MergedFile

1.2.  Elmi–tədqiqat üsullarının strukturu və mərhələləri 
     Elmi bilik elmi–tədqiqat prosesi sayəsində qazanılır. Tədqiqat işləri bilik 
istehsalının  əsas  hərəkətverici  qüvvəsidir.  Bu  baxımdan  elmi–tədqiqat 
fəaliyyəti  strukturunun  yaxından  öyrənilməsi  önəmlidir.  Elmi–tədqiqat 
fəaliyyətinin  əsas  təşkiledicisinə  subyekt,  obyekt  və  vasitə  daxildir.  Bu 
halda “subyekt–obyekt” adlanan qnoseoloji  sistem konkretləşərək bu for-
manı  alır:  “tədqiqatçı–tədqiqat  vasitəsi–tədqiqat  obyekti”  [1–3].  Müasir 
cəmiyyətdə  subyekt  bir–bir  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  üç  müstəvidə 
mövcuddur.  Birinci  müstəvidə  subyekt  kimi,  elmi  işi  kollektiv  işin  tərkib 
hissəsi olmayan fərd (tədqiqatçı, alim) fəaliyyət göstərir.  İkinci müstəvidə 
elmi  idrakın  subyekti  kimi  kollektiv  çıxış  edir.  Burada  fərdi  biliklərin 
inteqrasiyası “yığcam alim” (laboraoriya, institut, akademiya və s.) rolunu 
oynayır.  Sonuncu, üçüncü mərhələdə elmi idrakın subyekti kimi bütöv bir 
cəmiyyət çıxış edir. Bu halda ön plana elmin sosial təşkili və onun müxtəlif 
sosial–iqtisadi  strukturlardakı  xüsusiyyətləri  üzə  çıxarılır.  Beləliklə,  qeyd 
olunan  müstəvilər  fərdi  və  kollektiv  dialektikanı  elmi  idrakın  subyektində 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  15 
göstərməyə imkan verir [2]. Bu hər üç müstəvi elmdə təqdim olunur və hər 
birinin öz əhəmiyyəti var. 
     Elmi  fəaliyyətin  obyekti  tədqiqatçının  aktiv  maddi–praktiki  və  nəzəri 
fəaliyyəti zamanı meydana gəlir. Reallığın bir parçasının  elmin obyektinə 
çevrilməsi  üçün  ona  fiziki  təsir  göstərilir,  məsələn,  fiziki–praktiki  sınaq 
zamanı.  Reallığın  nəzəri  təfəkkürün    obyektinə  çevrilməsi  üçün  isə  onu 
elmi abstraksiya üsullarının köməyi ilə ideal obyektə “çevirirlər”.  Buradan 
“elmin predmeti” anlayışının yaradılması zərurəti meydana gəlib.  
  Eyni bir obyekt bir çox elm sahələrinin predmetinə çevrilə bilər, məsələn 
insan  onlarca  elm  sahələrində  (təbiət  elmləri,  sosial–humanitar  elmlər) 
tədqiqat  obyekti  kimi  öyrənilmişdir.  Eyni  misalı  dil,  texnika  üçün  də 
çəkmək  olar.  Gələcəkdə  verilən  obyekt  haqqında,  müxtəlif  elm  sahə-
lərindən  əldə  edilən  biliklərin  sistemli  yanaşma  üsulunun  köməyi  ilə 
birləşdirilməsi sayəsində ümumi nəzəriyyənin və eyni zamanda yeni fənnin 
yaradılmasına  ehtiyac  duyula  bilər.  Başqa  bir  hal  da  mümkündür:  elmin 
predmeti  mövcud  bir  çox  obyektlərin  məlum  parametrlərini  müəyyən 
münasibətdə  əks  etdirir.  Məsələn,  kimya  elminin  predmeti  –  müxtəlif 
maddələrin    tərkibinin  və  quruluşunun  dəyişilməsi  ilə  müşaiyət  olunan 
çevrilməni  əhatə  edir;  fiziologiyanın  predmeti  –  müxtəlif  canlı  orqanizm-
lərin  funksiyalarını  (boyu,  çoxalması,  nəfəsalması  və  s.),  onların  ətraf 
mühitə  uyğunlaşmasını,    mənşəyini  və  evolyusiya  ərəfəsində  inkişafını 
öyrənir.      
Elmi fəaliyyətin vasitələrinə material–texniki cihazlar, alətlər, avadanlıq-
lar və s., həmçinin dil vasitələri – ümumi və elmi dil daxildir. Onu da qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  son  zamanlar  texniki  inkişaf  sayəsində elmi–tədqiqatın 
bütün  vasitələrinin  yeniləşməsi  nəzərə  çarpır.  Prinsipial  məqam  kimi, 
kompyüter və elmi işçilərin təkcə verilənlər bazalarına daxil olmaq imkanı 
yox, həmçinin ekspert dairələrində nəticələrin müzakirəsinə imkan verən və 
beynəlxalq məlumat məkanında yerləşdirilməsinə şərait yaradan internetin 
tədqiqat işlərinin tərkib hissəsi olması danılmazdır.     
 Elmi fəaliyyətin araşdırılan komponentləri onun strukturunu açdığı halda, 
fəaliyyətin  struktur  analizi  elmi–tədqiqatın  mərhələlərini  aydınlaşdırmağa 
xidmət edir. Ümumi şəkildə aşağıdakı mərhələləri qeyd etmək olar: 
 Problemin qoyuluşu; 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
16 
 Tədqiqat obyektinin seçilməsi; 
 Eksperiment; 
 Eksperimentdə alınan faktlarn təsviri və izahı; 
 Hipotezin (nəzəriyyənin) yaradılması; 
 Əldə olunan biliyin yoxlanılması. 
O  da  aydındr  ki,  tədqiqat  işlərinin  mərhələləri  tətbiq  olunan  təbiət, 
riyaziyyat  və  ya  sosial–humanitar  elmlərin  xüsusiyyətlərindən  asılı  olaraq 
dəyişilir.   
Metodologiyada elmi bilik və öyrədici fəaliyyətdən ibarət ümumi sistemi 
struktur  baxımından  məhdudlaşdırmaq  üçün  empirik  və  nəzəri  səviyyələr 
mövcuddur [4]. Bu anlayışlara yaxından baxaq.  Empirik gündəlik praktiki 
biliklərə  aid  edilmir.  Çünki  o,  gündəlik  biliklərdən  fərqli  olaraq  məqsəd-
yönlü,  sistemli  şəkildə  xüsusi  metodlarla  işləyən    xüsusi  elmi  dərketmə 
səviyyəsi    hesab  olunur.  Bu  səbəbdən  də,  istənilən  əqli  fəaliyyəti  nəzəri 
hesab emək olmaz. Nəzəri və empirik bilikləri həmçinin hissi və ya məntiqi 
olaraq  müqayisə  etmək  də  düzgün  deyil.  Ümumi  prosesin  tərkibi  kimi 
hissiyyat  və  məntiq  istənilən  idrakı  səciyyələndirir.  Hiss  etmək  və  
düşünməyə  parçalama  beyin  fəaliyyətinin  yüksək  fizioloji  parametrlərinə 
söykəndiyi  halda,  empirik  və  nəzəriyyəyə  bölmə  fərqli  olaraq  elmi  idraka 
aid  edilir  və  biliyin  forma  və  metodlarını,  tədqiqatın  növünü  sinifləşdirir. 
Empirik və nəzəri səviyyələr ilkin olaraq fəaliyyətin üsulu və metodlarına 
görə fərqlənirlər. Empirik mərhələnin kökündə predmet – silah (vasitə) və 
elmi–praktiki  fəaliyyət  durur.  Bunun  köməyi  ilə  ilkin  məlumatların 
toplanması  və  ümumiləşdirilməsi  mümkünləşir.  Nəzəri  mərhələdə  isə 
abstrakt–nəzəri  fəaliyyət  sayəsində  ideal  modellər  və  biliklər  sistemi  əldə 
olunur.  Digər  tərəfdən  elmi  biliyin  səviyyəsi  onun  forma  və  xarakterinə 
görə  bölünür:  empirik  səviyyədə  heç  də  həmişə  obyektin  xassələri  və 
yaranma səbəbləri göstərilmir və yalnız fakta söykənən biliklər formalaşır; 
nəzəri  səviyyədə  nəzəri  biliyin  məntiqi  təşkil  olunmuş  formada  tətbiqi 
sayəsində  hadisələrin  xarakteri  və  qanunauyğunluqları  yaradılır.  Hər  bir 
səviyyənin xüsusiyyətləri növbəti bölmədə ayrıca izah edilir.  
  Elmi dərketmənin səviyyələrə bölünməsi onunla bağlıdır ki, onlar bir-biri 
ilə  qarşlıqlı  əlaqədədirlər.  Heç  bir  empirik  araşdırma  “karkas”  rolunu 
oynayan  nəzəri  əsas  olmadan  aparıla  bilmir.  Bu  anlayışlar  və  prinsiplər 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  17 
sistemi  empirik  tədqiqat  üçün  ilkin  şərt  sayılır.  Başqa  tərəfdən  məlumdur 
ki,  nəzəriyyə  nə  qədər  abstrakt  olsa  da,  sonda  o  da  praktikaya,  empirik 
verilənlərə  söykənir.  Empirik  və  nəzəri  tədqiqatları  qarşı–qarşıya  qoymaq 
metodoloji  konstruksiyaetmə  fəaliyyətinin  nəticəsi  olan  abstrakisya  növü 
sayılır. Bu zaman fərdi ilə ümumi, hadisə ilə mahiyyət, empirik faktlar və 
onların  nəzəri  izahı  arasında  dərin  daxili  əlaqənin  mövcudluğu  nəzərdə 
tutulur.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  empirik  və  nəzəri  səviyyələrin 
abstraktlaşdırılması nisbidir və real biliyin struktur təşkiledicilərini tam əks 
etdirmir.
       
Hər  bir  tədqiqat  səviyyəsi  öz  bilik  metod  və  formaları ilə  səciyyələnir. 
Amma elə elmlər də vardır ki, orada biliyin nəzəri və empirik səviyyələrə 
bölünməsi  mümkün  deyil.  Məsələn,  məntiqi-riyaziyyat  fənləri  nəzəri 
səviyəyə  aid  edilsə  də,  onlara  oxşar  olan  təbiət-tarixi  fənləri  geologiya, 
paleontologiya  və  bir  çox  başqaları  əsasən  empirik  səviyyədə  mövcud-
durlar.  Humanitar  sahələrdə  də,  empirik  və  nəzəriyyə  səviyyələrində  də 
biliyin  abstraktlaşdırılması  müəyyən  çətinliklər  yaradır.  İş  ondan  ibarətdir 
ki,  bu  halda  yalnız  biliyin  formallaşdırılması  və  riyaziləşdirilməsi  çətinlik 
yaratmır,  həmçinin  obyektlərin  özləri  dil  fenomeni  baxımından  ikili 
xarakter  daşıyır  və  material  və  şərti  göstəricilərin  ayrılmasını 
çətinləşdirirlər.