Mühazirə MÖvzu 1 Epidemiologiya fənni, üsulları və inkişaf tarixi MÖvzu 2

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
106 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
şəxslər və yaxın qonşuları müayinə olunur. Kənd yerində təkrari xəstəlik aşkar edildikdə həyətyanı 
müayinə aparılır və malyariyaya şübhəli şəxslərdən müayinə üçün qan götürülür. 
Laborator diaqnostikası
: Malyariya plazmodilərini aşkar etmək üçün Romonovski-Cimza 
üsulu ilə boyanmış nazik və qalın qan yaxmasından istifadə edirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
107 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
MÖVZU  58 
Qayıdan yatalaq 
 
Məzmunu: 
Epidemik  (bitlə  yoluxan)  və  endemik  (gənə  ilə  yoluxan)  qayıdan  yatalaqların 
epidemiologiyası, profilaktika və mübarizə tədbirləri. 
a) Epidemik qayıdan yatalaq (bitlə yoluxan) 
Bitlə yoluxan epidemik qayıdan yatalaq və ya spiroxetoz hərarət tutmaları və hərarətsiz dövrlərin 
bir-birini ardıcıl əvəz etməsi, baş və əzələ ağrıları, dalaq və qara ciyərin böyüməsi ilə özünü göstərən 
kəskin yoluxucu xəstəlikdir. Əhali arasında bitlilik çoxaldıqda geniş yayılır. 
Qısa məlumat tarixi: 
Əvvəllər məlum olmasına baxmayaraq, epidemik qayıdan  yatalaq  ilk dəfə 
1842-ci ildə ingilis alimi Cenner tərəfindən təsvir edilmişdir. Xəstəliyin törədicisi 1868 -ci ildə Berlin 
xəstəxanasının prorektoru Obremeyer tərəfindən kəşf edilmişdir. Rus alimlərindən Q.N.Minx (1874) və 
İ.İ.Meçnikov  (1881)  özlərini  xəstənin  qanı  ilə  dəri  zədələnməsi  vasitəsilə  yoluxdurub  xəstələnərək 
Obremeyerin  kəşfini  sübut  etmişlər.  1892-ci  ildə  O.O.Moçutkovski  xəstəliyin  bitlər  vasitəsilə 
keçirilməsi fikrini irəli sürmüşdür. 1902-ci ildə İngilis həkimi Mekki isə  Hindistanda qayıdan yatalaqlı 
xəstədən yığdığı bitlərin orqanizmdə  xəstəliyin törədicisini tapır: 1912 -1914-cü illərdə Nikol, Bleqo və 
Konsey eksperiment şəraitində bitlər vasitəsilə xəstəliyin keçirilməsini sübut etdilər. 
Etiologiyası: 
Epidemik qayıdan yatalağın törədicisi - Borellia recurrentis  spiroxetalardır. Bunlar 
spiral şəkilli nazik telcikdən ibarətdir. Ucları sivri olub, uzunluğu 8 -16 mkm, qalınlığı  0,25- 0,39 mkm, 
qıvrıqlarının  sayı  4-dən  12-yə  qədərdir,  çox  hərəkətlidirlər.  Qram-mənfi,    sporsuz,  kapsulsuz  olub 
Romanovski-Gimza üsulu ilə rəngləndikdə mavi  bənövşəyi  rəng alır. Xarici  mühitdə çox davamlıdırlar. 
45-48°C-də  yarım  saat müddətində  tələf olurlar. İnsan  orqanizmində  spiroxetlər retikuloendotel 
sistemi toxumalarında artırlar. 
Patogenez və klinikası
: Spiroxetlər orqanizmə tamlığı pozulmuş dəri və ya selikli qişadan daxil 
olur,  qanda  artaraq  hərarət  tutmalarına  səbəb  olur.  Qanda    spesifik  əkscisimciklər  əmələ  gələn  kimi 
spiroxetlərin bir hissəsi saxlanaraq yeni residiv verən başqa antigen quruluşlu mikrob irsinə çevrilir ki, 
bu  da  əvvəlki  tutma  zamanı  orqanizmdə  əmələ  gələn  əks  cisimlərə  qeyri-həssas  olurlar.  Ona  görə  də 
hərarət dövründə intensiv inkişaf nəticəsində qanda çoxlu spiroxetlər dövr edir və  növbəti hərarət tutması 
başlayır.  Spiroxetlər  yeni  irs  əmələ  gətirmə  qabiliyyətini  itirdikdə  və yaranmış immunitetin  təsirindən 
sağalma baş verir. 
Xəstəliyin inkubasiya dövrü adətən 7 gündür (3 gündən 14 günə qədər). Birinci hərarət tutması 7 
gün  davam  edir.  Çox  vaxt  1-2  həftə  apireksiya  dövrü  ilə  2-3  hərarət  tutmaları  baş  verir.  Get-gedə 
tutmaların müddəti qısalır. 
İnfeksiya  mənbəyi
:  Epidemik  qayıdan  yatalağında  yeganə  infeksiya  mənbəyi  xəstə  insandır 
(xüsusi  ilə  hərarət  tutmaları  dövründə).  Əgər  onun  bədənində  və  paltarında  bit  olarsa,  apireksiya  və 
rekonvalesensiya dövründə də ətrafdakılar üçün təhlükəlidir. 
Yoluxma mexanizmi
: Törədici xəstədən sağlam insana ən  çox  yoluxmuş   paltar  biti vasitəsilə 
keçir. Baş və qasıq bitlərinin əhəmiyyəti həddindən artıq azdır.  Bit  xəstənin  qanını sorduqdan sonra 6-8 
gün  sonra  onun  hemolimfasında  spiroxetləri  görmək  olur,  bunlar  bitin  bədənində  28  gün  müddətində 
saxlanılır. Bitin xitin örtüyü pozulduqda (ayaqlarının sınması, əzilməsi) onun hemolimfası ilə spiroxetlər 
dəri üzərinə düşür və ordan qaşınma nəticəsində əmələ gələn sıyrımlardan orqanizmə daxil olur. Bundan 
başqa törədicilər orqanizmə selikli qişadan da daxil ola  bilərlər. 
Epidemioloji  xüsusiyyətləri
:  Epidemioloji  cəhətdən  qayıdan  yatalaq    səpkili    yatalağa 
bənzəyir. Bir sıra Avropa, Asiya və Afrika ölkələrində də bu xəstəliyin geniş yayılması qeyd edildi. Bu 
xəstəlik qış fəslinin axırında daha çox qeyd edilir (mart-aprel), bu qış fəslində əhalinin sıx yaşaması və 
isti paltar geyinməsi ilə də əlaqədardır. Epidemiyanın yayılmasında nəqliyyat vasitələri (xüsusi ilə 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
108 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
dəmiryol) böyük rol oynayır. Epidemik qayıdan yatalaq səpkili yatalaq və gənə səpkili yatalağı ilə eyni 
vaxtda baş verə bilər. 
Laborator  diaqnostika
:  Epidemik  qayıdan yatalağın  diaqnostikasıda  əsasən  mikroskopik  və 
qismən seroloji üsuldan istifadə edilir. Xəstənin qızdırması yüksək olan dövrdə barmaqdan qan alıb  nazik 
və  qalın  yaxma  preparatları  hazırlayırlar.  Boyadıqdan  sonra  (Romanovski-Gimza,  Morozov,  Fuksin) 
qaranlıq sahədə mikroskopla spiroxetlər aşkar edilir və seroloji üsuldan da istifadə edilir. 
b) Gənə ilə yoluxan qayıdan yatalaq. 
Gənə ilə yoluxan qayıdan yatalaq (epdemik və ya gənə spiroxetozu) kliniki  gedişinə  görə epidemik 
spiroxetoza  oxşayır.  Bu  təbii  ocaqlı  zoonoz  xəstəliyinə  aiddir.  Törədi  cisi  Borellia  cinsinə  aid  olan 
sproxetlərdir. 
Profilaktika və mübarizə tədbirləri: 
Epidermik qayıdan yatalağın epidemiyaları əhalinin rifah 
halı  yaxşılaşdıqca  sönməyə  başlayır.  Xəstəliyin  profilastikası  xəstələrin  vaxtında  aşkar    edilməsi  və 
əhalinin bitliliyinin ləğv edilməsindən ibarətdir. Qayıdan yatalağa  şübhə   oyandıqda  hərarət tutmaları 
zamanı qan yaxması hazırlanıb şərtilə təcrid edilir. Xəstə təcrid ediləndən sonra ocaqda geniş dezinseksiya 
işi aparılır. 
Xəstənin və ou müşayət edənlərin paltarı dezinseksiya edilir. Axırıncı xəstə və  rekonvalessent  evə 
yazılandan sonra ocaqda 1 ay müddətində epidemioloji nəzarət aparılır. 
Gənə qayıdan yatalağı ilə xəstələnənlər xəstəxanada müalicə olunur. Bu xəstəliyin profilaktikası 
əsas iki istiqamətdə aparılır: 
1. insanı gənələrin hücumundan qorumaq; 
2. xarici mühitdə (mənzil, həyat, gəmiricilərin yuvaları, mağaralar və s.) gənələri məhv etmək. 
Xəstələnməkdən qorunmanın  ən yaxşı  sadə üsulu primitiv tikilmiş binalarda,  mağaralarda, gəmirici 
olan ərazidən və s. iri vəhşi heyvanların yuvalarının ətraf ərazisindən istifadə  etməməkdir. Yatanları 
gənə dişləməsindən qorumaq üçün milçətkənlərdən istifadə etmək olar,  yatağı  torpaq divardan kənarda 
qoymaq lazımdır. Ac gənələr mağaralarda insana gündüz də  hücum edirlər. Ona görə 
də repelentlərlə və insektisidlərdən istifadə olunur. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
109 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
MÖVZU  59 
Kü-qızdırması 
 
Kü-qızdırması 
-  müxtəlif  yollarla  insana  keçən  və  qızdırma,  intoksikasiya,  bəzən  atipik 
pnevmoniya əlamətləri ilə  təzahür edən təbii ocaqlı rikketsiozdur. Epidemik rikketsiozlardan  başqa bir 
qrup rikketsiozlar  da vardır ki,  bundan biri  Kü  qızdırmasıdır.  Bu xəstəlik  haqqında ilk  məlumat Derrik 
1937-ci ildə Avstraliyada qeydə almışdır. Xəstəliyin adı birinci hərflə izah olunmuşdur, yəni "kueru"- aydın 
olmayan deməkdir. Rusiyada bu xəstəliyin başqa  adını-pnevmorikketsioz - rus alimi P.F.Zdorodovskiy 
təklif etmişdir. 
Etiologiyası 
Törədicisi:  -  Rickettsia  (coxiella)  Burneti 
kok,  çöp  və sapşəkilli,  L-formaya  keçə  bilən 
mikroorqanizmlərdir,  tərkibində  OX
1 9
  proteyin  antigeni  yoxdur.  Xarici  mühitdə  davamlıdır.  Xüsusilə 
quruma onlara gec təsir edir. Heyvanın peyinində və sidiyində bir neçə həftə, yununda 9 -12 ay, ətində 30 
günə qədər, steril süddə 270 gündən çox  ölmür. Qaynatdıqda 10 dəq. məhv olur. Kapilyarların endotel 
qatını zədələmir. Əsasən MFH-də çoxalır və universal retikuloendotelioz törədir. 
Xəstəliyin törədicisi Berieta rikketsiyalarıdır. Heyvanlar buna həssasdırlar. İlk dəfə 1939 -cu ildə 
Beriet aşkar etdiyinə görə alimin şərəfinə adlanır. Beriet rikketsiyaları toyuq embrionunun yumurta sarısı 
kisəsində becərilir. Bu rikketsiya xarici mühit amillərinə çox davamlıdır. Otaq temperaturunda olan suda 
160  gün,  4  tempetarurlu  steril  süddə  273  gün,  yağda,  pendirdə  1,5  -3  ay,  duzlu  ətdə  150  gün  qalır. 
Dezinfeksiyaedici məhlulunda (xloramin, fenolda) 1-5 dəq. tələf olur. 
Patogeniz  və  klinikası
:  Xəstəliyin  inkubasiya    müddəti  7-28  gündür.  Xəstəliyin  klinik 
mənzərəsi müxtəlif olur. Adətən o birdən-birə başlayır, qızdırma, baş ağrısı və əzələ ağrıları, səpki olmur 
və ağ ciyərdə iltihab müşahidə edilir. Xəstəlikdən sonra möhkəm immunitet yaranır. 
Rikketsiya dəridə, tənəffüs yolları və mədə-bağırsağın selikli qişalarında,  konyunktivada dəyişiklik 
vermədən limfa axarına və qana düşür. 
İnkubasion dövr 3-32, orta hesabla 12-19 gün çəkir. 
İnfeksiya  mənbəyi
:  Xəstəlik  zoonoz  mənşəli  infeksiyadır.  Təbiətdə  bu  infeksiyanın  daimi 
mənbələri  rikketsiyalı  gənələr,  ev  heyvanları,  vəhşi  heyvalar  və  quşlardır.  Rikketsiyalar  gənənin 
bədənində 3 ilə qədər qala bilər və nəcislə ifraz olunur. 
Xəstəliyin yoluxma yolları: 
Xəstəliyin yoluxması insana ərzaqdan (ət, süd, sudan), eləcə də 
tənəffüs yolu, zədələnmiş dəridən və selikli qişadan, nadir hallarda gənələr dişlədikdə keçir. 
Epidemioloji xüsusiyyətləri
: Kü qızdırmasına dünyanın hər yerində təsadüf edilir. Bu xəstəliyə 
heyvandarlıq təsərrüfatında işləyənlər arasında daha çox qeydə alınır. 
Xəstəliyə 20-50 yaşlarda təsadüf edilir. Xəstələnmə dərəcəsi müxtəlif ola bilər. Kişi və qadınlar 
arasında bu xəstəliyə fevral-may aylarında təsadüf edilə bilər. 
Təbiətdə xəstəliyin rezervuarını 70 növdən çox gənə, 47 növ quş və 60 növdən çox məməli təşkil 
edir.  Rikketsiya  onların  nəcisi  və  sidiyi  ilə  ifraz  olunur,  çox  vaxt  aerogen  yolla  ev  heyvanlarına,  o 
cümlədən  itə  və ev  quşlarına  keçir.  Heyvanların  nəcisi,  bəlğəmi,  südü,  dölyanı  mayesi  rikketsiyalarla 
zəngin  olur.  İnsan  aerogen,  təmas,  alimentar  yollarla  və  gənələr  vasitəsilə  transmissiv  yoluxur. 
Xəstələnmə heyvandarlar arasında, yaz ayları daha çox təsadüf edilir. Kü-qızdırması  hər  yerdə  rast gəlir 
və müxtəlif yaşlı şəxslər ona tutula bilir. İnsan infeksiyanı yaymır. 
Diaqnozu: 
Qandan,  sidikdən  və  bəlğəmdə  rikketsiyaın  tapılması  hətta  silinmiş  formada  belə 
diaqnozu təsdiq edir. Lakin praktikada aqlütinasiya reaksiyaları  daha  böyük  əhəmiyyətə  malikdir. Onlar 
8-10-cu  günlərdən  tətbiq olunur.  Qanı 4-6  gündən bir  yoxladıqda anticism  titri 2-4  dəfə artır. Əsasən 
KBR  və AR-də ilk  vaxtlar titr  1:8-1:32  olur,  sonralar  l:512-yə  qədər  çoxalır.  Burnet  rikketsiyalarının 
antigeni ilə qoyulan reaksiyalar bir neçə ay, hətta il sonra da müsbət qalaraq diaqnozu retrospektiv təyin 
edir. Mikroblardan hemaqlütinogen və onların lizatlarını almaq mümkün olmadığı 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
110 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
üçün  Kü-qızdırmasının  diaqnozunda  hemaqlütinasiya  və  neytrallaşdırma  reaksiyaları  işlədilmir.  Bəzi 
hallarda dəri daxili sınaq qoyulur. 
Xəstəliyə  qarşı  mübarizə  və  profilaktika  tədbirləri  - 
Kü  qızdırması  zamanı  aparılan 
mübarizə  baytar  və  tibb  işçiləri  ilə  birlikdə  aparılır.  Sanitar-baytarlıq  zamanı  aparılan  tədbir  xəstə 
heyvanların ifrazatlarının vaxtında və düzgün dezinfeksiya işlərinin aparılmasından ibarətdir. Tibbi sanitar 
tədbirlərdə  isə  kənd  təsərrüfatı  ilə  əlaqədar  olan  şəxslərin  xüsusi  geyimlərinin  olmasına  və    onları 
zərərsizləşdirilməsinə fikir verilməlidir. Süd bidonlarının, eləcə də müxtəlif istifadə olunan qablar 3%-li 
xloramin  məhlulu,  sonra  isə  isti  sabun-soda  ilə  yuyulmalıdır.  Xəstələr  hospitalizasiya  olunur.  Lazım 
gəldikdə vaksindən istifadə edilir. Xəstəlik zamanı sınaqdan da istifadə edilir. 0,1ml 24 - 48 saatdan sonra 
oxunur. 
Baytar,  epidemiya əleyhinə və sanitar-gigiyenik tədbirlərdən ibarətdir. Kü-qızdırmasının endemik 
ocaqlarında ferma işçiləri və heyvanat məhsulları ilə təmasda olanlar 
C.burneti-dan 
hazırlanmış ölü, 
ya diri vaksinlə peyvənd almalıdır. Diri  vaksin daha effektlidir. O draje şəklində  qəbul edilir, ya da dəri 
üstünə, dəri altına yeridilir. 2 ildən  sonra təkrar  peyvənd aparılır.  Ku-qızdırması  və bruselloz  əleyhinə 
vaksini birlikdə vurmaq mümkündür. Heyvandarlar şəxsi gigiyena qaydalarına ciddi əməl etməli, heyvanat 
məhsullarını yaxşı bişirməlidir. İş vaxtı rezin əlcək və çəkmə geymək, döşlük asmaq lazımdır. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
111 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
MÖVZU  60 
Hemorragik  qızdırmalar 
 
Hemorragik  qızdırmalar  (HQ) 
-  qan    damarlarının    zədələnməsi  hemorragiya  və 
intoksikasiya sindromları ilə təzahür edən virus mənşəli təbii ocaqlı, endemik infeksion xəstəliklərdir. 
İndiyə qədər HQ-nin 15-ə yaxm kliniki formaları təsvir olunmuşdur. Belə ki, HQ-ni 5  virus ailəsinin 
nümayəndələri: arenaviruslar - Lassa, Argentina (Xunin), Boliviya  (Maçupo),  Venesuela (Quanarito), 
Braziliya (Sebiya) qızdırmalarını; bunyaviruslar - Rift-Balli Vadisi və  Konqo-Krım-Xəzər 
qızdırmalarını; flaviviruslar -sarı qızdırmanı; filoviruslar - Marburq və Ebol qızdırmalarını; 
toqaviruslar - denge, Kyasanur meşə və böyrək sindromlu qızdırmaları törədirlər. 
HQ-nin  rezervuarları  primatlar 
-  insan,  meymunlar    və  digər  heyvanlar,  iri  və  xırda 
buynuzlular,  gəmiricilər,  habelə  həşaratlar  -  gənələr  və  ağcaqanadlardır.  İnsan  orqanizmi  HQ-yə  qarşı 
yüksək həssaslıq göstərir. Xüsusilə endemik ocağa gələnlər tez yoluxur və ağır xəstələnirlər. 
HQ-nin  inkubasion  dövrü 
3-46  gün  arasında  tərəddüd  edir.  İlk  3  gün  ərzində  sistemli 
orqanların zədələnməsini əks etdirən simptomlar tədricən, ya  qəflətən başlayır. Bundan sonra xəstələrin 
vəziyyəti  kəskin  surətdə  pisləşir,  qanaxma  və  dəriyə  qansızma  petexiya,  ekximoz,  iynə  yerindən, 
burundan, diş ətindən qanaxma, konyunktivaya qansızma  baş verir.  Daxili  qanaxma- qanqusma, qanlı nəcis, 
hematuriya və uşaqlıq qanaxması da təsadüf edilir. 
Epidemioloji xüsusiyyətlərinə görə HQ dörd qrupa bölünür: 
1.  gənə hemorragik qızdırmaları - Krım-Konqo hemorragik qızdırması (KKHQ), Omsk hemorragik 
qızdırması (OHQ), Kyasanur meşə xəstəliyi; 
2.  ağcaqanad hemorragik qızdırmaları - sarı qızdırma, denge  hemorragik qızdırması, Rift-Valli 
qızdırması, Çikunqunya qızdırması; 
3.  kontagioz hemorragik qızdırmalar - böyrək sindromlu hemorragik qızdırma (BSHQ), Argentina 
hemorragik qızdırması, Boliviya hemorragik qızdırması; 
4. rezervuarı məlum olmayan hemorragik qızdırmalar - Ebol virus xəstəliyi, Marburq virus xəstəliyi. 
Böyrək sindromlu hemorragik qızdırma (BSHQ) 
Böyrək sindromlu hemorragik qızdırma - intoksikasiya, hemorragiya,  böyrəklərin zədələnməsi ilə 
özünü göstərən kəskin virus xəstəliyidir. 
BSHQ  yuxarı  və orta  Volqa boyunda,  Uralda, Rusiyanın  mərkəzi  və  Şimali-Qərb rayonlarında, 
Şimali Qafqazda, Belorusiyada, Ukraynada və dünyanı bir çox ölkələrində təsadüf edilir. 
Etiologiyasi: BSHQ-nın törədicisi Bunyaviridae ailəsinə aiddir, 1976-cı ildə Apodemus agrarius 
gəmiricilərindən,  1978-ci  ildə  xəstələrdən  əldə  edilmiş  və  Hantaan  (Koreyada  çay  adıdır)  virusu 
adlandırılmışdır.  Virus  sferikdir,  RNT-si  var,  diametri  95-110  nm-dir.  30  sero-tipindən  4-ü  Hantaan, 
Puumala,  Seul  və Dobrava (Belgrad) tipləri BSHQ törədirlər. Qızdırma dövrü  qanda  və  sidikdə  olur. 
Xarici mühitin və dezinfeksiyaedici maddələrin təsirinə davamsızdır. 
N.b Törədici, nuklein turşusu, əsas serotipləri. 
Epidemiologiyası: 
Müxtəlif  növ  gəmiricilər  -  çöl  siçanı,  qara  və  boz  siçovul,  meşə  siçanı 
BSHQ-nin mənbəyi ola bilər. Virus gəmiricinin sidiyi, kalı, ağız suyu ilə ifraz olunur. Sidikdə 12 ay, ağız 
suyu və nəcisdə 1 aya qədər tapılır. Yoluxma hava-toz yolu ilə, gəmiricilərə, ya onların infeksiyalaşdırdığı 
- samana, ota, çırpıya toxunduqda, çiy meyvə-tərəvəz yedikdə alimentar yolla baş verir. 
Çox vaxt təsərrüfat işləri 
- odun yığmaq, ot biçməklə məşğul olan 16-50 yaşlı kişilər yoluxur. 
Kənd təsərrüfatı  məhsulları  yığımına  cəlb olunmuş  şəhər  əhalisi, tələbələr, turistlər, əsgərlər arasında 
məhdud epidemiya baş verir. İyun-oktyabr ayları BSHQ-nin mövsümü hesab olunur. 
Şəhərlərdə  sporadik  xarakter  daşıyır.  İnsandan  insana  keçmir.  Virusla  işləyənlər,  gəmiriciləri 
seleksiya edən vivarium işçiləri, BSHQ-yə yoluxa bilər. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
112 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
Patogenezi: 
Orqanizmə  düşəndən sonra virus RES  hüceyrələrində çoxalmağa başlayır. 
Virusun əsas reproduksiya yeri qan damarlarının endotel hüceyrələri olur. 
Klinikası: 
İnkubasion dövr 4-42 gün, çox vaxt 2-3 həftə çəkir. BSHQ-nin kliniki gedişi dörd 
mərhələyə bölünür: başlanğıc, oliquriya, poliuriya və rekonvalessensiya dövrləri. 
Profilaktikası: 
gəmiricilərə qarşı mübarizə, yəni deratizasiya və ərzaq məhsullarını onlardan 
qorumaq tədbirlərindən ibarətdir. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
113 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
MÖVZU  61 
Taun 
 
Taun 
- karantin infeksiyaları qrupuna aid olub kəskin təbii-ocaqlı yoluxucu xəstəlikdir, ümumi 
vəziyyətin son dərəcə ağırlaşması, qızdırma, limfa düyünlərinin, ağciyərlərin və digər daxili orqanların 
zədələnməsi,  çox  vaxt  sepsisin  inkişaf  etməsi  ilə  müşayiət  olunur.  Xəstəlik  yüksək  letallığı  ilə 
səciyyələnir. 
Етиолоэийаsı: Törədici 
taun çöpüdür (lat. Yersinia pestis), 1894-cü ildə Fransa alimi Yersen 
və  yapon  alimi  Kitasato  tərəfindən  eyni  vaxtda  kəşf  olunmuşdur.  Taunun  törədicisi  -  Yersinia  pestis 
Enterobacteriaceae ailəsinə, Yersinia cinsinə daxildir. 
Taun  törədicisi  aşağı    temperaturlara  qarşı  davamlıdır,  bəlğəmdə  yaxşı  qalır,  ancaq  55°C 
temperaturda 10-15 dəqiqə ərzində məhv olur, qaynadıldıqda isə praktik olaraq həmin an ölür. Orqanizmə 
dəri (birələr, bir qayda olaraq, Xenopsylla cheopis dişlədikdə), yuxarı tənəffüs yollarının, həzm yolunun 
selikli qişası, konyunktiva vasitəsilə daxil olur. 
Hər il taunla 2,5 milyona yaxın-şəxs xəstələnir və çox təəssüf ki, bu rəqəmlər artmağa meyillidir. 
Qısa tarixi məlumat
. Taun qədim vaxtlardan məlum olan xəstəlikdir, onun haqqında ilk məlumatlar II 
əsrin sonu, III əsrin başlanğıcına təsadüf edir. Ən böyük  epidemiyalardan biri - "Yustinian taunu" (551-
580) Şərqi Roma İmperayasında  baş vermiş və bütün Yaxın Şərqi əhatə 
etmişdir. Bu epidemiyadan 20 milyondan çox şəxs ölmüşdür. 
Taun - bioloji silah kimi
. Taun törədicisinin bioloji silah kimi istifadə olunması dərin tarixi 
köklərə malikdir. Məsələn, qədim Çində və orta əsr Avropasında əldə olunmuş məlumatlar yoluxmuş 
heyvanların  (atların  və  inəklərin)  cəsədlərinin,  insan  meyitlərinin  türklər  və  monqollar  tərəfindən  su 
mənbələrinin  və  su  təchizatı  sistemlərinin  çirkləndirilməsi  üçün  istifadə  etdiklərini  göstərir.  Bəzi 
şəhərlərin mühasirəsi zamanı yoluxmuş materialın istifadə faktı barəsində də məlumatlar vardır. 
Yoluxma mexanizmi
. İnsan taun  çöpünün "sahibindən" bilavasitə  heyvanların  dərisini soyduqda 
və "vasitəçilər"lə - birələrlə yoluxa bilər (məsələn, Çində baş vermiş "liman taunu" zamanı). Siçovulların 
kütləvi  ölümü zamanı birələr gəmiricilərin ölmüş cəsədlərini yeni sahib axtarmaq məqsədilə tərk edirlər. 
İnsanın əhatəsində son dərəcə təhlükəli xəstəliyi yayan minlərlə həşərat meydana gəlir. 
Gəmiricilər arasında taunun yoluxma mexanizmi transmissiv olub müxtəlif növlərə  və  cinslərə aid 
birələr  tərəfindən  həyata  keçirilir.  Təbii  şəraitlərdə  taun  törədicisinin  təbiətdə  saxlanması  istiqanlı 
heyvanlardan çox birələr sayəsində təmin olunur, belə ki, onlar törədicinin təbiətdə başlıca rezervuarları 
sayılırlar. 
İnsan taunla birənin dişləməsi zamanı, yəni transmissiv yolla yoluxur  ki, bu da gəmiricilər arasında 
törədicinin təbii ötürülmə mexanizminə  tam müvafiq gəlir. Yoluxmuş şəxs xəstəliyin formasından asılı 
olaraq öz növbəsində  taunun törədicilərini hava-damcı və ya birələrin müxtəlif növlərinin dişləməsi yolu 
ilə ötürə bilər. 
Taun  bakteriyaları  ilə  yoluxmuş  birələrin  dişləməsi  zamanı  insanda  dişləmə  yerində  içərisi 
hemorragik  möhtəviyyatla  dolmuş  papula  və ya pustula  (dəri  forması)  əmələ  gələ  bilər.  Sonra  proses 
limfangit  əlamətləri  olmadan  limfa  damarları  ilə  yayılır.  Limfa  düyünlərinin  makrofaqlarında 
bakteriyaların çoxalması onların kəskin böyüməsinə, birləşməsinə və konqlomneratların (bubon forması) 
əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. İnfeksiyanın sonradan yayılması (bu, heç də mütləq deyildir - xüsusilə də 
müasir  antibakterial  terapiya  fonunda)  daxili  orqanların  praktik  olaraq  hamısının  zədələnməsi  ilə 
müşayiət olunan septik formanın inkişafına gətirib çıxara bilər. 
İnfeksiya mənbəyi
. Klassik təsəvvürlərə əsasən taun  təbii-ocaqlı  xəstəliklərə  aiddir, infeksiya 
mənbəyi  kimi  səhra  və  yarımsəhra  zonalarında  yaşayan  gəmiricilərin  müxtəlif  növləri  (sünbülqıran, 
marmotlar, o cümlədən  tarbaqanlar, qum siçanları)  iştirak  edir. Bu gəmiricilərdə kifayət  dərəcə yüksək 
letallığa  malik  ümumi  septik  infeksiya  inkişaf  edir.  Bundan  başqa,  təbii  şəraitlərdə  qara  və  boz  (az 
dərəcədə) siçovullar yoluxa bilər.