MergedFile

Empirik tədqiqat metodları 
Müşahidəetmə  –  ətraf  mühitdə  baş  verən  hadisələrin  insan  tərəfindən 
araşdırılması  və  mənasını dərk  etmək    üçün  onların məqsədyönlü  mənim-
sənilməsinə xidmət edir.  Müşahidə zamanı araşdırılan obyekt heç bir təsirə 
malik  qalmır.  Əsaslı  nəticə  əldə  etmək  üçün  müşahidə  təkrarən  aparılır. 
Birbaşa (vizual) və ya bilavasitə müşahidə (texniki avadanlığın – cihazların 
köməyi ilə)  üsulu fərqləndirilir. 
Təsviretmə  –  müşahidə  zamanı  qazanılmış  hissin  faktların  köməyi  ilə 
yazılı  şəkildə  qeyd  olunmasıdır.  Burada  əldə  edilən  bilik  fərdi  idrak  üçün 
material  kimi  tətbiq  olunur.  Təsviretmə  empirik,  kəmiyyət  və  keyfiyyət 
şə
klində  aparılır.  Empirik  təsviretmədə  obyekt  və  proses  haqqındakı  
məlumatlar  (hisslər)  sonrakı  mərhələlərdə  əlverişli  istifadə  olunmaq  üçün 
rəqəmlər,  sxemlər  və  ya  dil  anlayışları  vasitəsilə  qeyd  olunur.  Təsviretmə 
müşahidənin  tamamlayıcı  mərhələsi  olub,  təsvir  olunan  problemin 
dərinliyinə  baş  vurmur.  Əsas  məqsəd  tədqiq  olunan  obyektin  imkan  daxi-
lində  ətraflı  qeyd  olunmasıdır.  Kəmiyyət  və  keyfiyyət  terminləri  təsvir-
etmədə  önəmli  rol  oynayırlar.  Elmin  inkişafında  çox  vaxt  elə  olub  ki, 
hadisə  öncə  keyfiyyət  formasında  baş  verib,  yalnız  bundan  sonra  onun 
kəmiyyətlə  təsviri  mümkün  olub.  Müasir  elmdə  keyfiyyət  və  kəmiyyət 
təsvirləri  vahid  tədqiqat  prosesinin  müxtəlif  tərəflərini  təmsil  edirlər  və 
onlar  bir––biri  ilə  sıx  bağlıdırlar.  Keyfiyyət  təsviri  “müşahidə  protokolu” 
adlanan,  müxtəlif  ölçmə  prosedurları  zamanı  yaranan  cədvəl,  qrafik  və 
matrisalar şəklində həyata keçirilir. Müasir təsviretmə, ölçmə əməliyyatının 
daxil olduğu riyazi aparata söykənir. 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  19 
Müqayisə – dərketmənin ən geniş yayılmış metodlarındandır. Əbəs yerə 
deyilməyib  ki,  hər  şey  müqayisə  zamanı  üzə  çıxır.  Müqayisənin  səmərəli 
aparılması üçün iki əsas tələbat yerinə yetirilməlidir: 
  yalnız  aralarında  obyektiv  ümumilik  mövcud  olan  hadisələrin 
müqayisəsi məqsədəuyğundur, 
  obyektlərin müqayisəsi vacib göstəricilər əsasında aparılmalıdır. 
Ölçmə  –  tədqiqat  obyektinin  kəmiyyət  göstəricilərinin  xüsusi  texniki 
qurğuların  və  ölçmə  vahidlərinin  tətbiqi  ilə  əldə  olunmasına  xidmət  edir. 
Ölçməndə  keyfiyyətin  əsas  göstəricisi  və  onun  elmi  dəyəri  tədqiqatçının 
qabiliyyətindən, həmçinin tətbiq olunan qurğuların dəqiqliyindən asıldıır. 
Eksperiment – elmi araşdırmada hipotezin yoxlanması və ya fenomenlər 
arasında səbəbiyyət əlaqələrinin elmi tədqiqi üçün yerinə yetirilən hərəkət-
lər  və  müşahidələr  toplumudur.  Sınaqlara  qoyulan  əsas  tələb  onun  təkrar-
olunma qabiliyyətidir. 
Eksperimentin müşahidədən üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, sınaq zamanı 
bu  və  ya  digər  hadisəni  „təmiz  halda“  öyrənmək  mümkünləşir.  Digər 
tərəfdən eksperiment obyektin xassələrini ekstremal şəraitdə tədqiq etməyə 
şə
rait  yaradır.  Eksperiment  bir  başa  obyekt  üzərində  və  ya  dolayı  yolla 
onun modeli üzərində aparılır. 
 Material  modelləşdirmə – real obyektləri əvəzləndiricilərin (modellərin) 
köməyi ilə araşdırmağa xidmət edir. Model – material cəhətdən reallaşdırıl-
mış sistem olub, obyektlə oxşar hala malikdir. Onlar əşya şəklində mövcud 
olurlar (maketlər, funksional və ya sınaq modelləri).