MergedFile

1.  
ELMİ
–
TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN FƏLSƏFƏSİ 
1.1.   Cəmiyyətin inkişafında elmin rolu  
Elm  anlayışı,  elmi  biliklərin  əldə  olunması  ilə  bağlı  olan  yaradıcılıq 
fəaliyyətini  əhatə  edən:  insan,  idarə  və  təşkilatlar,  cihaz  və  avadanlıqlar, 
elmi–tədqiqat  işləri  kimi  təşkiledicilərdən  ibarətdir.  Elmlə  məşğul  olan 
insanın  əsas  məqsədi  bir  tərəfdən  obyektiv  bilikləri  əldə  etməkdən,  digər  
tərəfdən onları nəzəri cəhətdən sistemləşdirməkdən ibarətdir. Ümumilikdə, 
elm – insanların mənəvi fəaliyyəti olub, təbiət, cəmiyyət haqqında biliklərin 
ə
ldə  olunması,  həmçinin  real  faktlar  və  onlar  arasında  mövcud  olan 
qarşılıqlı əlaqə əsasında həqiqətin öyrənilməsi və yeni qanunauyğunluqların 
aşkara çıxarılmasından ibarətdir.   
Tarixi  inkişafın  gedişində  elm  cəmiyyətin  istehsal  gücünə  çevirilərək, 
texniki  proqresin  əsas  sütununu  təşkil  edir.  Müasir  texniki  tərəqqi  əsrində 
insanlar  öz  həyatlarında  elmin  rolunu  və  dəyərini  daha  aydın  anlayırlar. 
Çağdaş  cəmiyyətdə  biliklərin  mövcud  sahələrində  elmi–tədqiqat  işlərinin 
aparılmasına,  ətraf  mühit  haqqında  daha  çox  məlumatın  əldə  edilməsinə, 
maddi  rifahın  yüksəldiməsinə  xidmət  edən  yeni  texnologiyaların  yaradıl-
masına daha çox fikir verilir.     
Elmin  əsas  məqsədi  həqiqətin  nəzəri  olaraq  qanunauyğunluqlarla 
təsvirindən  ibarətdir.  Elm  yarandığı  gündən  bu  tərəfə  cəmiyyətin,  düşün-
cənin  və  təbiətin  bütün  hadisələrinin  mövcud  tərəflərini  aşkar  etməyə 
xidmət edib. Onun əsas məqsədi kimi aşağıdakıları göstərmək olar:  
 Cəmiyyətin,  düşüncənin  və  təbiətdə  hərəkət  qanunlarının  aşkarlan-
ması;  
 Faktların yığılması, analizi və ümumiləşdirilməsi;  
 Əldə olunan məlumatların sistemləşdirilməsi; 
 Hadisələrin və proseslərin səbəbinin izahı; 
 Hadisə və proseslərin proqnozlaşdırılması; 
 Əldə olunan biliklərin praktiki tətbiqinin istiqamətləndirilməsi. 
Heç də istənilən biliyə „elmi bilik“ adını vermək olmaz. Məsələn, əgər 
bilik  yalnız  sadə  müşahidə  yolu  ilə  aşkarlanıbsa,  onda  o  hələ  elmi  bilik 
deyil. Insanların həyatında böyük rol oynamağına baxmayaraq belə biliklər 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
12 
müşahidə edilən hadisənin nədən və necə baş verdiyini izah etməyə, onun 
axınını  qabaqcadan  deməyə  imkan  vermir.  Elmi  biliyin  düzgünlüyü  təkcə 
onun məntiqi ardıcıllığı ilə deyil, həmçinin onun imkan daxilində praktiki 
sınağı  ilə  müəyyən  olunur.  Araşdırılan  qanunauyğunluqlar  elmi  cəhətdən 
sərt abstraklaşdırılmış anlayışlar və sxemlər şəklində izah edilir. 
  Avropada  elmin  vətəni  Qədim  Yunanıstan  sayılır.  Orada  insanlar  ilk 
dəfə  olaraq  ətraf  mühitin  heç  də  onların  hiss  edərək  anladıqları  kimi 
olmadığı  qənaətinə  gəliblər.  Yunanlar  ilk  dəfə  olaraq  təbiət  hadisələrinin 
öyrənilməsində  „hiss  etməklə  öyrənməkdən“  abstrak  biliklərə  keçərək 
ə
trafda  baş  verən  əsas  faktların  qanunauyğunluqlarını  öyrənməyə  cəhd 
etmişlər.      
  Orta  əsrlərdə  elm  teologiyanın  təsiri  altına  düşür  və  onun  inkişafı 
ləngiyir. Sonralar N.Kopernikin, Q.Qalileyin, C.Brunonun etdikləri kəşflər 
sayəsində elm yenidən təkamül alaraq insanlarn gündəlik həyatında önəmli 
rol  oynamağa  başlayır.  XVII  əsrdən  başlayaraq  Avropada  elm  bir  ictimai 
qurum  kimi  formalaşır:  elmi  cəmiyyətlər  və  akademiyalar  yaranır,  elmi 
dərgilər  çap  olunur,  „alim“  anlayışı  geniş  yayılır.  XIX–XX  əsrdə  elmin 
yeni  təşkil  forması  meydana  gəlir:  elmi  laboratoriyalar,  institutlar  və 
mərkəzlər bilavasitə elmi problemlərin araşdırılması ilə məşğul olurlar. Bu 
dövrdən başlayaraq elm istehsalın inkişafına önəmli təsir edir, onun mənəvi 
dayağına çevrilir [1]. 
  Fəlsəfə,  elmin  müxtəlif  sahələri  arasında  vacib  əlaqələndirici  rol 
oynayaraq  dünyanın  elmi  təsvirini,  eləcə  də  riyaziyyat,  məntiq  və 
kibernetika  kimi  ayrı–ayrı  elmi  fənləri  ümumiləşdirərək  elm  anlayışını 
vahid  üsullarla  təchiz  edir.  Elmi,  kompleks  amillərin  (nəzəriyyə, 
metodologiya,  tədqiqat  metodikası  və  texnikası)  əldə  olunan  nəticələrin 
tətbiqindən  ibarət  sistem  kimi  təsəvvür  etmək  olar.  Elmə  əgər  idrakın 
obyekt  və  subyektin qarşılıqlı təsiri kimi baxsaq, onda görərik ki, burada 
söhbət  elmin  konkret  araşdırdığı  obyektdən  gedir.  Məsələn,  maliyyə-
ləşdirmə  nəzəriyyəsinin  obyekti  maliyyələrin  yaranma  və  inkişaf  qanuna-
uyğunluqları, onların əsası, təyinatı və işləməsindən ibarətdir; subyekti isə 
konkret maliyyə işçisi, mütəxəssis, tədqiqatçı, elmi təşkilat, elmi fəaliyyət, 
reallığın  qanunauyğunluqlarını  aşkara  çıxarmaq  üçün    tətbiq  olunan 
üsullardan ibarətdir.     

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  13 
   Müasir elm bir neçə yüzilliklər öncə mövcud olandan kəskin fərqlənir. 
Daimi tərəqqi nəticəsində onun cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsi inkişaf edərək 
tam  yeni  müstəviyə  qədəm  qoymuşdur.  Müasir  elmə  konseptual  nöqteyi 
nəzərdən  həm  bilik,  həm  fəaliyyət,  həm  də  bir  sosial  qurum  kimi  baxılır. 
Bilik  onun  özünəməxsus  „substansı“  rolunu  oynadığı  halda,  sosial  qurum 
elm  adamlarının  birləşdirilməsi  və  onların  birgə  fəaliyyətinin  təşkilinə 
xidmət edir.      
Bu  qurumlar  daxilində  çalışan  elm  adamları  maddi  istehsal  və  mənəvi 
fəaliyyətdən  fərqli  olaraq  bilik  istehsalı  ilə  səciyyələnən  yaradıcılığın 
xüsusi forması ilə məşğul olurlar. Maddi istehsalda bilik ideal vasitə kimi 
tətbiq  edildiyi  halda,  elmi  fəaliyyətdə  ona  əsas  tədqiqat  mənbəyi  kimi 
baxılır.  Nəticələri  əvvəlcədən  məlum  olan  işlərdən  fərqli  olaraq,  elmi 
fəaliyyətin son nəticəsini qabaqcadan dəyərləndirmək mümkün deyil, çünki 
bu  nəticələr  özü-özlüyündə  yenidirlər.  Buna  görə  də,  elmə  həmişə  digər 
fəaliyyət  sahələrində  inqilaba  təkan  verici  bir  qüvvə  kimi  baxılır.  Elmi 
fəaliyyət sistemli xarakter daşıyır. O, yalnız biliyi əldə edib, onu müxtəlif 
üsullarla  registrasiya  etmir,  həmçinin  onu  mövcud  hipotez,  qanun  və 
nəzəriyyələrin köməyi ilə izah edir. Elmi fəaliyyətin bu üstün cəhəti alınan  
nəticələrin  sistematik,  ardıcıl  və  nəzarət  olunan  xarakterlərini    sərt 
sübutetmə  və  əsaslandırmanın  köməyi  ilə  daha  yaxşı  başa  düşməyə  şərait 
yaradır. Bununla bərabər bu fəaliyyəti çoxlu sayda hipotezlər, uydurmalar, 
ehtimallar  müşaiyət  edir.  Ona  görə  də,    elmi  fəaliyyətlə  məşğul  olan 
işçilərin metodoloji cəhətdən hazırlanması, onların elmi mədəniyyəti, daimi 
təkmilləşdirilmələri, elmin qanunlarını və prinsiplərini düzgün tətbiq etmə-
ləri önəmlidir.  
   Elm  cəmiyyətlə  daima  qarşılıqlı  münasibətdə  olaraq  müəyyən  təsirə 
malik qalır. Antik dövrdən fərqli olaraq müasir cəmiyyətin inkişafı çox vaxt 
elmi  tədqiqatların  mövzularını  müəyyənləşdirir  (məsələn,  bəşəriyyətin 
xərçəng  xəstəliyindən  qurtulması  üçün  əlacın  axtarılması).  Aparılan  elmi 
işlərin  vəziyyətinə  cəmiyyətdə  mövcud  olan  texniki  bazanın  təsiri 
böyükdür.  Fundamental  elmlərin  məqsədli  aparılması  praktiki  elmlərin  də 
ardıcıl inkişafına stimul verir. Cəmiyyət müəyyən elmi problemlərin çözül-
məsini birbaşa sifariş etsə də, elmin inkişafı özünəməxsus yolla davam edir. 
Məsələn,  elm  ehtiyatının  inkişafı  adlanan  anlayış  mövcuddur.  Bu  ehtiyat  

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
14 
mövcud olmadan elm heç bir problemi həll etmək iqtidarında deyil. Elmin 
inkişaf  prosesi  öz  əksini    təkcə  müsbət  elmi  biliklərin  toplanmasında 
tapmır.  O,  həmçinin  elmin  bütün  strukturunu  əhatə  edir.  Hər  bir  tarixi 
mərhələdə  elmi  fəaliyyət  müəyyən  idrak  formalarının  toplumundan  –  
izahetmənin  üsulları,  prinsipləri  və  sxemlərindən  istifadə  edir.  Məsələn, 
antik  dövr  düşünmə  tərzi  üçün  yalnız  müşahidə  yolu  ilə  biliyin  əldə 
olunması  səciyyəvi  idi.  Müasir  dövrün  elmi  isə  daha  çox  sınaqlara  və 
dərindən  araşdırılan  problemin  daha  kiçik  elementlərə  bölünməsinə  əsas-
lanan  analitik  yanaşmaya  söykənir.  Müasir  elmi  araşdırma  bütövlüyə  can 
atır  və  tədqiqat  obyektinin  hər tərəfli əhatə  olunmasına  cəhd  edir.  Hər  bir 
elmi  düşüncə tərzinin strukturu  təsdiq  olunduqdan sonra idrakın  ekstensiv 
inkişafına,  onun  yeni  sahələrə  yayılmasına    yol  açır.    Çox  vaxt  mövcud 
üsullarla izah oluna bilməyən elmi biliklərin toplanması  elmin daha yeni, 
daha  intensiv  inkişaf  yollarının  axtarılmasını  şərtləndirir  ki,  bu  da  öz 
növbəsində elmi inqilablara səbəb olur. Nəticədə elmin əsas struktur təşkil-
edicilərinin  radikal  olaraq  dəyişdirilməsi,  idrakın  yeni  forması,  elmin 
kateqoriya və üsulları meydana gəlir.