Başvermə və maya dəyərinə aid olunma
dövrünə görə xərclər cari, gələcək dövrün
xərclərinə və qarşıdakı xərclərə bölünür:
Cari xərcləri – hazırki dövrün məhsulunun istehsalı və satışına çəkilən
xərclərdir.
Gələcək dövrün xərclərinə cari dövrdə çəkilmiş, lakin gələcəkdə
buraxılacaq məhsulun maya dəyərinə daxil edilməli olan xərclər (istehsalın
hazırlanması və mənimsənilməisnə çəkilən xərclər) aiddir.
Qarşıdakı xərclər cari hesabat dövrünün hələlik baş verməmiş, lakin həqiqi
maya dəyərinin düzgün müəyyən edilməsi üçün cari hesabat dövründə
istehsal xərclərinin tərkibinə plan həcmi aidəsində daxil edilməli
xərclərdən ibarətdir. Məsələn, belə xərclərə fəhlələrin növbəti məzuniyyəti
üçün yaradılan ehtiyatlar, əsas vəsaitlərin təmiri üçün yaradılan fonda
ayırmalar və s. xərclər daxildir.
23
II FƏSİL. MƏHSUL İSTEHSALI VƏ SATIŞI İLƏ ƏLAQƏDAR
ƏMƏLİYYATLARIN UÇOTU
2.1. Məhsul istehsalı və satışı ilə əlaqədar məsrəflərin uçotunun sistemi
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi istehsal və qablaşdıma proseslərini tamam-
lamış, müvafiq standartlara və müqavilə şərtlərinə cavab verən, texniki nəzarətdən
keçərək ambara təhvil verilmiş və ya alıcıya göndərilmiş mal hazır məhsul sayılır.
Mövcud istehsal və qablaşdırma məhrələrini tam keçməmiş, eləcə də ambara tam
təhvil verilməmiş məhsul yarımçıq vəziyyətdə qalan işlərin uçotu kimi qeydə
alınır.
Satışdan əldə ediləna gəlirin həcmi müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyətini
əks etdirən vacib göstəricidir. Məhsul satışı müəssisənin vəsaitinin dövriyyəsini
yekun mərhələsidir. Satış prosesinin tamamlanması nəticəsində daxil olan
vəsaitdən müəssisəinin yeni istehsal çiklini başlamaq üçün mal-material
ehtiyatlarını əldə etmək, işçilərlə əmək ödənişləri uyğun hesablaşamalar aparmaq,
büdcə və başqa öhdəliklər uyğun ödənişlər etmək imkanı yaranır. Məhsul
satışından daxilolmalar tək istehsal və təchizat xərclərini ödəməli deyil, eləcə də
mənfəətin götürülməsini də təmin etməlidir. Mənfəət istehsalın genişlən-
dirilməsinin, əsas vəsaitlərin yenilənməsinin, modernizasiyasının və bərpasının,
eləcə də məhsul istehsalının həcminin artırılmasının vacib mənbələrindəndir.
Məhsul, iş və xidmət o zaman satılmış hesab olunur ki, yaranmış mülkiyyət
hüquqları alıcıdan satıcıya və ya isthesalçıdn istehlakçıya keşmiş olsun. Həmin
andan etibarən məhsulun dəyəri gəlirə çevrilir və məhsulun relızasiyaından
formalaşan gəlirə daxil edilir.
Muhasibat uçotunda satışdan gəlir alıcılara və istehlakçılara təqdim edilmiş
mal, iş və xidmət uyğun yaranan debitor borcları və ya daxil olan vəsaitlərin pul
ifadəsində əks edilmiş məbləği kimi qeydə alınır.
24
Satılmış mal, görülmüş iş və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri pul, xarici valyuta
və ya başqa əmlakla (xammal, material və s.) ödənilə bilər. Satışdan daxil olan
vəsait muhasibat uçotunda hesablaşma-ödəniş sənədləri əsasında qeydə alınır. Bu
sənədlərə ödəniş tapşırıqları, ödəniş tələbnamələri, kassa mədaxil orderi, qaimələr
və s aiddir.
Yüklənmə və hesablaşma sənədləri məlumatları əsasında satışdan əldə
olunmuş gəlirin həcmi müəyyən edilir. Bu sənədlər özündə müvafiq müəssisənin
öz istehsal etdiyi məhsul və yarımfabrikatların, sifarişçilərə görülmüş işlər və
göstərilmiş xidmətlərin hansı həcmdə olduğunu müəyyən etməyə imkan verir.
Əgər məhsul (mal və yarımfabrikar) daxili istehsalda istifadə üçün nəzərdə
tutulubsa, o halda bunun dəyəri satışdan daxilolmalara aid edilmir. Satışın həcmi
müəssisənin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində, biznes planların hazırlanmasında,
vergi hesablaşmalarında vacib bir göstərici kimi istifadə edilir.
Məhsulun ölçü vahidləri. Uçot zamanı məhsul həm natural (ədəd, cəki) və həm
də dəyər ifadəsində qeydə alınır. Natural ölçü vahidi kimi ədəd, litr, ton və sair ölçü
üsullarından istifadə edilir. Bu metodla analitik hesabat aparılır və məhsulun növləri,
formaları, ölçüləri uyğun sayı, həcmı, çəki və sair müəyyən edilir.
İstehsalatda eyni cinsli məhsulun istehsalı uyğun ümumi məlumatı əldə etmək
üçün şərti ölçü vahidlərindən də istifadə edilir. Məhsulda olan faydalı maddələr,
istehsal prosesinin müddəti, istehsal prosesinin mürəkkəbliyi və sair bu kimi
yanaşmalar əsasında müəyyənləşən şərti əmsallardan istifadə etməklə istehsal
• müəssisə alqı-satqı müqaviləsi və ya digər əsaslarda
bu vəsaiti almaq hüququ olduqda;
• satışın məbləği müəyyən edildikdə, konkret əməliyyat
üzrə vəsaitlərin artımı və ya iqsadi səmərə əldə
olacağına əminlik olduqda;
• satılmış mal üzrə hüquqlar (mülkiyət, istifadə və
sərəncam) satıcıdan alıcıya keçdikdə, görülmüş iş və
göstərilmiş xidmət sifarişçi tərəfindən qəbul edildikdə;
• müvafiq əməliyyat üzrə çəkilmiş xərclər müəyyən
edildikdə.
Uçot məqsədləri
üçün satışdan gəlir
aşağıdakı hallar
olduqda qeydə
alınır:
25
olunmuş məhsulların həcmi hesablanılır. Şərtı ölçü vahidləri ilə hesablama
mütodundan məsələn, qara metallurgiya, konserv istehsalı, kimyəvi məhsulların
istehsalı müəssisələrində istifadə edilir.
Uçot zamanı natural və şərti ölçü üsulları ilə yanaşı dəyər ölçü mütodundan
da istifadə edilir. Məhsulun dəyər ölçüsü ilə həm analitik və sintetik uçot
məlumatları hazırlanır, həm də məhsul istehsal həcmi, satışın həcmi və məhsul
satışının maliyyə nəticələri kimi göstəricilər müəyyənləşir. Məhsulun dəyər
göstəricilərinin hesablanması zamanı məhsul faktiki və plan maya dəyəri, eləcə də
satış qiymətləri uyğun qiymətləndirilir.
Məhsulun çeşidinin uçotu. Məhsul istehsalı, saxlanması və satışının sinterik
və analitik uçotun, həmcinin maliyyə nəticələrinin hesablanmasının doğruluğunu
ifadə edən vacib gösətiricilərindən biri də məhsulun çeşid qiymətləndirilməsinin
mövcud olmasıdur.
Çeşidlərin qiymətləndirilməsi – istehsal olunmuş məhsulların siyahısıdır. Bu
hesablama müəssisənin özü tərəfindən hazırlanır. Bu metod tətbiqi zamanı istehsal
edilən məhsulların müəyyən əlamət (təyinat, model, marka, növ və s.) uyğun
qruplaşdırılması aparılır. Buna müvafiq olaraq məhsulun çeşid nömrələnməsi
aparılılr. Məhsulun çeşid uçotunda məhsulun çeşid nömrəsi, məhsulun adı,
xarakterik xüsusuiyyətləri, ölçü vahidi, uçot dəyəri göstərilir. Uçot dəyəri qismində
məhulun plan maya dəyəri və ya satış qiyməti istifadə edilir. Muhasibat uçotu
avtomatlaşdırılmış müəssisələrdə kompyuterdən istifadə edilməklə məhsulların
çeşid qiymətləndirmə siyahısı (cədvəlləri) hazırlanır və bu istehsal edilmiş
məhsulların başqa əlamətləri və eləcə də alıcılar barəsində məlumatlar da daxil
edilir. Müvafiq cədvəllərə əlavə məlumatlar kimi əsasən növbəti məlumatlar daxil
edilir: vergiyə cəlb edilən və ya edilməyən məhsul, vergi dərəcəsi və sair. Belə
siyahılar uyğun məhsulun əsas istehsal, köməkçi sexlər, xidmət sahələrindən, ayrı-
ayrı sexlər və sahələr uyğun buraxılışı barədə məlumatlar hazırlanır.
Hazır məhsulun, işlərin və xidmətlərin qiymətləndirilməsi. Sintetik uçotda
məhsul istehsalı və satışı, görülmüş işlər və göstərilmiş xidmətlər onların faktiki
istehsal dəyəri ilə qeydə alınır.
26
Normativ dəyər və ya satış qiyməti uyğun uçot metodundan istifadə edildikdə
göndərilmiş, satılmış məhsullarla həmin malların ambar qalığı və yüklənmiş
malların dəyərlərlərindəki kənarlaşmanı hesablamaq və bölüşdürməyə ehtiyac
yaranır. İstehsal edilmiş məhsulun uçot dəyərindəki kənarlaşma həmin məhsulların
faktiki dəyərinin plan dəyəri və ya satış qiyməti ilə müqayisə etməklə müəyyən
edilir. Həmin kənarlaşma ay ərzində satılmış məhsul ilə hesab dövrünün sbununa
ambardakı məhsul arasında ortaçəkili faizə əsasən bölünür. Müvafiq ortaçəkili faiz
dərəcəsi ayın əvvəlinə əmtəə qalığının və ay ərzində istehsal olunmuş əmtəənin
faktiki maya dəyərinin eyni həcmdə əmtəənin plan maya dəyəri və ya satış
qiymətinə nisbəti kimi hesablanır. Müvafiq hesablama müxtəlif mal qrupları uyğun
ayrılıqda hesablanır. Analitik uçotda müvafiq kənarlaşma plan maya dəyərinin və
ya satış qiymətinin üzərinə əlavə edilməklə məhsulun faktiki maya dəyəri
hesablanır. Müvafiq kənarlaşma müsbət fərq verdikdə sintetik uçotda adi yazılışla
qeydə alınır, kənarlaşma mənfi fərq yaratdıqda isə “qırmızı xətt” üsulu ilə qeydə
alınır.
Məhsul, iş və xidmət sintetik uçotda növbəti kimi
qiymətləndirilir:
• faktiki istehsal dəyəri üzrə. Bu metod fərdi sifarişlər əsasənda məhsul istehsal edən və
xidmət göstərən istehsal sahələrində istifadə edilir. Bu zaman hər bir növ məhsulun və ya
xidmətin dəyəri müvafiq proses başa çatdırdn sonra müəyyən olur ki, bu da müvafiq
metoddan istifadə etməyə imkan verir.
• Plan (normativ) dəyəri üzrə. Bu qiymətləndirmə metodundan istifadə edildikdə, ayın
sonunda faktiki maya dəyərinin plan dəyərindən kənarlaşması müəyyənləşdirilir və bu
kənarlaşma analitik uçot məlumatlarında ayrıca qeyd edilir. Bu metod tətbiqi xərclərin və
məhsulun maya dəyərinin normativ uçot metodundan istifadə edən müəssisələrdə mümkün
olur.
• Məhsul, iş və xidmətlərin satış qiyməti üzrə. Bu zaman hesab dövrünün sonunda məhsul, iş
və xidmətlərin satış qiyməti üzrə dəyə və faktiki maya dəyəri hesablanılır, müvafiq fərq
əvvəlki metodda olduğu kimi analitik uçot məlumatlarında ayrıca qeyd edilir;
• Birbaşa xərc maddələri üzrə. B qiymərləndirmə üsulu ilə bütün dolayı xərclər satılmış
məhsulun maya dəyərinə əlavə olunur.
27
Analitik və ya sintetik uçot. Hazır məhsulun faktiki maya dəyərinin uçotu
müvafiq dövr uyğun bütöv sənədlər mühasibatlığa daxil olduqdan və eyni zamanda
sərf edilmiş resurslar hesablandıqdan sonra müəyyənləşdirilir. Məhsulun
hazırlanması prosesində bunun xərclərinin daim dəyişdiyini nəzərə alaraq
tənzimlənən uçot qiymətinin müəyyən edilməsi lazımdır. Hazır məhsul qaimə
əsasında anbara təhvil verilir. Bu zaman iki nüsxədə qaimə tərtib olunur. Müvafiq
qaimənin bir nüsxəsi ambarın məhsul şəxsinə verilir, başqa nüsxəsi isə anbarın
məsul şəxsinin imzası ilə məhsulun istehsal edildiyi sexdə saxlanılır. Hazır
məhsulun anbardan sifarişçiyə qəbul-təhvil qaiməsi əsasında verilir.
Muhasibat uçotunun hesablar Planında 204 saylı “hazır məhsul” hesabı
vasitəsilə hazır məhsulun həcmi və hərəkəti ilə əlaqəli ümumiləşdirici məlumatlar
uçota alınır. Bu hesab aktiv hesabdır və maddi istehsal sahələri uyğun fəaliyyətlə
məşğul olan müəssisələr tərəfindən istifadə edilir. Hazır məhsulların analitik
uçotunun aparılması vacib bir hal olduğunu nəzərə alaraq, 204 saylı “hazır məhsul”
hesabında qeydə alınmış məlumatların analitik uçotu məhsulun saxlanma
yerlərində ayrı ayrı çeşidlər uyğun aparılır.
Hesablar Planının 205 saylı “Mallar” hesabı vasitəsilə satılmaq və ya
komplektləşdimə (qablaşdırma) məqsədi ilə alınmış və istehsal edilən məhsulun
maya dəyərinə daxil edilməyən hazır məhsullar uçota alınır. Görülmüş işlər və
göstərilmiş xidmətlərin dəyərini əks etdirən faktiki xərclər istehsal məsrəflərini
qeydə alan hesablardan 601 saylı “Satış” hesabına silinməklə uçota alınır. Hazır
məhsul faktiki istehsal maya dəyəri ilə 204 saylı “hazır məhsul” hesabında uçota
alınır. 204 saylı “Hazır məhsul” hesabı aktiv hesab olduğu üçün bunun debet qalıq
məbləği dövrün əvvəlinə və sbununa müəssisədə olan hazır məhsulun qalığını əks
etdirir. Hesabın həm debet və həm də kredit dövriyyəsində hazır məhsullar faktiki
və ya plan maya dəyəri ilə uçota alınır. Hesabın debit dövriyyəri daxil olan
məhsulların (istehsaldan və ya alıcıdan qaytarılmış) maya dəyərini, kredit
dövriyyəsi isə alıcıya yüklənmiş məhsulun maya dəyərini əks etdirir.
Muhasibat uçotunda istehsal edilən məhsulun xərclər uyğun uçotunu aparmaq
üçün hesabar planında 202 saylı “İstehsal xərcləri” aktiv hesabı nəzərdə tutulmuş-
28
dur. Müvafiq hesabda hesabat müddətində müəssisə tərəfindən məhsul istehsalı və
ya xidmətlərin göstərilməsinə sərf edilən bilavasitə və dolayı məsrətlər əks etdirilir.
202 saylı “İstehsal xərcləri” hesabının debetinə məhsul istehsalı, iş və xidmət
göstərilməsi ilə əlaqədar olan bilavasitə məsrəflər, eləcə də köməkçı istehsalarların
xərcləri, əsasə istehsala xidmətlə və idarəetmə ilə əlaqəli dolayı xərclər, eyni
zamanda müvafiq istehsalla əlaqədar zay edilmədən əmələ gələn xərclər və itkilər
əks etdirilir. Məhsul istehsalı, iş və xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar olan bilavasitə
xərclər, eləcə də itehsal ehtiyatlarını, əmək ödənişi uyğun hesablaşmaları uçota
alan hesabları uyğun hesablanmış məbləğlər sonda 202 saylı "İstehsalat xərcləri"
hesabının debeti üzrə silinir.
#
əməliyyatın təsviri
Debet
Kredit
1.
İstehsalatda istifadə edilən
əsas xammal xərcləri
202-2 "İstehsalatda istifadə
olunmuş əsas materiallar"
201-2 "Xammal və
materiallar"
2.
İstehsalat işçilərinin əmək
haqqısı
202-3 "Əsas istehsalatla məşğul
olan işçi heyətinə məsrəflər"
533 "İşçi heyətinə qısa-
müddətli kreditor borcları"
Sair istehsalat xərcləri
202-5 "İstehsalatda istifadə
olunmuş köməkçi xammal"
201-6 "Sair materiallar"
Sair təsərrüfat xərcləri
202-6 "İstehsalatda istifadə
olunmuş köməkçi materiallar
201-5 "Ehtiyat hissələri"
Avadanlığın amortizasiyası
202-4 "İstehsalat aktivlərinin
amortizasiya məsrəfləri"
112 "Torpaq, tikili və
avadanlıqlar -Amortizasiya"
Hazır məhsulun maya dəyəri
ilə anbara təhvil verilməsi.
204 "Hazır məhsul"
202 "İstehsalat məsrəfləri"
Qeyd etdiyimiz kimi istehsal prosesi başa çatmış məhsulların, yerinə
yetirilmiş işin və xidmətlər üzrə faktiki maya dəyərinin məbləğləri 202 "İstehsalat
202 saylı “İstehsal xərcləri” hesabı üzrə növbəti subhesablar açılır:
• 202-1 "İstehsalatda istifadə olunmuş əsas xammal"
• 202-2 "İstehsalatda istifadə olunmuş əsas materiallar"
• 202-3 "Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər"
• 202-4 "İstehsalat aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri"
• 202-5 "İstehsalatda istifadə olunmuş köməkçi xammal"
• 202-6 "İstehsalatda istifadə olunmuş köməkçi materiallar"
• 202-7 "Köməkçi istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər"
29
xərcləri" hesabının kreditində əks etdirilir. Sonradan müvafiq məbləğ 202 saylı
"İstehsalat xərcləri" hesabın kreditində 204 saylı "Hazır məhsul" hesabının
debetinə yazılmaqla anbara təhvil verilmək üçün, 701 "Satışın maya dəyəri"
hesabının debetinə bilavasitə satış məqsədləri üçün yazılmaqla silinir.
Əgər hazır məhsul daxili məqsədlər üçün nəzərdə tutulursa, bu zaman istifadə
təyinatından asılı olaraq 201 saylı “Material ehtiyatyları”, 207 saylı “Başqa
ehtiyatlar” və başqa müvafiq hesabların debetində uçota alınır. Satış məqsədi ilə
yüklənmiş və ya alıcıya təhvil verilmiş hazır məhsul artıq satılmış məhsul qismində
601 saylı “Satış” hesabında uçota alınır. Bu məqsədlə anbardan buraxılmış
malların satışı əks etdirmək üçün 204 saylı “hazır məhsul” hesabının kreditinə, 601
saylı “Satış” hesabının isə debetinə yazılış aparılır.
Məhsul (iş, xidmət) satışı məqsədi ilə yekun satış qiymətləri məhsulun satış
qiymətinə vergi məqsədi ilə tutulmalar (ƏDV, aksiz, sadələşmiş vergi məbləği)
əlavə edilməklə formalaşır. Sərbəst müəyyən edilən qiymətlər alıcı və satıcı
arasında müəyyənləşir və alqı-satqı müqaviləsində qeydə alınır. Sərbəst müəy-
yənləşdirilən qiymətlər vergi oranları tərəfindən yoxlanılır. Əsasən qiymətlərdə
eyni cinsli malların orta bazar qiymətindən 20%-dən çox kənarlaşma olduqda
yoxlamaya cəlb edilə bilər.
İstehsalın növündən, təşkili və texnologiyasından, başvermə yerlərindən,
Müqavilə qiymətləri növbəti üsullarla yoxlanlır:
Müvafiq məhsulun bazar
qiyməti üzrə rəsmi
məmbələrdən alınmış sənədlə
təsdiqlənən məlumatlar
əsasında. Rəsmi məlumat
məmbələrinə əmtəə
birjasındakı katirovka və bazar
qiyməti, statistika və digər
qiymətəmələgəlməni idarə
edən orqanlar tərəfindən dərc
edilmiş məlumatlar, eləcədə
qiymətləndirmə fəaliyyətinə
hüququ olan ekspertlərin
rəyləri aid edilir;
Növbəti satış qiyməti metodu
ilə. Bu metodda məhsul
növbəti satışı üzrə
müəyyənləşən qiymətinə
əsaslanılır. Bu metoddan eyni
növ məhsul üzrə bazarda
nümunə qiymətlərinin
müəyyənləşdirmək mümkün
olmadıqda istifadə edilir.
Xərc metodu ilə. Bu metodun
əsasını mövcud fəaliyyət
sahəsi üzrə istehsal xərclərinin
və müvafiq mənfəət
marjasından istifadə etməklə
hesablama təşkil edir. Bu
metodda istifadə edilən
mənfəətin həcmi anoloji
məhsullar üzrə müəyyən
edilən rentabelliyin həcminə
bərabərdir. Rentabellik
səviyyəsinə aid məlumatlar
statistika və tarif şurası
tərəfindən təqdim edilir.
30
məsuliyyət mərkəzlərindən, istehsalat edilən məhsulun (işin, xidmətin)
xarakterindən, kalkulyasiya obyektləri uyğun qraplaşdırılmasından və sair
amdövrlərdən asılı olaraq məsrəflərin uçotunu aparmaq üçün Hesablar planında
aşağdıakı : 201 №li “Material ehtiyatları”; 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət)
məsrəfləri”; 203 №li “Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər”; 204 №li “Hazır
məhsul”; 205 №li “Mallar”; 206 №li “Satış məqsədi ilə saxlanılan başqa aktivlər”;
207 №li “Başqa ehtiyatlar”;208 №li “Ehtiyatların dəyərinin azalmasına görə
düzəlişlər”.mühasibat uçotu hesabları nəzərdə tutulmuşdur.
Əsas istehsalatda iqtisad uyğun elementlər və kalkulyasiya maddələri uyğun
istehsal xərclərinin uçotunu aparmaq, məhsul (iş, xidmət0 növlərinin maya
dəyərini müəyyən etmək üçün 202 saylı hesabdan istifadə edilir. həmin hesab
aktiv, kalkulyasiyaedici hesabdır. Bunun debetində ay ərzində baş verən müstəqim
xərclər (məhsulun hazırlanması texnolojiyası ilə əlaqəli olan materialların,
texnolojiməqsədlər üçün istifadə edilən yanacağın və enerjinin dəyəri, istehsal
fəhlələrinin əmək haqqı, həmin dəyəri, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı, həmin
əmək haqqına görə ayırmalar) toplanır. İlkin sənədlərdə həmin xərclərin başvermə
yerləri, buraxılan məhsulun, görülən iş və xidmət lərin növləri və müvafiq xərc
maddələri göstərilir. Onların əsasında göstərilən xərclərin bölüşdürülməsi
istiqamətləri uyğun cədvəllər, maşinoqramlar tərtib edilir.
202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabının debetinə müstəqim
məsrəflər 201 «Material ehtiyatları», 533 saylı «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə
olan borc» hesabı, 522 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar» hesabı və s.
hesabların krediti ilə müxabirləşməklə yazılır.
Köməkçi istehsalatlarda hazırlanan məmulatların ləvazimatları, göstərilən
xidmətlərin maya dəyərinin müəyyən olunması üçün bütöv xərclər 202 saylı
hesabda qruplaşdırılır. Həmin hesab da aktiv, kalkulyasiyaedici hesabdır. Ay
ərzində bu hesabın debetində toplanan xərclər ayın sbununda 203, 721 və s.
hesablara silinir.
İstehsalatın idarə olunması və ona xidmət göstərilməsi uyğun xərclər qeyri-
müstəqim xərclər olduğundan konkret məhsullun (işin, xidmətin) maya dəyərinə
31
bilavasitə aid edilmir. Bu xərclər əvvəlcə 203 «Tikinti müqavilələri uyğun
məsrəflər» və 721 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» adlı yığıb-bölüşdürücü hesablarda
uçota alınır. Zər bir sex, sex daxilində isə xərc maddələri uyğun baş vermiş
ümumistehsalat xərcləri 203№ı hesabda, bütövlükdə müəssisənin idarə edilməsi və
ona xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər isə 721 saylı hesabda müəyyən
olunmuş nümunəvi xərc maddələri uyğun uçota alınır. Göstərilən zesablarda uçota
alınan xərclər ayın sbununda 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri”
hesabına silinir. Onlar analitik uçotda müəssisənin istehsal bölmələri, bitməmiş
istehsal və hazır məhsullar (işlər, xidmətlər) uyğun uçota alınaraq böoüşdürülür.
Cari ayda baş vermiş, lakin həmin dövrün məhsulunun maya dəyərinə daxil
edilməsi nəzərdə tutulmayan xərclərin uçotu 191 «Gələcək dövrlərin xərcləri» ,
242 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabında aparılır. Bu hesab da aktiv, büdcə –
bölüşdürücü hesabdır. Hesabda yeni məhsul növlərinin mənimsənilməsi uyğun
xərclər, əvvəlcədən ödəniolmiş telefon haqları, icarə haqqı və s. xərclər uçota
alınır.
Qarşıdakı dövrlərdə çəkilən xərclərin və ödənişlərin həyata keçirilməsi üçün
müəssisədə yaradılan ehtiyatların uçotu 412 «Uzunmüddətli zəmanət öhdəliklərii»
adlı passiv hesabda aparılır. Belə xərclərə ihçilərə ödəniləcək məzuniyyət haqqı
uyğun ehtiyat, əsas vəsaitlərin təmiri uyğun qarşıdakı xərclər üçün yaradılan
ehtiyat və s. daxildir.
İstehsalatda yaranmış zayın düzəldilməsinə çəkilən xərclər, habelə
düzəldilməsi mümkün olmayan zaya sərf edilmiş xərclər 202 «İstehsalat (iş və
xidmət) məsrəfləri» aktiv, kalkulyasiyaedici hesabda uçota alınır.
Ayın sbununda 202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri» hesabın debetində
məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə əlaqədar olan bütöv müstəqim məsrəflər (iqtisad
uyğun elementlər uyğun) toplanır. Hesabın kreditində isə tullantı və qənaət
şəkilində, istifadə olunmayacaq istehsalatdan qaytarılan materialların dəyəri,
düzəldilməsi mümkün olmayan zayın dəyəri və məhsulun, işin və xidmətin maya
dəyərinə daxil edilmiş xərclər əks etdirilr.
32
202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri» hesabın debet qalığı bitməmiş
istehsala aid edilən məsrəfləri əks etdirir.
İstehsaldan buraxılmış məhsulun (yerinə yettirilmiş işlərin və göstərilən
xidmətlərin) maya dəyəri, ayın əvvəlinə bitməmiş istehsalın məbləğinə ay ərzində
baş vermiş bütöv xərcləri əlavə edib alınmış ümumi məbləğdən istifadə edilməyən
materialların, tullantıların, düzəldilmiş mümkün olmayan zayın və ayın sbununa
bitməmiş istehsalın dəyərinə çıxmaqla müəyyən edilir.
İstehsalatdan anbara təhvil verilən hazır məhsul həqiqi maya dəyəri, yaxud
plan maya dəyəri ilə 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabının
kreditində, 204 «Hazır məhsul» hesabının debetində yazılmaqla uçotda əks
etdirilir. Buraxılmüş məhsulun həqiqi maya dəyəri bunun plan maya dəyərindən
aşağı (xərclərə qənaət) olduqda əmələ gələn fərq 204 №-li hesabın debetində, 202
«İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri» hesabın kreditində «qırmızı storno» yazalışı,
həqiqi maya dəyəri plan maya dəyərindən yüksək (artıq xərclər) olduqda isə fərq
məbləği 204 №-li hesabın debetində, 202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri»
hesabın kreditində əlavə yazılış qaydasında əks etdirilir.
Hesablar planı və bunun tətbiqinə aid təlimatda göstərildiyi kimi müəssisələr
məhsul buraxılışının uçotunun 701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabında
da aparıla bilər. Bu hesab hesabat dövründə buraxılmış məhsul, sifarişçiyə təhvil
verilmiş işlər və gösətərilmiş xidmətlər uyğun məlumatları ümumiləşdirmək,
habelə həmin iş və xidmətlərin həqiqi istehsal maya dəyəri ilə normativ (plan)
maya dəyəri arasındakı kənarlaşmaları müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Göstərilən hesab zəruri hallarda, yəni məhsulun (iş və xidmətin) uçotu normativ
(plan) maya dəyəri ilə aparıldığı hallarda tətbiq edilir.
Ayın sbununda buraxılmış məhsullar, təhvil verilmiş iş və xidmətlər həqiqi
istehsal maya dəyəri ilə 202№-ldi hesabların kreditindən 701 №-li hesabın debeti-
nə silinir. 701 №-li hesabın kreditində (204 «Hazır məhsul», 601 «Satış» hesab-
larının debeti ilə müxabirləşməklə) isə istehsaldan buraıxlmış məhsulun, təhvil
verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin normativ plan maya dəyəri əks etdirilir.
33
Beləliklə, 701 №-li hesabda istehsalatdan buraxılmış məhsullar, təhvil
verilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər iki qiymətlə: debet tərəfində – həqiqi
istehsal maya dəyəri, kredit tərəfində isə normativ (plan0 maya dəyəri ilə əks
etdirilir. Hesabat ayının sbununda debet və kredit dövriyyələri müqayisə olunaraq
həqiqi istehsal maya dəyərinin normativ plan marya dəyərindən kənarlaşması
müəyyən edilir. Həqiqi istehsal maya dəyəri normativ (plan) maya dəyərindən
aşağı (qənaət) olduqda «qırmızı storno» üsulu ilə 46 №-li hesabın debetinə 701 №-
li hesabın kreditinə, əksinə olduqda isə əlavə yazılış üsulu ilə yenə 46 №-li hesabın
debetinə 701 №-li hesabın kreitinə mühasibat yazılışı tərtib edilirö 701 №-li hesab
hər ay bağlanır və bunun qalığı olmur.
İlk növbədə köməkçi istehsalata çəilmiş xərclər bölüşdürülür. Göstərilmiş
xidmətlər uyğun məlumatlar əsasında köməkçi istehsalata məsrəflər müəssisənin
istehsal və xidmət bölmələri arasında bölüşdürülür (bax 9-cu əməliyyata).
Qeyd edilənləri sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar (sxem 1).
Dostları ilə paylaş: |