Mühazirə MÖvzu 1 Epidemiologiya fənni, üsulları və inkişaf tarixi MÖvzu 2

Diaqnoz: 
Ankilostoma  və  nekator  yumurtaları  bir-birindən  fərqlənmir.  Buna  müvafiq  olaraq 
ankilostomidoz diaqnozu qoyulur. 
Torpaqda ankilostoma yumurta və sürfələrinin inkişafı üçün yüksək temperatur və rütubət olmalıdır. 
Əyribaşın  yumurtası  14-37
0
C  temperaturda  inkişaf  edir.nQuru  iqlimdə  ankilostomidlər  suvarılan 
torpaqlarda  rast  gəlir.  Sürfələrin  inkişafı  üçün  peyinlə  zəngin  yumuşaq  torpaq  əlverişlidir.  Sürfələr 
torpaqda temperatura davamlıdır. İnvazion sürfələr isə əlverişli şəraitdə torpaqda 2-3  ay salamat qalırlar. 
Profilaktika: 
Ankilostomidozların 
epidemiologiyası 
digər 
geohelmintozların 
epidemiologiyasına oxşardır. Kənd yerlərində invaziya ocaqları askaridoz və trixosefalyoz ocağına uyğun 
formalaşır.  Ocaq  bir  kənddən  ibarət  olub  həyətlərin  (mikroocaqların)  cəmindən  ibarətdir.  İntensiv 
ocaqlarda əhalinin yoluxması 10% və daha çox olur. 
Ankilostoma ilə invaziya ərzaq kimi istifadə olunan təzə tərəvəz, meyvələr vasitəsilə baş verir. 
Xüsusən onlar zərərsizləşdirilməmiş nəcislə gübrələndikdə yoluxma artır. 
Ankilostomidozlara qarşı əsas mühafizə  torpağın nəcis çirklənmədən qorunmasıdır. Ocaqda bütün 
əhali yoxlanılır. Müalicə üçün navtamon işlədilir. Əgər yoluxma 10%-dən çoxdursa, ildə 2 dəfə (qışda 
və yayda) kütləvi  dehelmintizasiya aparılır. Bundan başqa sanitar abadlıq, şəxsi gigiyena qaydalarına ciddi 
əməl etmək də ankilostomidozlar əlehinə əsas profilaktik tədbirlərdir. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
100 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
MÖVZU  55 
Səpkili yatalaq 
 
Səpkili yatalaq 
- antroponoz rikketsioz yoluxucu xəstəlikdir və txansmissiv  yoluxma mexnizmi 
ilə ötürülür. Bu, kəskin infeksion xəstəlik olub, mərkəzi sinir sisteminin intoksikasiyası, vaskulitlərin və 
xırda damarların trombovaskulitlərinin əmələ gəlməsi, rozeolyoz-petexial səpkilərlə səciyyələnir. 
Səpkili yatalağın törədicisi 
- Provaçek rikketsiyalarıdır (Rickettsia Provazeki),  qram- mənfi, 
hərəkətsiz  mikroorqanizmlərdir,  hüceyrədaxili  parazitlərdir.  Törədici  ətraf  mühitdə  havanın 
temperaturundan və rütubətindən asılı olaraq müəyyən müddət qalır. Rikketsiyalar nəm mühitdə tez ölür, 
qurumuş  şəkildə  uzun  müddət  sağ  qalırlar.  Bitlərin  nəcisində  (hansı  ki,  paltara  düşür)  törədici  həyat 
qabiliyyətini və patogenliyini 3 ay və daha çox saxlayır. 56°C-də 10 dəqiqə, 100°C-də 30 saniyə ərzində, 
dezinfektantların təsiri altında sürətlə məhv olur. 
İnfeksiya mənbəyi 
- səpkili yatalaqla və Brill xəstəliyi ilə xəstə şəxsdir. İnsan inkubasiyanın son 
2-3 günündən etibarən, bütün qızdırma dövründə və bədən temperaturu düşdükdən 2-3 gün (az hallarda 7-
8 gün) sonra yoluxdurucu olur. Bəzi hallarda rikketsiyalar keçirilmiş xəstəlikdən sonra orqanizmdə uzun 
müddət (10-40  il)  sağ  qala bilər,  nəticədə  əvvəllər  xəstəlik  keçirmiş  şəxslərdə  təkrar,  residiv,  səpkili 
yatalaq (Brill xəstəliyi) inkişaf edə bilər. 
Yoluxma  mexanizmi 
-  transmissiv  mexanizmdir,  canlı  keçiricilər,  əsas  etibarilə  paltar  biti 
(Pediculus corporis/vestimenti), az hallarda - baş biti (Pediculus capitis) vasitəsilə həyata keçir. Yoluxmuş 
şəxsin  qanını  sorduqda  bitin  orqanizminə  düşmüş  rikketsiyalar  onun  həzm  yolunun  epitel  qişasında 
çoxalırlar,  epitel  qişanın  hüceyrələrini  dağıdır  və  bitin  bağırsaq  boşluğuna    düşürlər.  Yoluxmuş  qanı 
sorduqdan  4-5  gün  sonra  bit  artıq  özü  yoluxdurucu  olur.  Hər  növbəti  qan  sorma  zamanı  bitin 
orqanizmindən rikketsiyalarla dolu nəcis xaric edilir ki, bu da bitin dişləməsi zamanı qaşınma nəticəsində 
yaranmış  yerdə (yarada)  qalır. Həmin nahiyəni  qaşıdıqda  rikketsiyalar insanın özü bilmədən orqanizmə 
yeridilir və yoluxma baş verir. Bitlər rikketsiyaları həyatının sonuna qədər xaric edirlər. Lakin yoluxmuş 
və  xəstə  bitlərdə  yaşama  müddəti  15-18  günə  qədər  qısalır.  İnfeksiyalaşmış  material  gözün 
konyunktivasına və tənəffıis yollarının selikli qişasına düşdükdə səpkili yatalaqla yoluxmaq mümkündür. 
Həssaslıq 
çox yüksəkdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, xəstəlik uşaqlarda yüngül  formada keçə bilər 
və ona görə xəstəlik aşkar edilməyə bilər. Postinfeksion immunitet uzunmüddətlidir. 
Epidemik prosesin xüsusiyyətləri
. Səpkili yatalaq hər yerdə yayılmışdır, lakin XX əsrin 
sonunda epidemik xəstələnmə əsas etibarilə Afrika,  Asiya, Latin Amerikası ölkələrində qeydə 
alınmışdır. Risk qruplarına xidmət dairəsi işçilərini aid edirlər: bərbərxana, hamamxana, camaşırxana, 
nəqliyyat, müalicə-profilaktik müəssisələrin işçiləri və s. Səpkili yatalaq üçün qış-yaz mövsümiliyi 
xarakterikdir. Hər iki cinsin nümayəndələri və bütün yaş qruplarında olan şəxslər xəstələnirlər. Rusiya 
ərazisində səpkili yatalaq tək-tək hallarda və təkrar xəstəlik kimi - Brill xəstəliyi şəklində qeydə alınır. 
Tibdə səpkili yatalağa müxtəlif adlar verilmişdir: "aclıq yatalağı", "dustaqxana yatalağı", "bitli yatalaq". Bu 
adlar xəstələnmənin səviyyəsi ilə sosial-iqtisadi şərait: insanların kütləvi  miqrasiyası, sıxlılıq, maddi 
durumun pisləşməsi, aşağı sanitar mədəniyyət, bitlilik arasında əlaqə olduğunu göstərir ki, bunların 
nəticəsində epidemik prosesin fəallaşması və səpkili yatalaqla xəstələnmənin yüksəlməsi 
baş verir. 
İnkubasiya müddəti 
6 gündən 23 günə qədər, adətən, 10-12 gün təşkil edir. 
Klinikası. 
Xəstəlik  kəskin  başlayır,  temperatur  sürətlə  40-41°C-yə  qədər  yüksəlir.  Xəstələr 
kəskin  baş  ağrıları,  yuxusuzluq,  zəiflik  sinir-psixi  fəallığın  artmasından,  qıcıqlanma  hissiyyatından 
şikayətlənirlər.  Xəstənin  üzü  şişmiş,  qırmızı,  gözün  sklerası  inyeksiyalı,  əsnək  hiperemiyalıdır,  dilin 
kökündə qansızmalar müşahidə olunur. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
101 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
Səpki əvvəlcə xəstəliyin 4-6-cı  günü döşdə, kürək, qarın nahiyəsində  əmələ gəlir,  sonra  ətraflara 
yaydır.  O, polimorf rozeolyoz-petexial xarakterdədir. Dalaq  böyümüşdür.  Sağaldıqda qızdırma xəstəliyin 
2-ci həftəsində dayanır. 
Tam sağalma zamanı qalıq əlamətləri olmur. Hazırda letallıq çox yüksəkdir.  Keçmişdə  isə səpkili 
yatalaqdan  ölüm  5-30%  təşkil  edirdi.  Hazırda  birincili  səpkili  yatalaq  halları    daha    qısa    və  yüngül 
klinikaya malikdir. 
Müalicə: 
Tetrasiklin və ya levomisetin, simptomatik vasitələrlə aparılır. 
Laborator diaqnostikası. 
Qan zərdabında əkscisimləri aşkar etmək  məqsədilə rikketsiyaların 
AR, KBR, DHAR istifadə olunur. 
Profilaktik və əksepidemik tədbirlər. 
Ocaqda əksepidemik tədbirlər xəstə aşkar edilən andan 
başlanır,  xəstə  mütləq  hospitalizasiya  olunur.  Gələcəkdə  epidemioloji  anamnezin  dəqiqləşdirilməsi 
aparılır:  ətrafdakılar  arasında  infeksiya  mənbəyinin,  pedikulyozlu  şəxslərin  aşkarlanması,  həmçinin 
(xəstənin yaşından asılı olmayaraq)  əvvəllər bu şəxsin  səpkili  yatalaq keçirməsi aydınlaşdırılır. 
Pedikulyoz  aşkar  edildikdə  eyni  vaxtda  insanların,  onların  paltarı  və  mənzili  sanitar  işləmədən 
keçirilir. Dezinfeksiya məqsədilə işlədilən kimyəvi vasitələr müxtəlifdir və obyektdən asılı olaraq seçilir. 
Xəstə ilə təmasda olanlar üzərində 25 gün ərzində tibbi müşahidə qoyulur ki, bu zaman sutkada 2 
dəfə gündəlik termometriya aparılır. 3 ay əvvəl qızdırma ilə müşayiət olunan  istənilən  xəstəlik keçirmiş 
şəxslərdə qan zərdabının rikketsioz diaqnostikumu ilə Seroloji müayinəsi (KBR, PHAR) aparılır. 
Aparılan  əksepidemik  tədbirlər  epidemik  prosesin  hər  3  zəncirinə  qarşı  yönəldilmişdir.  Xəstə 
mütləq hospitalizasiya olunur və onun haqqında GEM-ə təcili bildiriş  göndərilir.  Yoluxma mexanizminə 
münasibətdə  pedikulyozlu  şəxslərin  sanitar  işlənməsi,  onların    paltarlarının,    yataq  dəstinin 
dezinseksiyası, həmçinin mənzilin dezinseksiyası aparılır. 
Profilaktik işdə əsas diqqət pedikulyozun qarşısının alınmasıdır. Baxış zamanı  təkcə  bitlərin 
deyil, həmçinin onların tüklərə yapışmış və ya paltarlara qoyulmuş (tikiş yerləri, kəmər yerində və s.) 
yumurtalarının, sürfələrinin aşkarlanmasına çalışmaq lazımdır. Sürfələr (sirkə) xırda ağımtıl  rəngdədir. 
Potensial cəhətdən ən əhəmiyyətli obyektlər və kontingentlər - uşaq kollektivləridir. 
Məktəbəqədər  uşaq  müəssisələrində  pedikulyoza  görə  baxış  hər  gün;  məktəblərdə  -  ildə  4  dəfə  (hər 
tətildən sonra), seçmə olaraq - hər ay; uşaq sanatoriyalarında -uşaq qəbul edildikdə, həftədə 1 dəfə və 
sanatoriyadan  getdikdə;  məktəb-internatlarda  -  həftədə  1  dəfə  aparılır.  Ahıllar    və  qocalar  üçün 
intematlarda  müayinələr  ayda  2  dəfə,  stasionarlarda  -qəbul  edildikdə  və  10  gündən  bir,  poliklinik 
qəbulda  -  göstərişə  əsasən  aparılır.  Yataqxanalarda  yaşayanlar  -  sanitar  mədəniyyət  və  gigiyenik 
vərdişlərdən asılı olaraq qəbul edildikdə baxış aparılır. 
Pedikulyozun epidemik ocağında 1 ay ərzində müşahidə qo-yulur  ki, orada pedikulyoza görə baxış 
10  gündə 1  dəfə  aparılır.  Səpkili  yatalağın  spesifik  profilaktikasında  epidemik  göstərişə  görə  səpkili 
yatalaq vaksini istifadə edilir. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
102 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
MÖVZU  56 
Brill xəstəliyi 
 
Brill xəstəliyi klinik-epidemioloji baxımdan səpkili yatalağın müxtəlif növü  olub,  əvvəllər  səpkili 
yatalaq  keçirmiş insanlar arasında sporadik şəkildə rast gəlinir, qısa müddətli olması və xoşxassəli gedişi 
ilə fərqlənir. 
Törədici. 
Səpkili yatalaqda olduğu kimidir. 
İnfeksiya  mənbəyi
. Keçmişdə (10-14 il əvvəl)  səpkili  yatalaq keçirmiş  şəxsdir. Orqanizmdə 
törədicinin  uzun  müddət  latent  şəkildə  qalması  güman  edilir;  infeksion  proses  müxtəlif  interkurrent 
xəstəliklərin, stress amillərinin, psixi pozğunluqların, doğuşların və s. təsiri altında fəallaşır. 
İnfeksiya mənbəyinin yoluxduruculuq dövrü
. Brill  xəstəliyində  rikketsiemiyaya  10  dəfə 
az hallarda rast gəlinir, nəinki səpkili yatalaqda, və 5-8 gündən çox sürür. 
Yoluxma  mexanizmi  və  yolları
.  Brill  xəstəliyi  keçirilmiş  səpkili  yatalağın  residivi  sayılır. 
Brill  xəstəliyi ilə  xəstənin qanını  sormuş  bitlər törədicini  səpkili yatalaqda  olduğu  kimi ötürə bilərlər. 
İnkubasiya müddəti müəyyən edilməmişdir. 
Klinikası
. Brill xəstəliyi yüngül gedişlidir, 7-12  günə qədər çəkir, xəstəliyi simptomları səpkili 
yatalağı xatıladır, ancaq  səpkilər daha xırda, əsasən rozeolyoz xarakterli, boldur. İntoksikasiya əlamətləri 
səpkili  yatalağa  nisbətən  daha  zəif  nəzərə  çarpır;  qocalarda  damar  pozğunluqlarına  meyillik  vardır. 
Nəticəsi qənaətbəxşdir. 
Laborator diaqnostikası
. Səpkili yatalaqda olduğu kimidir. 
Profilaktik və əksepidermik tədbirlər
. Səpkili yatalaqda  aparılan  tədbirlər  həyata keçirilir. 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
103 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
MÖVZU  57 
Malyariya 
 
Məzmun: 
Malyariya  transmissiv-qızdırma  ilə  keçən  yoluxucu  xəstəlikdir.  Törədicisi 
ibtidailərdir-Plasmodium-lardır. İnsanda xəstəliyin törədicisi kimi bunun 4 növü iştirak edir. 
Qısa  tarixi  məlumat
:    Malyariya  qədim  xəstəlikdir.  Xəstəliyin  törədicisi  1880  -ci  ildə 
Əlcəzairdə fransız həkimi Laveran tərəfindən tapılmışdır. 1897-ci ildə Hindistanda ingilis həkimi Ross 
xəstəliyin ağcaqanadlar vasitəsilə yoluxmasını müəyyən edir. 1898-ci ildə İtalyan zooloqu Qrassi bunların 
Anofeles cinsinə məxsus olduqlarını aydınlaşdırır. 
Azərbaycanda  inqilabdan  əvvəl  malyariya  geniş  yayılmışdı  və  minlərlə  insan  tələfatına  səbəb 
olurdu.  İnqilabdan  sonra  bu  xəstəliyə  qarşı  planlı  mübarizə  başlanır  və  nəticə  etibarilə  1960  -cı  ildə 
xəstəlik təcrübi olaraq ləğv edilir. 
Etiologiyası  və  yayılması
:  Hazırda  bu  xəstəlik  subtropik  və  tropik  iqlimi  olan  (Avropa  və 
ABŞ-dan başqa, orada əsasən ləğv edilmişdir) ölkələrdə geniş yayılmışdır. 
Xəstəlik ən çox Afrika (Keniya, Uqanda, Həbəşistan, Nigeriya və s.), Asiya (Hindistan, Pakistan, 
Malayaziya,  Hind-Çin,  İndoneziya  və  s.),  Sakit  okeanın  bəzi  cənub-qərb  adalarında  (Filippin),  Çində, 
Cənubi Koreyada, Türkiyədə, İraqda, Əfqanıstanda, Meksika, Braziliya, Venesuela  və  Kolumbiyada qeyd 
edilir. 
Malyariyanın  törədiciləri 
-  malyariya  plazmodiləri  Protozoa  tipinə,  Sporozoa  sinfinə, 
Haemosporidia dəstəsinə, Plasmodidae ailəsinə və Plasmodium cinsinə aiddir. 
İnsanlarda  xəstəliyin  etiologiyasında  parazitin  4  növü  iştirak  edir:  Plasmodium  malariae- 
dördgünlük malyariyanın törədicisi; Plasmodium falciparum-tropik malyariyanın törədicisi; Plasmodium 
ovale-üçgünlük tipli malyariya törədicisi və Plasmodium vivax iki yarım növə malikdir. 
Plasmodium vivax vivax və Plasmodium vivax hibernans. Birinci yarım növ qısa inkubasiyaya malik, 
ikinci yarım növ isə uzun inkubasiya dövrü olan xəstəlik törədir. Uzunburun  meymunlara  məxsus bəzi 
malyariya törədicilərinə də insanlar həssasdırlar. 
Malyariyanın törədicisi 2 inkişaf dövrü keçirir: 
1. 
Qeyri-cinsi inkişaf dövrü - bu şizoqoniya adlanır və özü də iki mərhələdə; 
a. Qaraciyər hüceyrələrində (toxuma və ya eritrositlərdən kənar şizoqoniya); 
b. Eritrositlərdə (eritrositar şizoqoniya) keçir. 
2. 
Ağcaqanadın bədənində gedən cinsi inkişaf isə sporoqoniya dövrü adlanır. 
Toxuma  şizontları  bir  neçə  min  merozoitlərə  bölünürlər.  Belə  güman  edilir  ki,  Pl.falciparum 
toxuma şizoqoniyasını ancaq  bir dəfə ilə tamamlayır. Qalan  növ plazmodilərdə isə toxuma şizoqoniyası 
təkrar olunur, bu isə öz növbəsində  müxtəlif vaxtlarda, xəstəliyin residivlərinin baş verməsinə səbəb olur. 
İnkubasiya dövrünün axırında toxuma merozitləri eritrositlərə daxil olaraq eritrositar şizoqoniya başlayır, 
onun bu dövrü Pl.malariae-də 72 saat, qalan növlərdə isə 48 saat davam edir. Bundan sonra şizoqoniyanın 
son məhsulları olan merozoitlər qana düşür. Bunların bir qismi tələf olur, bir hissəsi təzədən eritrositlərə 
daxil olaraq inkişaflarını təkrar edir, digər qismi isə cinsi hüceyrələrə qametositlərə çevrilirlər. 
Sonralar ağcaqanadlar bu şəxsləri dişlərkən qametositlər onların mədəsinə daxil olub, qametə qədər 
yetişir,  bundan  sonra  erkən  və dişi  qametlər  arasında    mayalanma    gedir,    mayalanmış    parazit  ziqota 
mədənin divarlarını deşib, onun xaricinə keçir və oositə çevrilir. Onların daxilində sporozoitlər inkişaf 
edir.  Sonradan  oositin  xarici  qişası  partlayır  və  nəticədə  onun  daxilindəki  sporozoitlər  ağcaqanadın 
bədəninə  yayılır,  əsasən  isə  onun  tüpürcək  vəzilərində  toplanırlar.  Belə  ağcaqanad  insanı  dişlədikdə 
tüpürcək ilə onları qana keçirir, beləliklə də, insanın yoluxması baş verir. 
Klinikası: 
Xəstəlikdə  inkubasiya dövrü törədicinin  növlərindən asılı olaraq müxtəlifdir.  Tropik 
malyariyada inkubasiya dövrü  11-14-gün (orta hesabla 12 gün), üçgünlükdə  14-15 gün (orta hesabla 1 4 
gün), PL. Ovale törədən malyariyada 14-20 gün (orta hesabla 14 gün) və dördgünlük malyariyada 25-35 
gündür (orta hesabla 30 gün). 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
104 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
Malyariya tutması titrətmə ilə başlanır, sonra xəstənin hərarəti yüksəlir (39°C-40°C və bir az da 
artıq). Baş ağrıları və yanğı hissi başlayır, sonra xəstə tərləyir və bir neçə saatdan sonra onun hərarəti 
birdən-birə düşür. 
Xəstəliyin əvvəlində tutmalar, qaraciyərdən merozoitlərin bir neçə gün ərzində müxtəlif vaxtda qana 
daxil  olması  nəticəsində  gündə qeyd  edilir.  Tezliklə  tutmalar  dövru    şəkil  alır:    üçgünlük  malyariyada 
günaşırı (hər 3-gün), dördgünlük malyariyada iki gündən bir (hər IV gün). Tropik malyariyada tez-tez uzun 
tutmalar baş verir (eyni zamanda müxtəlif yaşlı plazmodilərin inkişafı nəticəsində). 
Malyariya ilə ilk dəfə xəstələndikdən sonra erkən, sonra isə gec residivlər  baş verir. Malyariyaya 
bütün insanlar həssasdırlar. İmmunitet hər növ törədiciyə qarşı əmələ gələrək zəif və az müddətlidir. Ona 
görə də malyariya ilə hər dəfə yoluxmaqla təkrarən xəstələnmək  mümkündür. 
Qan  köçürmə  və  ya  hemoterapiya  nəticəsində  baş  vermis  malyariya  əvəllər  hərarətin  bir  qədər 
yüksəlməsi ilə özünü göstərir, sonralar bu xəstəliyə xas olan tutmalar qeyd edilir. Malyariyanın bütün 
formalarında kliniki sağlam adamlarda parazit gəzdirmə qeyd edilə bilər. 
Malyariyaya  görə endemik olan rayonlarda xəstəliyi dəfələrlə keçirmiş adamlar arasında hərarətsiz 
parazit gəzdirmə daha çox qeyd edilir. 
İnfeksiya  mənbəyi: 
Malyarya  xəstəliyinin  yeganə  invaziya  mənbəyi  qanında  parazitin  cinsi 
formaları olan (xəstə və ya  parazit  gəzdirən) insanlardır. Bunlardan da  Anopheles  ağcaqanadı yoluxaraq 
bədənlərində parazitin cinsi inkişafı keçirdikdən  və bu  inkişafın  son  məhsulu olan  sporozotlar  əmələ 
gəldikdən sonra onları sağlam şəxslərə yoluxdururlar. Qısa inkubasiya dövrlü 3 günlük malyariya zamanı 
xəstə yoluxduqdan 15 gün sonra, uzun inkubasiyalı 3 günlük  malyariyadan sonra isə ancaq 9-11-ci aylardan 
sonra  ağcaqanadların  mənbəyi  ola  bilər;  4  günlük  malyariyada  insan  yoluxduqda  40-45  gün  sonra 
ağcaqanadları  yoluxdura  bilər;  tropik  malyariya  zamanı isə  yoluxduqdan 24-25  gün  sonra  ağcaqanadlar 
üçün invaziya mənbəyi ola bilər. Tropik malyariyada əvvəlki iki növ malyariyadan fərqli olaraq qematosid 
gəzdirən xəstələrin əksəri yoluxmadan 8-10 ay sonra parazitdən azad  olunurlar. 
Yoluxma mexanizmi:  
İnsanın  yoluxması  malyariya  parazitləri  olan  ağcaqanadların dişləməsi 
nəticəsində,  xəstə  və  ya  parazit  gəzdirən  donorun  qanı  köçürüləndə  baş  verir.  Ana  bətnində  olan  döl 
malyariyalı (və ya parazit gəzdirən) anadan da yoluxa bilər. İnfeksiya Anopheles cinsinə mənsub olan dişi 
ağcaqanadlar  vasitəsilə,  onların  bədənində  parazitin  cinsi  inkişafından  sonra  keçirilir.  Ağcaqanadlarda 
sporozoitlərin  (cinsi  inkişafın  son  məhsulu)  inkişafı  7-14  gün  çəkir.  Sporozoitlər  dişi  ağcaqanadın 
tüpürcək vəzlərində 1,5-2 aydan çox qalmır. 
Epidemioloji  xüsusiyyətləri: 
Bu  və  ya  başqa  ərazidə  malyariyanın  yayılması  müxtəlif  növ 
parazitlərin  bioloji  xassələrindən,  keçirici  Anopheles  ağcaqanadlarının  bioloji  və  ekoloji 
xüsusiyyətlərindən və xarici mühit amillərindən (havanın temperaturu,  göl və  gölməçələrin olması və s.) 
asılıdır. 
Malyariya  xəstəliyinin  davam  müddəti  törədicinin  növündən  asılıdır.  3  günlük  (hər  iki  forma) 
malyariyanın törədicisi orqanizmdə  2-2,5 ilə qədər qala bilər (yoluxma baş verdikdən sonra). Bu müddət 
ərzində  xəstəlikdə residivlər  baş verir.  Məlum olduğu kimi xəstəlik  ən çox  yayın axırında qeyd  edilir, 
sentyabr ayında maksimuma çatır. Xəstələrdə klinik əlamətlər çəkiləndən sonra (öz-özünə və ya müalicə 
nəticəsində)  2-2,5  ay  müddətində  ilkin  residivlər  baş  verir.  Residivlər    dalğası    qurtarandan  sonra 
xəstələrin yarısı müalicəsiz də sağalır, qalan yarısında 5 ay davam edən latent dövrü başlanır, bu dövr qış 
aylarına düşür. Sonrakı ilin martından avqustuna kimi (8-13 ay yoluxmadan sonra) gec, yubanmış residivlər 
baş  verir,  bunlar  ən  çox  may  ayında  qeyd  edilir.  Residivlərin  başlanması  təbiətdə,  keçiricilərin  fəal 
dövrünə təsadüf edir. Payızda residiv tutmaları az qeyd edilir. Malyariyanın davamlı ocaqları hər il xəstəlik 
baş vermis ərazilərdə saxlanılır. 
Malyariyanın  yoluxdurucularına  gəlincə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Rusiyada  bunların  9  növü, 
Azərbaycanda 7 növü qeyd edilir: 1)A.obifurcatus; 2)A.maculipennis; 3)A.superpiktus; 4)A.plumerm; 
5)A.hurcanus; 6)A.pulcherrinis və s. Onların epidemioloji cəhətdən ən əhəmiyyətlisi A.maculipennis- 
dir. Bu ağcaqanad növü geniş yayılmışdır. Ağcaqanadlar daldalandığı yerdən hava qaralandan sonra 

1 nömrəli Bakı  Tibb Kolleci 
105 
Fənn: Epidemiologiya 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
 
 
 
çıxaraq  qidalanmaq  üçün  insanların  üzərinə  qonur  və  qan  sorurlar,  sonra  isə  külək  tutmayan  yerdə 
oturaraq sorduğu qanı həzmə verirlər, ondan sonra ağcaqanad su hövzəsinə gedib yumurta qoyur. 
Profilaktika  və  mübarizə  tədbirləri: 
Malyariyaya    qarşı  mübarizə    tədbirləri  dövlət 
əhəmiyyətli tədbirlər sırasına daxil edilərkən planlı surətdə  aparılır. Dövlət  planına əsasən malyariya ilə 
mübarizə səhiyyə idarələri, təsərrüfat təşkilatları və əhaliyə həvalə edilmişdir. 
Müasir  dövrdə  bizim  ölkədə  malyariyanın  profilaktikasında  aparılan  tədbirlər  aşağıdakılardan 
ibarətdir. 
Mübarizə tədbirləri əsasən 5 hissədən ibarətdir: 
1.  Malyariya ilə xəstə və parazit gəzdirənləri aşkar etmək üçün epidemioloji nəzarət, ocaqların 
epidemioloji müayinəsi; 
2.  Malyariya ilə xəstə və parazit  gəzdirən tapıldıqda tədbirlər (xinosit və ya xloridin, delaqil və 
primaxinlə etiotrop və residivlərə qarşı müalicə; kimyəvi profilaktika; dispanser müşahidəsi); 
3. Malyariya keçiriciləri üzərində müşahidə və onlara qarşı mübarizə; 
4. Anofilogen göllərin əmələ gəlməsinə qarşı tədbirlər; 
5. Kadrların hazırlanması. 
Qeyd edilən tədbirlər xəstəliyin mənbəyini zərərsizləşdirmək, ağcaqanadları qırmaq və insanları 
ağcaqanadların hücumundan qorumaq məqsədi güdür. 
Malyariyanın  ləğv  edilməsindən  sonra  onun  yenidən  baş  verməsinin  və  yayılmasının  qarşısını 
almaq məqsədilə xəstələrin erkən aşkar olunması və onların vaxtında və tam müalicə edilməsi xüsusilə 
mühüm yer tutur. 
Bu  məqsədlə  vaxtaşırı  həyətlər  üzrə  yoxlamalar  aparılır,  aşkar  edilmiş  hərarətli  və  malyriyaya 
şübhəli şəxslərdə mütləq malyariyaya görə müayinə edilməlidirlər. Aşkar edilmiş malyariyalı  xəstələr və 
ya parazit gəzdirənlər mütləq xəstəxanada müalicə edilməlidirlər. Xəstələr tam müalicə edildikdən sonra 
dispanser müşahidəsində saxlanılmalıdırlar. 
Malyariyanın  endemik ocaqlarına gedən şəxslərə profilaktik məqsədlə kimyəvi preparatlar verilir. 
Çox vaxt bu məqsədlə delagildən, xloridindən, tindurindən  və  başqalarından həftədə  bir  və  ya iki dəfə 
istifadə  edilir. Əgər axırıncı  yerli xəstədən 2 il  ərzində  xəstəlik  baş verməzsə,  ocaq  sağlamlaşdırılmış 
hesab edilir. 
Malyariyaya  qarşı  mübarizədə  anofelogen  su  mənbələrindən  müayinəsi  keçiricilər  üzərində 
müşahidə  və  onlara  qarşı  mübarızə  tədbirləri  aparılmasının  böyük  əhəmiyyəti  var.  Bu  işlər  su 
hövzələrinin pasportlaşdırılmasından başlanır. Bütün su hövzələri üçün pasport doldurulur. 
Ağcaqanadlarla mübarizə üçün 3  cür  tədbir  həyata keçirilir:  a)ağcaqanadların inkişaf  etdikləri  su 
mənbələrinin  ləğv  edilməsi;  b)su  hövzələrində  onların  sürfələrinin  məhv  edilməsi;  v)qanadlanmış 
ağcaqanadların  qırılması.  Bu  məqsədlə  xırda  və  böyük  hidrotexniki  işlər  görülür.  Xırda  hidrotexniki 
tədbirlər yaşayış məntəqəsində və onun 3 km ətrafında xırda su gölməçələrinin qurudulması və  ya oradan 
suyun  axıdılması, kiçik çay və arxların kənarlarının bitkilərdən və lildən  təmizlənməsini nəzərdə tutur. 
Böyük hidrotexniki tədbirlər zamanı ərazinin suyunun axıdılması  ilə  qurudulması nəzərdə tutulur. 
Ağcaqanadların  sürfələrini  məhv  etmək  üçün  kimyəvi  zəhərlərdən,  neftdən.  Çəltik  sahələrinin 
fasiləli  sulanması,  su  hövzələrinə  qambuziya  balıqlarının  buraxılmasından istifadə  edilir.  Ondan  əlavə 
təmas inseksidlərindən də  istifadə edilir. Qanadlanmış ağcaqanadlarla  mübarizə  üçün yaşayış yerlərində 
dezinseksiya aparılır. 
Ağcaqanadlardan  qorunmaq  üçün  pəncərələr  torla  bağlanır,  miçətkənlərdən  və  repelentlərdən - 
ağcaqanadları hürküdən vasitələrdən istifadə edirlər. 
Hal-hazırda malyariyanın profilaktikasında xaricdən xəstəliyin gətirilməsi qarşısının alınmasının 
böyük əhəmiyyəti vardır. 
Malyariyaya  qeyri-sağlam  ölkələrdən  gələnlər  CEM-in  parazitoloji  şöbəsində  və  yaşadığı  ərazi 
poliklinikasında  xüsusi  jurnallarda  qeydə  alınırlar.  Belə  şəxslərin  gəlməsi  haqqında  məlumatı  GEM 
portların sanitar kontrol şöbələrindən alır. Sənədlər CEM-ə göndərilir. Ocaqda xəstəni əhatə edən