ƏLİyev rəhman mərdan oğlu


Məhsullar, işlər və xidmətlər cari uçotda aşağıdakı qiymətlərlə



Yüklə 1,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/8
tarix08.05.2020
ölçüsü1,61 Mb.
#31152
1   2   3   4   5   6   7   8
liyev-R-hman


Məhsullar, işlər və xidmətlər cari uçotda aşağıdakı qiymətlərlə 

qiymətləndirilə bilər:

- həqiq istehsal maya 

dəyəri üzrə. Bu üsullar 

qiymətləndirmə  fərdi 

sifariş üzrə məhsul 

buraxan, yaxud iş yerinə 

yetirən istehsalatda 

tətbiq edilir. hər bir 

məmulat və iş növünün 

həqiqi maya dəyəri onlar 

başa çatdıqca müəyyən 

edilir ki, bu da qeyd 

edilən 

qiymətləndirmədən 



istifadə etməyə şərait 

yaradır.


- normativ (plan) maya 

dəyəri üzrə. Sözü gedən 

qiymətləndirmə  üsulu ilə 

ayın axırında analitik 

uçltda ayrıca uçotu 

aparılan məhsulun 

həqiqi maya dəyərinin 

normativdən (plandan) 

kənarlaşması müəyyən 

edilir. bu 

qiymətləndirmə  üsulu 

təşkilatda məsrəflərin və 

məhsulun maya dəyəri 

kalkulyasiyasınını   

normativ metodunun 

tətbiq edilməsi 

hallarında mümkün olur.

- məhsullara satış 

qiyməti, işlərə 

(xidmətlərə) tarif üzrə. 

Bu cür üsulun istifadə 

edilməsi  hallarınca hər 

hesabat dövrü 

qurtardıqdan sonra 

məhsulların (işlərin, 

xidmətlərin) satışı 

qiyməti (tarifi) ilə həqiqi 

maya dəyəri arasındakı 

fərqi hesablanılır və 

müəyyən edilmiş 

məbləğ əvvəlki  üsulda 

olduğu kimi analitik 

uçotda ayrı uçota alınır.

- birbaşa xərc maddələri 

(istisar edilmiş  maya 

dəyəri) üzrə. Sözü gedən 

qiymətləndirmə 

üsulunda bütün üstünlük 

xərclər bilavasitə 

satılmış məhsula silinir.



12 

 

Hesablaşma,  buraxılan  ayrı-ayrı  məhsul  qrupları  uyğun  aparılır.  Kənarlaşma 



(fərq),  analitik  uçotda  əks  etdirilən  normativ  (plan)  maya  dəyərinə,  yaxud  satış 

qiymətinə  əlavə  edilir.  bunun  nəticəsində  də  məhsulun  həqiqi  maya  dəyəri 

müəyyən  edilir.  onların  sintetik  hesablardakı  müsbət  miqdarı  (həqiqi  maya 

dəyərinin normativ (plan) maya dəyərindən, yaxud satış qiymətilə dəyərindən artıq 

olması)  adi  əlavə  yazılışla,  əks  miqdarı  isə  «qırmızı  storno»  üsulundan    istifadsə 

etdirilir. 

Məhsulun  (işlərin,  xidmətlərin)  satışı,  ƏDV  artırılmaqla  sərbəst  buraxılış 

qiyməti  və  tariflə;  ƏDV  məbləği  kimi  artırılmaqla  dövlət  tərəfindən  tənzimlənən 

topdan qiymətlə (tarif) və ƏDV daxil edilməklə dövlət pərakəndə qiymətlə yerinə 

yetirilir. 

Sərbəst  satış  qiyməti,  müqavilə  iştirakçları  yəni  alıcı  və  satcı  ilə 

razılaşdırılması  və  bu  hal  alqı-satqı  müqaviləsində  qeyd  edilməlidir.  Sərbəst 

müqavilə qiyməti zəruri hallarda nəqliyyat orqanları tərəfindən də yoxlanılmalıdır. 

Bütöv əhatə edilən məsələlər ümumdövlət əhəmiyyətinə malik olduğundan onlarla 

əlaqədar  əməliyyatlar  üzərində  müntəzəm  nəzarət  təşkil  olunmalıdır.  Bu  nəzarət 

bilavasitə  mühasibat  uçotu  tərəfindən  aşağdıakı  kimi  yerinə  yetirilməklə  təmin 

edilməlidir. 

-  məhsulun  buraxılışı  və  yüklənməsi  uyğun  ilk  sənədlərin  vaxtlı-vaxtında  və 

düzgün rəsmiləşdirilməsi üzərində nəzarət etmək; 

-  hesablaşma-ödəmə  sənədlərini  vaxtlı-vaxtında  rəsmiləşdirmək  və  onların 

banka təqdim edildməsi üzərində müntəzəm nəzarət təşkil etəmk; 

-  hazır  məhsulların  vaxtlı-vaxtında  mədaxil  edilməsi  və  alıcılara  yüklənməsi, 

habelə  saxlanması  üzərində  nəzarət  etmək  məqsədcilə  onların  mövcud  olması  və 

hərəkəti haqda təşkilat və müvafiq bölmə rəhbərlərini lazımi informasiyalarla təmiş 

etmək; 

-  məhsul  satışından  olan  pul  vəsaitlərinin  vaxtlı-vaxtında  daxil  olması,  alıvcılarla 



qarşılıqlı hesablaşmanın üzləşdirilməsi üzərində nəzarət etmək. 

Məhsul  və  onların  satışı  uyğun  uçotun  qarşısında  duran  ən  mühüm 

vəzifələrdən  biri  də  onların  buraxılışının,  yüklənməsinin  və  satışının  operativ 


13 

 

uçotunun  təşkilidir.  Ona  isə  ancaq  beynəlxalq  uçot  standartlarına  uyğun  qurulan 



milli uçot standartlarının ihazırlanması ilə nail olamaq olar. 

 

 



1.3. Məhsul istehsalına məsrəflərin tərkibi və təsnifatı 

Məhsul (işin, xidmətin)  maya dəyəri  iqtisad uyğun bir kateqoriya kimi  bazar 

iqtisad uyğunyyatının obyektiv qanunlarının təsiri altında formalaşır. Bunanla belə 

bunun  tərkibi  dövlətin  təsiri  və  tənziminə  məruz  qalır.  Başqa  sbzlə,  dövlət  maya 

dəyərinin  tərkibini  ümumi  şəkildə  müəyyən  edir  və  tənzimlənir.  Bu,  hər  şeydən 

əvvəl öz əksini maliyyə nəticələrinin, müəyyən olunması və formalaşdırılmasında, 

xammal  və  materiallara,  yanacağa,  satın  alınan  yarımfabrikatlara  preyskurant 

qiymətlərinin, enerjiyə və nəqliyyat xidmətinə tariflərin, amortizasiya normalarının 

qoyulmasında  tapır.  Dövlət  eyni  zamanda  məhsullarun  (işin,  xidmətin)  maya 

dəyərinin hədlərinin formalaşmasına da təsir göstərir. Bu da öz təzahürünü dövlətin 

mərkəzləşdirilmiş  qaydada  məhsulların  (işlərin,  xidmətlərin)  maya  dəyərinə  daxil 

olunmala məsrəflərin, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətə aid ediləcək, eyni 

zamanda  başqa  mənbələrə  (xüsusi  təyinatlı  fondlara,  qeyri-büdcə  fondlarının 

maliyyələşdirilməsinə və s.0 silinəcək məsrəfləri müəyyən etməsində tapır. 

Maya  dəyərinə  hansı  xərclərin  daxil  edilməsi  məsələsi  iqtisad  uyğunyyatın 

inkişafının  müxtəlif  mərhələlərində  dövlətin  yürütdüyü  iqtisad  uyğun  (vergi) 

siyasətlə tənzimlənir. Məsələn, hələ bu  yaxın  vaxtlaradək (1997-ci  ilda 01 yanvar 

tarixinə  kimi)  məhsulun,    işin,  xidmətin  maya  dəyərinə  əmək  haqqının    bütöv 

məbləği deyil, ancaq bunun  minimal  həcminin dörd  mislini bərabər olan  hissəsini 

daxil  edilirdi.  Hazırda  əmək  haqqının  məbləği  istehsal  olunmuş  məhsulun,  yerinə 

yetirilmiş  iş və xidmətlərin maya dəyərinə tam həcmdə daxil edilir.  

Hal-hazırda  Azərbaycan    Respublikasında  məhsulların,  işin.  xidmətin  maya 

dəyərinə  daxil  edilən  xərclərin  tərkibibdə  «Mühasibat  uçotu  barəsində»  nəzərdə 

tutulan    Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu,  bunun  əsasında  Maliyyə 

Nazirliyinin  tərəfindən  hazırlanmış  təlimat,  2001-ci  ilin  yanvar  ayının  1-dən 


14 

 

qüvvəyə  minmiş  olan  Azərbaycan  Respublikasının  Vergi  məcəlləsində  və  başqa 



normativ sənədlərlə müəyən edilir. 

Sadalanan    normativ  sənədlərdə,  məhsulun,  işinvə    xidmətin  maya  dəyərinə 

daxil  olunacaq,  müəssiəsələrin  sərəncamında  qalan  xalis  mənfəət  hesabına  və 

başqa mənbələr hesabına ötürüləcək xərclərin siyahısı verilmişdir. 

Bü sənədlərdə  məhsulların , işin və  xidmətin  maya dəyəri  istehsal  və xidmət 

prosesi zamanı istifadə edilən təbii ehtiyatların, xammalların, materiallar, yanacağ, 

enerjinində,  əsas  fondlarında,  əmək  ehtiyatlarının  dəyərindən,  eyni  zamanda 

onların  istehsala  və  satışına  sərf  edilən  başqa  xərclərdən  ibarət  olması  müəyyən 

edilmişdir. 

Müəsisəyə uyğun  istehsal  xərcləri  vergiqoyma  məqsədilə Vergi Məcəlləsi və 

başqa  normativ  aktlara  uyğun  təsdiq  edilmiş  limitləri,  normaları  və  normativləri 

əsasında müəyyənləşdirilir. 

Qeyd 

edim 


ki, 

istehsala 

məsrəflərin  uçotunun  təşkili  istehsalın 

texnologiyasından, 

qurulmasından, 

təşkili 


xüsusiyyətlərindən, 

buraxılan 

məhsullarınn,  yerinə  yetirilmiş  işlərin  və  xidmətlərin  xarakterindən  və  s. 

amdövrlərdən  xeyli  dərəcədə  asılıdır.  Bununla  birlikdə  istehsala  çəkilən  xərclər 

tərkibinə,  iqtisad  uyğun  təyinatına,  məhsulun  maya  dəyərindəki  xüsusi  çəkisinə, 

məmulatların  hazırlanmasında  və  satışındakı  roluna,  istehsalın  həcminə  görə 

müxtəlifdir.  Ona  görə  həmin  xərclərin  müxtəlif  əlamətlər  uyğun  təsnifatı  və 

qruplaşdırılması  tələb  olunur.  Xərclər  istehsalın  xarakterinə,  məhsul  iş  və 

xidmətlənin  növünə,  başvermə  yerlərinə,  texnoloji  provevə  münasibətinə, 

tərkibinə,  ayrı-ayrı  məhsul,  işin  və  xidmətlərin  maya  dəyərlərinə  daxil  olunması 

üsuluna,  istehsal  prosesi  zamanında  iştirakına,  istehsalla  əlaqəli  həcminə 

münasibətinə,  planlaşdırmaya  münasibətinə,  başvermə  dövrünə  və  s.  görə, 

elemntlər  və  kalkulyasiya  maddələri  uyğun  qruplaşdırılır.  Bu  zaman  maliyyə 

nəticələrində  vaxtında  və  eyni  zamanda  da  düzgün  müəyyən  edilməsinə  imkan 

vermir. 

İstehsal  xərclərinin  yuxarıda  göstərilən  əlamətlər  uyğun  qruplaşdırılması 

müxtəlif  məqsədlər  üçün  istifadə  olunur.  Belə  ki,  istehsalın  xarakterinə  görə 


15 

 

xərclərin,  məhsulun,  işin  və  xidmətlərin  növləri  və  istehsal  prosesinin  mərhələləri 



uyğun bölüşdürülür. Bu da ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmət növlərinin maya dəyərini 

müəyyən etməyə, mərhələlər uyğun təsərrüfat hesabına tətbiq etməyə imkan verir. 

Maya  dəyərinin  planlaşdırılması  və  kalkulyasiya  edilməsi  zamanı  xərclərin 

iqtisad  uyğun  elementar  və  kalkulyasiya  maddələri  uyğun  təsnifatı  mühüm  rol 

oynayır.  İqtisadi  element  dedikdə,  məhsulun  (işin,  xidmətin)  istehsalı  və  satışı 

çəkilən xərcin birrtərkibli (həmcins) növü nəzərdə tutulur. Xərclərin iqtisad uyğun 

elementlər  uyğun  qruplaşdırılması  «nə  sərf  olunmuşdur?»  sualına  cavab  verir. 

Məsələn, məhsul (iş, xidmət) istehsalı və satışı uyğun əmək haqqı xərci ğirtərkibli 

xərc elementidir. Bu xərci ayrı-ayrı tərkib hissəsinə parçalamaq  mümkün deyildir. 

Həmin  xərc  elementində  istər  bilavasitə  istehsal  fəhlələrinin,  istərsə  də  müxtəlif 

idarəetmə pillələrində qulluqçuların, mütəxəssislərin, rəhbər işçilərin əmək haqları 

öz əksini tapmış olur. 

Yuxarıda  adı  çəkilən  normativ  sənədlərdə  mülkiyyət  formalarının,  təşkilati-

hüquqi xüsusiyyətlərinin, fəaliyyə istiqamətindən asılı olmadan bütöv müəssisələrə 

görə vahid xərc elementləri müəyyən edilib.  

 

Hər  bir  elementə  daxil  edilən  xərclərin  tərkibi  və  məzmunu  sözü  gedən 



enormativ  sənədlərdə  geniş  açıqlanmışdır.  Məsrəflərin  elemntlər  uyğun  bölgüsü 

Bunlara aşağdıakılar daxil edilir:

Material xərcləri (qaytarılan tullantıların dəyəri 

çıxarlmaqla);

Əmək haqqı xərcləri;

Sosial ehtiyaclara ayırmalar;

Əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi);

Sair xərcləri.



16 

 

müəssisə  uyğun  bütövlükdə  onların  smetasını  və  həqiqi  məbləğlərini  müəyyən 



etmək  üçün  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Xərc  elementləri  əsasında  müəssisənini 

material  və əmək ehtioyatlarına,  başqa vəsaitlərə olan tələbat hesablanılır, onların 

harada  və  hansı  məqsədlər  üçün  istifadə  edilməsindən  asılı  olamyaraq  xərclərin 

tərkibi və quruluşu müəyyən olunur. 

İstehsal  xərclərinin  iqtisad  uyğun  elementlər  uyğun  qruplaşdırılması  bir  sıra 

iqtisad  uyğun  göstəricilərin,  o  cümlədən  ayrı-ayrı  müəssisələrdə,  sahələrdə 

yaradılan milli gəlirin hesablaqnması üçün istifadə edilir. 

Məhsulun, işin və xidmətin  maya dəyərinə daxil olan xərclərin tərkibi uyğun 

rəsmi  sənədlərdə  xərclərin  iqtisad  uyğun  elementlər  uyğun  nomenklaturası 

verildiyi halda kalkulyasiya maddələri uyğun nomenklaturası verilir. Kalkulyasiya 

maddələrinin siyahısı istehsalın xarakteri və quruluşu nzərə alınmaqla məhsulların 

(işlərin,  xidmətlərin)  maya  dəyərinin  planlaşdırılması,  uçotu  və  kalkulyasiya 

məsələləri  uyğun  sahəsi  metodiki  tövsiyyələr,  ayrı-ayrı  sahəsi  nazirliklər, 

komitələr, birliklər, şirkətlər və s. tərəfindən işlənib hazırlanır və olnlara tabe olan 

müəssisə və təşkilatlara verilir. 


17 

 

 



Birinci on maddəyə daxil olan xərclər məhsulun (işin, xidmətin) istehsal maya 

dəyərini, on ikinci  maddəni də bunun üzərinə əlavə etməklə alınan  xərclərin cəmi 

məbləği isə məhsulun (işin, xidmətin) tam maya dəyərini yaradır. 

Sənayenin  ayrı-ayrı  sahələrində  xərc  maddələrinin  nomenklaturası  həmin 

sahələrin  xüsusiyyətlərindən,  istehsal  edilən  məhsulun  xarakterindən,  texnoloji 

proseslərin müxtəlifliyindən, təşkilindən, xərclərin məhsulun (işin, xidmətin) maya 

dəyərinə  müstəqim  və  dolayı  yolla  daxil  edilməsi  imkanlarından  və  s. 

amdövrlərdən  asılı olaraq  dəyişə  bilər.  Məsələn,  respublikanın  ənənəvi  və  aparıcı 

istehsal  sahəsi  olan  neftçıxarmada  bu  sahə  üçün  xarakterik  olan  bəzi  xərc 

maddələri:  neftin  çıxarılması  üçün  istifadə  edilən  enerji;  laylara  süni  təsir 

göstərilməsi  ilə  əlaqədar  xərclər;  neftin  və  alınan  qazın  yığılması  və  nəqli  uyğun 

xərclərin; neftin texnoloji hazırlığı uyğun xərclər və s. tətbiq edilir. 

Aşağıda  göstərilmiş  əlavələrdə  respublikada  idxal  və  ixrac  edilən  malların 

miqdarı, statistika uyğun onların dəyəri və nisbəti faizlə göstərilmişdir. 

 

Əlavə 1 


Bununla belə hal-hazırda sənayedə tətbiq edilən 

xərclərin nümunəsi nomenklaturasını aşağdıakı kimi 

qruplaşdırmaq olar:

Xammal, materiallar;

Qaytarılan tullantılar (çıxılır);

Satın alanmış məmulatlar, 

yarımfabrikatlar və kənar müəssisə və 

təşkialtların istehsalın xarakterli 

xidmətlər;

Texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və 

enerji;

İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı



Sosial ehtiyaclara ayırmalar;

İstehsalın hazırlanması və 

tənzimlənməsinə çəkilən xərclər;

Sair istehsal xərjləri;

Kommersiya xərcləri.


18 

 

İdxalda əsas mallar 



 

№ 

 

Malın adı 

 

Miqdar 

Statistik dəyər (min 

ABŞ dolları) 

Ümumi idxala 

nisbətən,%-lə 

 

İdxal - cəmi 



5 776 222.52 

100.00 



Yeyinti məhsulları, min ABŞ dolları 



768 206.06 

13.30 

 

1.1 



ondan: 

Ət, ton 


25 687.03 

37 827.39 

0.65 

1.2  Süd, ton 



4 199.84 

5 926.01 

0.10 

1.3 


Kərə yağı və süddən hazırlanmış başqa 

yağlar, ton 

7 304.16 

42 987.73 

0.74 

1.4  Meyvə-tərəvəz, ton 



174 051.33 

95 979.02 

1.66 

1.5  Çay, ton 



7 494.48 

29 118.92 

0.50 

1.6  Buğda, ton 



598 424.67 

106 045.92 

1.84 

1.7  Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar, ton  98 689.31 



90 803.59 

1.57 


1.8  Şəkər, ton 

116 320.13 

43 255.29 

0.75 


Tütün və tütün məmulatları, min ABŞ dolları  - 

73 296.43 

1.27 


Sement, ton 

27 859.25 

6 733.08 

0.12 



Əczaçılıq məhsulları, ton 



8 333.40 

153 793.16 

2.66 



Plastmassa və onlardan hazırlanan 



məmulatlar, ton 

105 804.75 

203 227.63 

3.52 


Oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, 

min ABŞ dolları 

165 686.97 



2.87 

Qara metallar və onlardan hazırlanan 



məmulatlar, ton 

538 580.58 

647 229.26 

11.21 


Maşın, mexanizm, elektrik aparatları, 

avadanlıqlar və onların hissələri, min ABŞ 

dolları 


1 370 339.72 

23.72 



Nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, min 



ABŞ dolları 

493 215.60 



8.54 

10  Mebel və bunun hissələri, min ABŞ dolları 

60 701.43 



1.05 

11  Başqaləri 

1 833 793.18 



31.74 

Mənbə:  


Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası Hesabat dövrü:  

01.01.2018 – 31.07.2018 

Əlavə 2 

İхracda əsas mallar 



№ 

Malın adı 

Miqdar 

Statistik dəyər 

(min ABŞ dolları) 

Ümumi ixraca 

nisbətən, %-lə 

 

İxrac - cəmi 



10 748 319.46 

100.00 



Xam neft və bitumlu minerallardan alınan 



xam neft məhsulları, ton 

16 658 927.98 

8 676 292.34 

80.72 


Neft məhsulları (2710 mal kodu uyğun), 

ton 

636 572.23 



334 006.16 

3.11 


Təbii qaz, min kub metr 

4 049 654.96 

749 713.98 

6.98 



Elektrik enerjisi, min kVt/saat 



1 205 532.49 

56 943.11 

0.53 


19 

 



Meyvə-tərəvəz, ton 

322 448.95 

301 315.78 

2.80 


Çay, ton 

805.71 

5 479.37 



0.05 

Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar, 



ton 

9 368.99 

8 715.51 

0.08 


Şəkər, ton 

25 461.76 

14 867.73 

0.14 



Spirtli və spirtsiz içkilər, min ABŞ dolları  - 



8 064.71 

0.08 


10 

Kimya sənayesi məhsulları, ton 

111 195.54 

40 609.15 

0.38 

11 


Plastmassa və onlardan hazırlanan 

məmulatlar, ton 

102 863.98 

79 292.43 

0.74 

12 


Pambıq lifi, ton 

29 600.73 

45 198.14 

0.42 


13 

Pambıq iplik, ton 

4 968.25 

12 422.07 

0.12 

14 


Qara metallar və onlardan hazırlanan 

məmulatlar, ton 

67 889.29 

49 476.32 

0.46 

15 


Alüminium və ondan hazırlanan 

məmulatlar, ton 

33 601.39 

77 764.74 

0.72 

16 


Başqaləri 

288 157.89 



2.67 

Mənbə:  


Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası Hesabat dövrü:  

01.01.2018 – 31.07.2018 

 

Xərclərin  kalkulyasiya  maddələri  uyğun  qruplaşdırılması  həmin  xərclərin 



bilavasitə  ayrı-ayır  məhsul,  iş  və  xidmət  növləri,  istehsalın  təşkili,  ona  xidmət 

göstərilməsi,  müxtəlif  struktur  bölmələrinin  və  müəssisənin  bütövlüedə  idarə 

edilməsi  çərçivəsində  uçota  alınmasına  imkan  yaradır.  Xərclərin  maddələr  uyğun 

təsnifatı  konkret  məhsul  növlərinin  maya  dəyərinin  kalkulyasiyasını  tərtib 

olunması,  məhsula  (işə,  xidmətə)  çəkilən  xərclər  üzərində  ciddi  nəzarət aparmaq, 

maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarını aşkara çıxarmaq üçün tətbiq edilir. 

İstehsal xərclərinin kalkulyasiya maddələri uyğun uçotu məhsullara (iş və xid-

mətlərə) qiymətlərin qoyulması üçün istifadə olunur. Bu qruplaşma habelə məhsul 

istehsalının  rentabelliyini,  mənfəətliliyini  müəyyən  etmək,  ayrı-ayrı  bölmələrin 

işlərinin səmərəliliyini təhlil etmək və s. məqsədlər üçün də istifadə olunur. 

Qeyd  edilənlərdən  göründüyü  kimi,  iqtisad  uyğun  elementlər  və  kalkulyasiya 

maddələri uyğun qruplaşdırılmış xərclər arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə və fərqlər 

mövcuddur.  Məsələn,  «Material  xərcləri»  (qaytarılan  tullantıların  dəyəri 

çıxarlmaqla)  elementi  ilə  «Xammal  və  materiallar»  maddəsi  arasında  qarşılıqlı 

əlaqə,  onların  hər  ikisinin  əmək  əşyaları  kimi  uçota  alınmasından  ibarətdir.  Lakin 


20 

 

birincidə  bütövlükdə  müəssisə  uyğun  (təyinatından  və  başvermə  yerindən  asılı 



olmayaraq)  sərf  edilən  materialların,  ikincidə  isə  ancaq  konkret  məhsulun  (işin, 

xidmətin)  istehsalına  bilavasitə  sərf  edilən  materiallar  əks  etdirilir.  Material 

xərclərinin bir hissəsi başqa kalkulyasiya maddələrində də əks etdirilə bilər. 

İndi də xərclərin başqa əlamətlər uyğun təsnifləşdirilməsini nəzərdən keçirək. 

İstehsal  (texnoloji)  prosesinə,  yaxud  texnoloji-iqtisad  təyinatına  görə  xərclər  əsas 

və əlavə xərclərə bölünür. Əsas xərclərə məhsulun (işin, xidmətin 

 Bilavasitə  istehsalı,  bunun  texnologiyası  ilə  əlaqəli  olan  xərclər:  xammal  və 

materiallar;  texnoloji  məqsədlər  üçün  yanacaq  və  enerji;  istehsal  fəhlələrinin  əsas 

və  həmçinin  əlavə  əmək  haqqı,  həmin  əmək  haqqına  görə  sosial  sığortaya 

ayırmalar; istehsalın hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkiləcək xərclər; maşın 

və eynilə avadanlıqların saxlanması və istismarına uyğun xərclər daxil edilir. əlavə 

xərclər  bilavasitə  texnoloji  proseslərlə  əlaqədar  yox,  istehsalın  təşkili,  idarə 

olunması  və  ona  xidmət göstərilməsilə  əlaqədar  olan  xərcləri  özündə  cəmləşdirir. 

Bunlara ümumistehzsalat (ümumsex) və ümumtəsərrüfat xərcləri aiddir. 

Tərkibinə  görə  gərclər  bir  elementli  və  nompleks  xərclərə  bölünür.  Bir 

elementli  xərclər  təyinatından  və  başvermə  yerlərindən  asılı  olmayaraq  təkib 

hissəsələrinə  parçalanır  və  yekcinsdirlər  (xammal,  materiallar,  yanacaq,  əmək 

haqqı  və  s.).  Kompleks      xərclər  isə  tərkibinə  görə  bir  neçə  elementlərdən: 

ümumistehsalat,  ümumtəsərrüfat  xərcləri,  kommersiya  xərcləri  və  sairədən 

ibarətdir. Həmin xərclərə demək olar ki, bütöv xərc elementləri daxil edilir. 

Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil olunması üsuluna görə xərclər 

müstəqim  və  qeyri-müstəqim  xərclərə  ayrılır.  Müstəqim  məsrəflər  dedikdə, 

konkret məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərinədə bilavasitə daxil edilən xərclər 

başa  düşülür.  müstəqim  məsrəflərə  adətən  istehsalın  texnolojiyası  ilə  əlaqəli  olan 

xərclər  (xammal,  materiallar,  istehsal  fəhlələrinin  əmək  haqqı  və  s.)  aiddir.  qeyri-

müstəqim xərclər biri yox, bir neçə məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı ilə əlaqədar 

və  buna  görpə  də  onlar  (məslən,  istehsadın  idarə  edilməsi  və  ona  xidmət 

göstərilməsi ilə əlaqəli xərclər) konkret məhsullar (işlər, xidmətlər) arasında xüsusi 

hesablamaların köməyilə bölüşdürülür. 


21 

 

Xərclərin  müstəqim  və  qeyri-müstəqim  xərclərə  bölünməsi  bilavasitə 



istehsalın  təxnologiyasından  asılıdır.  Bu  əlamətə  görə  istehsal  sahələri  çıxarma 

(mədən  və  emaledici  sənayeyə)  bölünür.Çıxarma  (mədən)  sənaye  sahələrinə  neft, 

qaz,  dəmir  filizi,  Daş  kömür  və  s.  sərvətlər  çıxaran  müəssisələr  aid  edilir.  həmin 

sahələrdə adətən bir növ məhsul çıxarılır və çəkilən bütöv xərrclər müstəqim kimi 

çıxış edir. Emaledici sahələrdə isə istehsal, kompleks xarakteriə malik olduğundan 

əsas xərclər ayrı-ayrı məhsulların arasında qeyri-müstəqim qaydada bölüşdürülür. 

İstehsalın  həcminə  münasibətinə  görə  xərclər dəyişən  və şərti-daimi  xərclərə 

bölünür.  Dəyişən  xərclər  istehsal  edilən  məhsulun,  görülən  iş  və  xidmətlərin 

həcminə  mütənasib  olaraq  dəyişilir.  Bu  zaman  məhsulun,  işin  və  xidmətin  hər 

vahidinə düşən həmin xərclərin həcmi dəyişməz qalır. Dəyişən xərclər xammal və 

materiallara,  texnoloji  məqsədəlrə  üçün  yanacaq  və  enerjiyə  çəkilən  xərclər, 

istehsal  fəhlələrinin  əmək  haqqı  və  s.  daxildir.  Şərti-daimi  xərclər  o  xərclərə 

deyildir  ki,  onların  məbləği  istehsalın  həcminin  dəyişməsindən  asılı  olmayaraq 

sabit qalır, yaxud az dəyişir. Belə xərclərə maşın və avadanlıqların amortizasiyası, 

ümumistehsaat və ümumtəsərrüfat xərcləri aid edilə bilər. 

Xərclərin dəyişəe və şərti-daimi xərclərə bölünməsinin özü də şərtidir. Məsələ 

ondadır  ki,  yeni  texnikanın  və  texnologiyanın  tətbiqi,  təşkilati  tədbirlərin  həyata 

keçirilməsi şəraitində məhsul vahidinə düşən dəyişən xərclərin, istehsalın həcminin 

xeyli artdığı şəraitdə isə şərti-daimi xərclərin həcmi dəyişir. 

İstehsalın  həcminin  artdığı  hallarda  şərti-daimi  xərclərin  sabit  saxlanması 

istehsal  olunan  məhsulların,  yerinə  yetirilən  işlərin  və  xidmətlərinin  maya 

dəyərinində aşağı salınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 



22 

 

 



İstehsal  prosesi  ilə  əlaqəsinə  görə  xərclər  istehsal  və  kommersiya  xərclərinə 

bölünür.  Məhsulun  istehsalı,  iş  və  xidmətlərin  yerinə  yetirilməsi  üçün  sərf  edilən 

material,  əmək  və  maliyyə  ehtiyatlarının  məcmusu  istehsal  xərclərini  təşkil  edir. 

Həmin  xərclər  məhsulun  (iş,  xidmətin)  istehsal  maya  dəyərini  yaradır.  Məhsulun 

satışı ilə əlaqədar xərclər isə kommersiya xərcləri adlanır. 

Başverməsinin  məqsədəuyğunluğu  nöqteyi  nəzərdən  xərclər  məhsuldar  və 

qeyri-məhsuldar  xərclərə  bölünür.  Məhsuldar  xərclərə  müəssisənin  fəaliyyəti  ilə 

əlaqədar olan və planlaşdırılan, yaxud smeta əvvəlcədən nəzərdə tutulan xərclər aid 

edilir.  qeyri-məhsuldar  xərclər  əvvəlcə  nəzərdə  tutulmayan,  planlaşdırılmayan, 

xərclərdir  ki,  onlar  da  istehsalın  texnologiyası  və  təşkilində  olan  nöqsanlarla 

əlaqədar  baş  verir.  Belə  xərclərə  zaydan,  boşdayanmalardan  və  s.  qeyri-normal 

vəziyyətlərdən asılı olaraq yaranan xərcləri misal göstərmək olar. 



Yüklə 1,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin