olunması və yerinə yetirilməsi üçün hələ şərait
yetişməyib. Yəni, kifayət qədər resurs çatışmır. İkincisi, yuxarı hakimiyyət
orta və aşağı hakimiyyətə nəzarət edə bilmir. Tələblər zəifdir. Üçüncüsü, orta
və aşağı hakimiyyət ali hakimiyyəti qəbul etmir və etinasızlıq nümayiş etdirir.
Bu faktlar çərçivəsində tarazlıqlar pozulur, kompozisiya sağlam formada
yarana bilmir. Resursların sistemli piramidal bölgüsü də təmin edilə bilmir.
Dövlət və cəmiyyətin fiziki və ruhu gücü idarəçiliyin ruhu və fiziki
gücündən asılı olur. Fiziki güc resurs üzərində təsir edərək, ruhu gücü yaradır.
Yəni, subyektlərin məqsədyönlü fəaliyyəti insan maraqlarını təmin edir.
Fiziki quruluşu və ruhu gücü sağlam olmayan dövlətlər və cəmiyyətlərdə
ali hakimiyyətin xalqla birliyi ola bilməz. Bu hal cəmiyyətdə saxta inamı
yaradır, yaltaqlığı, ikiüzlülüyü riyakarlığı, ümumiyyətlə isə infantilliyi
(qüsurlu cəmiyyətləri) meydana gətirir. Cəmiyyətin kövrəkliyi üzərə çıxır və
cəmiyyət və dövlət arasında sağlam əlaqələr qurula bilmir. Bu anda dövlətin
sabitliyini pozmaq daha asan olur. Dövlətin sabitlik dayağını daha çox orta və
aşağı idarəçilik yaradır. Sağlam idarəçilik yaranan yuxarıya göz dikmələr
olmur. Orta (mərkəz) və aşağı idarəçilik yükü özündə daşıyır. Buna görə də bu
idarəetmə qurşağı (əsasən mərkəz, orta) aşağı və ali idarəçiliyi bir-birinə
bağlayır. Sağlamlıq bütövlük və ümumi güc də buradan meydana çıxır. Tək
yuxarı idarəçilik olduqda, yəni orta və aşağı maraqları təmin edə bilmədikdə,
yuxarıda hakimiyyət dəyişəndə orta və aşağı idarəçilikdə laxlama tez yaranır
və bununla da hakimiyyət böhranları formalaşır. Orta və aşağı hakimiyyət
vasitəsilə baza maddi maraqlar təmin edilir, bu anda aşağılar və ortalar
85
yuxarıya (ali hakimiyyətə) ruh verir. Bu bağlılıq dövlətin və sabit
cəmiyyətlərin əsaslarını meydana gətirir. Bütün hakimiyyət sıraları tələblər və
onlara vaxtında verilən reaksiyalar əsasında formalaşır.
Dostları ilə paylaş: |