Məhsullar, işlər və xidmətlər cari uçotda aşağıdakı qiymətlərlə
qiymətləndirilə bilər:
- həqiq istehsal maya
dəyəri üzrə. Bu üsullar
qiymətləndirmə fərdi
sifariş üzrə məhsul
buraxan, yaxud iş yerinə
yetirən istehsalatda
tətbiq edilir. hər bir
məmulat və iş növünün
həqiqi maya dəyəri onlar
başa çatdıqca müəyyən
edilir ki, bu da qeyd
edilən
qiymətləndirmədən
istifadə etməyə şərait
yaradır.
- normativ (plan) maya
dəyəri üzrə. Sözü gedən
qiymətləndirmə üsulu ilə
ayın axırında analitik
uçltda ayrıca uçotu
aparılan məhsulun
həqiqi maya dəyərinin
normativdən (plandan)
kənarlaşması müəyyən
edilir. bu
qiymətləndirmə üsulu
təşkilatda məsrəflərin və
məhsulun maya dəyəri
kalkulyasiyasınını
normativ metodunun
tətbiq edilməsi
hallarında mümkün olur.
- məhsullara satış
qiyməti, işlərə
(xidmətlərə) tarif üzrə.
Bu cür üsulun istifadə
edilməsi hallarınca hər
hesabat dövrü
qurtardıqdan sonra
məhsulların (işlərin,
xidmətlərin) satışı
qiyməti (tarifi) ilə həqiqi
maya dəyəri arasındakı
fərqi hesablanılır və
müəyyən edilmiş
məbləğ əvvəlki üsulda
olduğu kimi analitik
uçotda ayrı uçota alınır.
- birbaşa xərc maddələri
(istisar edilmiş maya
dəyəri) üzrə. Sözü gedən
qiymətləndirmə
üsulunda bütün üstünlük
xərclər bilavasitə
satılmış məhsula silinir.
12
Hesablaşma, buraxılan ayrı-ayrı məhsul qrupları uyğun aparılır. Kənarlaşma
(fərq), analitik uçotda əks etdirilən normativ (plan) maya dəyərinə, yaxud satış
qiymətinə əlavə edilir. bunun nəticəsində də məhsulun həqiqi maya dəyəri
müəyyən edilir. onların sintetik hesablardakı müsbət miqdarı (həqiqi maya
dəyərinin normativ (plan) maya dəyərindən, yaxud satış qiymətilə dəyərindən artıq
olması) adi əlavə yazılışla, əks miqdarı isə «qırmızı storno» üsulundan istifadsə
etdirilir.
Məhsulun (işlərin, xidmətlərin) satışı, ƏDV artırılmaqla sərbəst buraxılış
qiyməti və tariflə; ƏDV məbləği kimi artırılmaqla dövlət tərəfindən tənzimlənən
topdan qiymətlə (tarif) və ƏDV daxil edilməklə dövlət pərakəndə qiymətlə yerinə
yetirilir.
Sərbəst satış qiyməti, müqavilə iştirakçları yəni alıcı və satcı ilə
razılaşdırılması və bu hal alqı-satqı müqaviləsində qeyd edilməlidir. Sərbəst
müqavilə qiyməti zəruri hallarda nəqliyyat orqanları tərəfindən də yoxlanılmalıdır.
Bütöv əhatə edilən məsələlər ümumdövlət əhəmiyyətinə malik olduğundan onlarla
əlaqədar əməliyyatlar üzərində müntəzəm nəzarət təşkil olunmalıdır. Bu nəzarət
bilavasitə mühasibat uçotu tərəfindən aşağdıakı kimi yerinə yetirilməklə təmin
edilməlidir.
- məhsulun buraxılışı və yüklənməsi uyğun ilk sənədlərin vaxtlı-vaxtında və
düzgün rəsmiləşdirilməsi üzərində nəzarət etmək;
- hesablaşma-ödəmə sənədlərini vaxtlı-vaxtında rəsmiləşdirmək və onların
banka təqdim edildməsi üzərində müntəzəm nəzarət təşkil etəmk;
- hazır məhsulların vaxtlı-vaxtında mədaxil edilməsi və alıcılara yüklənməsi,
habelə saxlanması üzərində nəzarət etmək məqsədcilə onların mövcud olması və
hərəkəti haqda təşkilat və müvafiq bölmə rəhbərlərini lazımi informasiyalarla təmiş
etmək;
- məhsul satışından olan pul vəsaitlərinin vaxtlı-vaxtında daxil olması, alıvcılarla
qarşılıqlı hesablaşmanın üzləşdirilməsi üzərində nəzarət etmək.
Məhsul və onların satışı uyğun uçotun qarşısında duran ən mühüm
vəzifələrdən biri də onların buraxılışının, yüklənməsinin və satışının operativ
13
uçotunun təşkilidir. Ona isə ancaq beynəlxalq uçot standartlarına uyğun qurulan
milli uçot standartlarının ihazırlanması ilə nail olamaq olar.
1.3. Məhsul istehsalına məsrəflərin tərkibi və təsnifatı
Məhsul (işin, xidmətin) maya dəyəri iqtisad uyğun bir kateqoriya kimi bazar
iqtisad uyğunyyatının obyektiv qanunlarının təsiri altında formalaşır. Bunanla belə
bunun tərkibi dövlətin təsiri və tənziminə məruz qalır. Başqa sbzlə, dövlət maya
dəyərinin tərkibini ümumi şəkildə müəyyən edir və tənzimlənir. Bu, hər şeydən
əvvəl öz əksini maliyyə nəticələrinin, müəyyən olunması və formalaşdırılmasında,
xammal və materiallara, yanacağa, satın alınan yarımfabrikatlara preyskurant
qiymətlərinin, enerjiyə və nəqliyyat xidmətinə tariflərin, amortizasiya normalarının
qoyulmasında tapır. Dövlət eyni zamanda məhsullarun (işin, xidmətin) maya
dəyərinin hədlərinin formalaşmasına da təsir göstərir. Bu da öz təzahürünü dövlətin
mərkəzləşdirilmiş qaydada məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə daxil
olunmala məsrəflərin, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətə aid ediləcək, eyni
zamanda başqa mənbələrə (xüsusi təyinatlı fondlara, qeyri-büdcə fondlarının
maliyyələşdirilməsinə və s.0 silinəcək məsrəfləri müəyyən etməsində tapır.
Maya dəyərinə hansı xərclərin daxil edilməsi məsələsi iqtisad uyğunyyatın
inkişafının müxtəlif mərhələlərində dövlətin yürütdüyü iqtisad uyğun (vergi)
siyasətlə tənzimlənir. Məsələn, hələ bu yaxın vaxtlaradək (1997-ci ilda 01 yanvar
tarixinə kimi) məhsulun, işin, xidmətin maya dəyərinə əmək haqqının bütöv
məbləği deyil, ancaq bunun minimal həcminin dörd mislini bərabər olan hissəsini
daxil edilirdi. Hazırda əmək haqqının məbləği istehsal olunmuş məhsulun, yerinə
yetirilmiş iş və xidmətlərin maya dəyərinə tam həcmdə daxil edilir.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında məhsulların, işin. xidmətin maya
dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibibdə «Mühasibat uçotu barəsində» nəzərdə
tutulan Azərbaycan Respublikasının Qanunu, bunun əsasında Maliyyə
Nazirliyinin tərəfindən hazırlanmış təlimat, 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən
14
qüvvəyə minmiş olan Azərbaycan Respublikasının Vergi məcəlləsində və başqa
normativ sənədlərlə müəyən edilir.
Sadalanan normativ sənədlərdə, məhsulun, işinvə xidmətin maya dəyərinə
daxil olunacaq, müəssiəsələrin sərəncamında qalan xalis mənfəət hesabına və
başqa mənbələr hesabına ötürüləcək xərclərin siyahısı verilmişdir.
Bü sənədlərdə məhsulların , işin və xidmətin maya dəyəri istehsal və xidmət
prosesi zamanı istifadə edilən təbii ehtiyatların, xammalların, materiallar, yanacağ,
enerjinində, əsas fondlarında, əmək ehtiyatlarının dəyərindən, eyni zamanda
onların istehsala və satışına sərf edilən başqa xərclərdən ibarət olması müəyyən
edilmişdir.
Müəsisəyə uyğun istehsal xərcləri vergiqoyma məqsədilə Vergi Məcəlləsi və
başqa normativ aktlara uyğun təsdiq edilmiş limitləri, normaları və normativləri
əsasında müəyyənləşdirilir.
Qeyd
edim
ki,
istehsala
məsrəflərin uçotunun təşkili istehsalın
texnologiyasından,
qurulmasından,
təşkili
xüsusiyyətlərindən,
buraxılan
məhsullarınn, yerinə yetirilmiş işlərin və xidmətlərin xarakterindən və s.
amdövrlərdən xeyli dərəcədə asılıdır. Bununla birlikdə istehsala çəkilən xərclər
tərkibinə, iqtisad uyğun təyinatına, məhsulun maya dəyərindəki xüsusi çəkisinə,
məmulatların hazırlanmasında və satışındakı roluna, istehsalın həcminə görə
müxtəlifdir. Ona görə həmin xərclərin müxtəlif əlamətlər uyğun təsnifatı və
qruplaşdırılması tələb olunur. Xərclər istehsalın xarakterinə, məhsul iş və
xidmətlənin növünə, başvermə yerlərinə, texnoloji provevə münasibətinə,
tərkibinə, ayrı-ayrı məhsul, işin və xidmətlərin maya dəyərlərinə daxil olunması
üsuluna, istehsal prosesi zamanında iştirakına, istehsalla əlaqəli həcminə
münasibətinə, planlaşdırmaya münasibətinə, başvermə dövrünə və s. görə,
elemntlər və kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılır. Bu zaman maliyyə
nəticələrində vaxtında və eyni zamanda da düzgün müəyyən edilməsinə imkan
vermir.
İstehsal xərclərinin yuxarıda göstərilən əlamətlər uyğun qruplaşdırılması
müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur. Belə ki, istehsalın xarakterinə görə
15
xərclərin, məhsulun, işin və xidmətlərin növləri və istehsal prosesinin mərhələləri
uyğun bölüşdürülür. Bu da ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmət növlərinin maya dəyərini
müəyyən etməyə, mərhələlər uyğun təsərrüfat hesabına tətbiq etməyə imkan verir.
Maya dəyərinin planlaşdırılması və kalkulyasiya edilməsi zamanı xərclərin
iqtisad uyğun elementar və kalkulyasiya maddələri uyğun təsnifatı mühüm rol
oynayır. İqtisadi element dedikdə, məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı və satışı
çəkilən xərcin birrtərkibli (həmcins) növü nəzərdə tutulur. Xərclərin iqtisad uyğun
elementlər uyğun qruplaşdırılması «nə sərf olunmuşdur?» sualına cavab verir.
Məsələn, məhsul (iş, xidmət) istehsalı və satışı uyğun əmək haqqı xərci ğirtərkibli
xərc elementidir. Bu xərci ayrı-ayrı tərkib hissəsinə parçalamaq mümkün deyildir.
Həmin xərc elementində istər bilavasitə istehsal fəhlələrinin, istərsə də müxtəlif
idarəetmə pillələrində qulluqçuların, mütəxəssislərin, rəhbər işçilərin əmək haqları
öz əksini tapmış olur.
Yuxarıda adı çəkilən normativ sənədlərdə mülkiyyət formalarının, təşkilati-
hüquqi xüsusiyyətlərinin, fəaliyyə istiqamətindən asılı olmadan bütöv müəssisələrə
görə vahid xərc elementləri müəyyən edilib.
Hər bir elementə daxil edilən xərclərin tərkibi və məzmunu sözü gedən
enormativ sənədlərdə geniş açıqlanmışdır. Məsrəflərin elemntlər uyğun bölgüsü
Bunlara aşağdıakılar daxil edilir:
Material xərcləri (qaytarılan tullantıların dəyəri
çıxarlmaqla);
Əmək haqqı xərcləri;
Sosial ehtiyaclara ayırmalar;
Əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi);
Sair xərcləri.
16
müəssisə uyğun bütövlükdə onların smetasını və həqiqi məbləğlərini müəyyən
etmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xərc elementləri əsasında müəssisənini
material və əmək ehtioyatlarına, başqa vəsaitlərə olan tələbat hesablanılır, onların
harada və hansı məqsədlər üçün istifadə edilməsindən asılı olamyaraq xərclərin
tərkibi və quruluşu müəyyən olunur.
İstehsal xərclərinin iqtisad uyğun elementlər uyğun qruplaşdırılması bir sıra
iqtisad uyğun göstəricilərin, o cümlədən ayrı-ayrı müəssisələrdə, sahələrdə
yaradılan milli gəlirin hesablaqnması üçün istifadə edilir.
Məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərinə daxil olan xərclərin tərkibi uyğun
rəsmi sənədlərdə xərclərin iqtisad uyğun elementlər uyğun nomenklaturası
verildiyi halda kalkulyasiya maddələri uyğun nomenklaturası verilir. Kalkulyasiya
maddələrinin siyahısı istehsalın xarakteri və quruluşu nzərə alınmaqla məhsulların
(işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və kalkulyasiya
məsələləri uyğun sahəsi metodiki tövsiyyələr, ayrı-ayrı sahəsi nazirliklər,
komitələr, birliklər, şirkətlər və s. tərəfindən işlənib hazırlanır və olnlara tabe olan
müəssisə və təşkilatlara verilir.
17
Birinci on maddəyə daxil olan xərclər məhsulun (işin, xidmətin) istehsal maya
dəyərini, on ikinci maddəni də bunun üzərinə əlavə etməklə alınan xərclərin cəmi
məbləği isə məhsulun (işin, xidmətin) tam maya dəyərini yaradır.
Sənayenin ayrı-ayrı sahələrində xərc maddələrinin nomenklaturası həmin
sahələrin xüsusiyyətlərindən, istehsal edilən məhsulun xarakterindən, texnoloji
proseslərin müxtəlifliyindən, təşkilindən, xərclərin məhsulun (işin, xidmətin) maya
dəyərinə müstəqim və dolayı yolla daxil edilməsi imkanlarından və s.
amdövrlərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn, respublikanın ənənəvi və aparıcı
istehsal sahəsi olan neftçıxarmada bu sahə üçün xarakterik olan bəzi xərc
maddələri: neftin çıxarılması üçün istifadə edilən enerji; laylara süni təsir
göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər; neftin və alınan qazın yığılması və nəqli uyğun
xərclərin; neftin texnoloji hazırlığı uyğun xərclər və s. tətbiq edilir.
Aşağıda göstərilmiş əlavələrdə respublikada idxal və ixrac edilən malların
miqdarı, statistika uyğun onların dəyəri və nisbəti faizlə göstərilmişdir.
Əlavə 1
Bununla belə hal-hazırda sənayedə tətbiq edilən
xərclərin nümunəsi nomenklaturasını aşağdıakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
Xammal, materiallar;
Qaytarılan tullantılar (çıxılır);
Satın alanmış məmulatlar,
yarımfabrikatlar və kənar müəssisə və
təşkialtların istehsalın xarakterli
xidmətlər;
Texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və
enerji;
İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı
Sosial ehtiyaclara ayırmalar;
İstehsalın hazırlanması və
tənzimlənməsinə çəkilən xərclər;
Sair istehsal xərjləri;
Kommersiya xərcləri.
18
İdxalda əsas mallar
№
Malın adı
Miqdar
Statistik dəyər (min
ABŞ dolları)
Ümumi idxala
nisbətən,%-lə
İdxal - cəmi
-
5 776 222.52
100.00
1
Yeyinti məhsulları, min ABŞ dolları
-
768 206.06
13.30
1.1
ondan:
Ət, ton
25 687.03
37 827.39
0.65
1.2 Süd, ton
4 199.84
5 926.01
0.10
1.3
Kərə yağı və süddən hazırlanmış başqa
yağlar, ton
7 304.16
42 987.73
0.74
1.4 Meyvə-tərəvəz, ton
174 051.33
95 979.02
1.66
1.5 Çay, ton
7 494.48
29 118.92
0.50
1.6 Buğda, ton
598 424.67
106 045.92
1.84
1.7 Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar, ton 98 689.31
90 803.59
1.57
1.8 Şəkər, ton
116 320.13
43 255.29
0.75
2
Tütün və tütün məmulatları, min ABŞ dolları -
73 296.43
1.27
3
Sement, ton
27 859.25
6 733.08
0.12
4
Əczaçılıq məhsulları, ton
8 333.40
153 793.16
2.66
5
Plastmassa və onlardan hazırlanan
məmulatlar, ton
105 804.75
203 227.63
3.52
6
Oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar,
min ABŞ dolları
-
165 686.97
2.87
7
Qara metallar və onlardan hazırlanan
məmulatlar, ton
538 580.58
647 229.26
11.21
8
Maşın, mexanizm, elektrik aparatları,
avadanlıqlar və onların hissələri, min ABŞ
dolları
-
1 370 339.72
23.72
9
Nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, min
ABŞ dolları
-
493 215.60
8.54
10 Mebel və bunun hissələri, min ABŞ dolları
-
60 701.43
1.05
11 Başqaləri
-
1 833 793.18
31.74
Mənbə:
Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası Hesabat dövrü:
01.01.2018 – 31.07.2018
Əlavə 2
İхracda əsas mallar
№
Malın adı
Miqdar
Statistik dəyər
(min ABŞ dolları)
Ümumi ixraca
nisbətən, %-lə
İxrac - cəmi
-
10 748 319.46
100.00
1
Xam neft və bitumlu minerallardan alınan
xam neft məhsulları, ton
16 658 927.98
8 676 292.34
80.72
2
Neft məhsulları (2710 mal kodu uyğun),
ton
636 572.23
334 006.16
3.11
3
Təbii qaz, min kub metr
4 049 654.96
749 713.98
6.98
4
Elektrik enerjisi, min kVt/saat
1 205 532.49
56 943.11
0.53
19
5
Meyvə-tərəvəz, ton
322 448.95
301 315.78
2.80
6
Çay, ton
805.71
5 479.37
0.05
7
Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar,
ton
9 368.99
8 715.51
0.08
8
Şəkər, ton
25 461.76
14 867.73
0.14
9
Spirtli və spirtsiz içkilər, min ABŞ dolları -
8 064.71
0.08
10
Kimya sənayesi məhsulları, ton
111 195.54
40 609.15
0.38
11
Plastmassa və onlardan hazırlanan
məmulatlar, ton
102 863.98
79 292.43
0.74
12
Pambıq lifi, ton
29 600.73
45 198.14
0.42
13
Pambıq iplik, ton
4 968.25
12 422.07
0.12
14
Qara metallar və onlardan hazırlanan
məmulatlar, ton
67 889.29
49 476.32
0.46
15
Alüminium və ondan hazırlanan
məmulatlar, ton
33 601.39
77 764.74
0.72
16
Başqaləri
-
288 157.89
2.67
Mənbə:
Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası Hesabat dövrü:
01.01.2018 – 31.07.2018
Xərclərin kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılması həmin xərclərin
bilavasitə ayrı-ayır məhsul, iş və xidmət növləri, istehsalın təşkili, ona xidmət
göstərilməsi, müxtəlif struktur bölmələrinin və müəssisənin bütövlüedə idarə
edilməsi çərçivəsində uçota alınmasına imkan yaradır. Xərclərin maddələr uyğun
təsnifatı konkret məhsul növlərinin maya dəyərinin kalkulyasiyasını tərtib
olunması, məhsula (işə, xidmətə) çəkilən xərclər üzərində ciddi nəzarət aparmaq,
maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarını aşkara çıxarmaq üçün tətbiq edilir.
İstehsal xərclərinin kalkulyasiya maddələri uyğun uçotu məhsullara (iş və xid-
mətlərə) qiymətlərin qoyulması üçün istifadə olunur. Bu qruplaşma habelə məhsul
istehsalının rentabelliyini, mənfəətliliyini müəyyən etmək, ayrı-ayrı bölmələrin
işlərinin səmərəliliyini təhlil etmək və s. məqsədlər üçün də istifadə olunur.
Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, iqtisad uyğun elementlər və kalkulyasiya
maddələri uyğun qruplaşdırılmış xərclər arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə və fərqlər
mövcuddur. Məsələn, «Material xərcləri» (qaytarılan tullantıların dəyəri
çıxarlmaqla) elementi ilə «Xammal və materiallar» maddəsi arasında qarşılıqlı
əlaqə, onların hər ikisinin əmək əşyaları kimi uçota alınmasından ibarətdir. Lakin
20
birincidə bütövlükdə müəssisə uyğun (təyinatından və başvermə yerindən asılı
olmayaraq) sərf edilən materialların, ikincidə isə ancaq konkret məhsulun (işin,
xidmətin) istehsalına bilavasitə sərf edilən materiallar əks etdirilir. Material
xərclərinin bir hissəsi başqa kalkulyasiya maddələrində də əks etdirilə bilər.
İndi də xərclərin başqa əlamətlər uyğun təsnifləşdirilməsini nəzərdən keçirək.
İstehsal (texnoloji) prosesinə, yaxud texnoloji-iqtisad təyinatına görə xərclər əsas
və əlavə xərclərə bölünür. Əsas xərclərə məhsulun (işin, xidmətin
Bilavasitə istehsalı, bunun texnologiyası ilə əlaqəli olan xərclər: xammal və
materiallar; texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və enerji; istehsal fəhlələrinin əsas
və həmçinin əlavə əmək haqqı, həmin əmək haqqına görə sosial sığortaya
ayırmalar; istehsalın hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkiləcək xərclər; maşın
və eynilə avadanlıqların saxlanması və istismarına uyğun xərclər daxil edilir. əlavə
xərclər bilavasitə texnoloji proseslərlə əlaqədar yox, istehsalın təşkili, idarə
olunması və ona xidmət göstərilməsilə əlaqədar olan xərcləri özündə cəmləşdirir.
Bunlara ümumistehzsalat (ümumsex) və ümumtəsərrüfat xərcləri aiddir.
Tərkibinə görə gərclər bir elementli və nompleks xərclərə bölünür. Bir
elementli xərclər təyinatından və başvermə yerlərindən asılı olmayaraq təkib
hissəsələrinə parçalanır və yekcinsdirlər (xammal, materiallar, yanacaq, əmək
haqqı və s.). Kompleks xərclər isə tərkibinə görə bir neçə elementlərdən:
ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat xərcləri, kommersiya xərcləri və sairədən
ibarətdir. Həmin xərclərə demək olar ki, bütöv xərc elementləri daxil edilir.
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil olunması üsuluna görə xərclər
müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə ayrılır. Müstəqim məsrəflər dedikdə,
konkret məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərinədə bilavasitə daxil edilən xərclər
başa düşülür. müstəqim məsrəflərə adətən istehsalın texnolojiyası ilə əlaqəli olan
xərclər (xammal, materiallar, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s.) aiddir. qeyri-
müstəqim xərclər biri yox, bir neçə məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı ilə əlaqədar
və buna görpə də onlar (məslən, istehsadın idarə edilməsi və ona xidmət
göstərilməsi ilə əlaqəli xərclər) konkret məhsullar (işlər, xidmətlər) arasında xüsusi
hesablamaların köməyilə bölüşdürülür.
21
Xərclərin müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə bölünməsi bilavasitə
istehsalın təxnologiyasından asılıdır. Bu əlamətə görə istehsal sahələri çıxarma
(mədən və emaledici sənayeyə) bölünür.Çıxarma (mədən) sənaye sahələrinə neft,
qaz, dəmir filizi, Daş kömür və s. sərvətlər çıxaran müəssisələr aid edilir. həmin
sahələrdə adətən bir növ məhsul çıxarılır və çəkilən bütöv xərrclər müstəqim kimi
çıxış edir. Emaledici sahələrdə isə istehsal, kompleks xarakteriə malik olduğundan
əsas xərclər ayrı-ayrı məhsulların arasında qeyri-müstəqim qaydada bölüşdürülür.
İstehsalın həcminə münasibətinə görə xərclər dəyişən və şərti-daimi xərclərə
bölünür. Dəyişən xərclər istehsal edilən məhsulun, görülən iş və xidmətlərin
həcminə mütənasib olaraq dəyişilir. Bu zaman məhsulun, işin və xidmətin hər
vahidinə düşən həmin xərclərin həcmi dəyişməz qalır. Dəyişən xərclər xammal və
materiallara, texnoloji məqsədəlrə üçün yanacaq və enerjiyə çəkilən xərclər,
istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s. daxildir. Şərti-daimi xərclər o xərclərə
deyildir ki, onların məbləği istehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq
sabit qalır, yaxud az dəyişir. Belə xərclərə maşın və avadanlıqların amortizasiyası,
ümumistehsaat və ümumtəsərrüfat xərcləri aid edilə bilər.
Xərclərin dəyişəe və şərti-daimi xərclərə bölünməsinin özü də şərtidir. Məsələ
ondadır ki, yeni texnikanın və texnologiyanın tətbiqi, təşkilati tədbirlərin həyata
keçirilməsi şəraitində məhsul vahidinə düşən dəyişən xərclərin, istehsalın həcminin
xeyli artdığı şəraitdə isə şərti-daimi xərclərin həcmi dəyişir.
İstehsalın həcminin artdığı hallarda şərti-daimi xərclərin sabit saxlanması
istehsal olunan məhsulların, yerinə yetirilən işlərin və xidmətlərinin maya
dəyərinində aşağı salınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
22
İstehsal prosesi ilə əlaqəsinə görə xərclər istehsal və kommersiya xərclərinə
bölünür. Məhsulun istehsalı, iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsi üçün sərf edilən
material, əmək və maliyyə ehtiyatlarının məcmusu istehsal xərclərini təşkil edir.
Həmin xərclər məhsulun (iş, xidmətin) istehsal maya dəyərini yaradır. Məhsulun
satışı ilə əlaqədar xərclər isə kommersiya xərcləri adlanır.
Başverməsinin məqsədəuyğunluğu nöqteyi nəzərdən xərclər məhsuldar və
qeyri-məhsuldar xərclərə bölünür. Məhsuldar xərclərə müəssisənin fəaliyyəti ilə
əlaqədar olan və planlaşdırılan, yaxud smeta əvvəlcədən nəzərdə tutulan xərclər aid
edilir. qeyri-məhsuldar xərclər əvvəlcə nəzərdə tutulmayan, planlaşdırılmayan,
xərclərdir ki, onlar da istehsalın texnologiyası və təşkilində olan nöqsanlarla
əlaqədar baş verir. Belə xərclərə zaydan, boşdayanmalardan və s. qeyri-normal
vəziyyətlərdən asılı olaraq yaranan xərcləri misal göstərmək olar.
Dostları ilə paylaş: |