Mineral sular - Mineral sular təbii yeraltı sular olub, daimi
kimyəvi tərkibi ilə xarakterizə olunur. Onların tərkibi mürəkkəb
olub, burada faktiki olaraq D.İ.Mendeleyev cədvəlinin bütün ele-
mentlərinə təsadüf olunur.
İnsanların məişətində yeraltı sular vacib əhəmiyyətə malikdir.
Yeraltı sular içərisində mineral sular xüsusi rol oynayır. Yer kürə-
sində suların ümumi miqdarı 1,8 mld km
3
-dir. Bunun 400 mln
km
3
-i yeraltı su olmaqla, çoxunu mineral su təşkil edir.
Azərbaycan mineral sularla zəngindir. Əsas su mənbəyi Hacı-
kənddə, İstisu, Turşsuda, Şuşada, Naftalanda, Badamlıda, Sirabda,
Vayxırda və digər ərazilərdə yerləşmişdir. Respublikamızda 1000-
dən çox mineral su bulağı vardır.
Son illər Qalaaltı, Sərkar, Qax mineral sularının buraxılmasına
başlanmışdır.
Abşeron yarımadasında çoxlu şəfa bulaqları qaynayır. Sura-
xanı, Sabunçu və Şıx bulağından çıxan mineral sular böyük müali-
cəvi əhəmiyyətə malikdir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasında 200-dən çox mineral su
bulağı vardır. Bu mineral su öz hidrokimyəvi tərkibi ilə seçilir.
Əsas su mənbələri Gədəbəy, Kəlbəcər, Hacıkənd, Naxçıvan, Şuşa,
Daşkəsən, Qax, Tovuz, Qazax və başqa rayonlardadır. Ən qiymətli
mineral sulardan, Sirab, Badamlı, Slavyanka, Narzan, Qax və baş-
qalarını göstərmək olar.
Dağlıq Qarabağın mineral suları Turş su, Şirlan, Çərəktar,
Kolataq və sairdir.
Laçın-Kəlbəcər bölgəsinin mineral su yataqlarına – Yuxarı
istisu, Aşağı istisu, Qoturlu, Çərəktar, İlıqsu, Turşsu və s. aiddir.
95
Gəncə ətrafı mineral sulara Hacıkənd yaxınlığında karbon tur-
şulu bulaq və çoxlu sayda su çeşmələri aiddir.
Şamaxı bölgəsinin ən qiymətli suyu Xaltan, Jimi və Həşim
(Quba rayonu) suları, Çuxuryurd (Şamaxı), Bum və Xalxal
(Qəbələ) sularıdır.
Şəki-Zaqatala bölgəsinin sularından ən məşhuru Qax rayo-
nunun ilisu bulaqlarıdır. Qədim vaxtlardan bu sular müalicə məq-
sədilə istifadə edilir.
Lənkəran bölgəsi mineral sularla xeyli zəngindir. Bu bulaqlar
Babazənən dağlarında yerləşir. Bu bulaqlar hidrogen-sulfidli, me-
tanlı, xloridli, kalsiumlu, isti və soyuq mineral sulardan ibarətdir.
Aparılan tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan
mineral sularının tərkibində xeyli qaz vardır. Respublikamızda çox
yayılan mineral sular qaz tərkibinə görə 5 qrupa bölünür: karbonlu,
hidrogen sulfidli, metan qazlı, azotlu, radonlu.
Azərbaycan mineral sularının tərkibində ən çox HCO
3
, SO
4
,
Cl, Na, Ca və Mg ionları vardır. Təbii sularda 26-ya kimi element
həll olmuşdur. Bunlar 5 qrupa bölünür:
1.
Suyun əsas tərkib hissəsi:
K, Na, Ca, Mg, Fe, Al, Cl, S, N, O, H, C, Si.
2.
Sularda az miqdarda təsadüf edilən elementlər:
Zn, Rb, Sr, Ba, Pb, Ni, Mn, Cu, Br, J, F, B, P, As.
3.
Nadir tapılan elementlər:
U, Zn, Ga, Ge, Zr, Ti, W, Hg, Bi, Cd, Se, Te, Mo, Ag, An, Pt,
Sn, Sb
4.
Radioaktiv elementlər:
Ra, Th, Rn və s.
5.
Üzvi maddələr
Mineral maddələr, bioloji aktiv elementlər, qazlar, üzvi birləş-
mələr suların əsas komponentləridir ki, bunlar da geniş profilaktik
və müalicəvi təsir spektrinə malikdirlər. Mineral maddələr suyun
tərkibində asan mənimsənilən formada olur. Təbii sularda kimyəvi
elementlər müxtəlif ion, molekul, kolloid və kompleks birləşmələ-
ri əhatə edən qeyri üzvi formada olurlar. Mineral suların profi-
laktik və müalicəvi xüsusiyyəti ilk növbədə suyun ion tərkibindən,
96
xüsusilə də Na
+
, Ca
2+
, Mg
2+
kationlarından və Cl, SO
4
, HCO
3
anionlarından asılıdır.
Natrium kationları su-duz mübadiləsində iştirak edir, xlorid
ionları ilə birlikdə isə mineral suda osmos təzyiqinin normallaş-
masına şərait yaradır, həzm prosesini yaxşılaşdırır.
Kalsium kationu hüceyrə membranının nüfuzetmə qabiliyyə-
tini azaldır, iltihaba qarşı təsirə malikdir, bəzi fermentlərin aktiv-
liyini artırır, sümüklərin böyüməsini və dişlərin vəziyyətini yaxşı-
laşdırır.
Maqnezium kationu karbohidratların anaerob mübadiləsini
aktivləşdirir, əsəb sistemi gərginliyini azaldır.
Sularda kationların miqdarı fərdi olur. Məsələn, müalicəvi,
süfrə mineral suyu olan “Yesentuki №4” də və “Borjomi”-də
natrium və kalsium kationlarının yüksək miqdarı uygun olaraq
2500-2900 və 1200-2000 mq/dm
3
təşkil edir. “Narzanda” ən çox
kalsium kationu – (300-400 mq/dm
3
) olur. Natrium və kaliumun
cəmi miqdarı isə 130-200 mq/dm
3
səviyyəsində olur.
Mineral sularda maqneziumun miqdarı 50-120 mq/dm
3
arasın-
da dəyişir. Süfrə sularında kationların miqdarı müalicəvi-süfrə su-
larına nisbətən xeyli az olur.
Mineral suların tərkibində hidrokarbonatlar iltihab prosesini,
mədə şirəsinin turşuluğunu azaldır, ödqovucu təsir göstərir. Hid-
rokarbonata malik olan sular qastrit, mədə xorası xəstəliyi üçün
faydalıdır. Bundan başqa, hidrokarbonatlı sular bağırsaqlarda də-
mirin və digər mikroelementlərin sorulmasını yaxşılaşdırır və qan-
da şəkəri azaldır (cədvəl 3.8).
Sulfat ionunun mineral sularda fizioloji rolu öd turşularının,
xolesterinin ayrılmasını gücləndirmək, öd daşının əmələgəlmə
imkanını azaltmaq, mübadilə proseslərini yaxşılaşdırmaqdır.
Xlor anionu natrium kationları ilə birləşərək mədənin sekretor
və mədəaltı vəzində, fermentlərin funksiyasını yüksəldir. Həzm
prosesi, zülalın, yağın, karbohidratların mənimsənilməsi və orqa-
nizmin böyüməsi yaxşılaşır.
97
98
Müalicəvi-süfrə suları olan “Yesentuki” və “Borjomi” üçün
hidrokarbonatların yüksək miqdarı səciyyəvi olub, müvafiq ola-
raq, 3500-5000 və 3600-4500 mq/dm
3
təşkil edir. “Narzan” mine-
ral suyu sulfatlarla zəngin olub, miqdarı 300-500 mq/dm
3
təşkil
edir.
Mineral suların bioloji aktiv komponentləri, həmçinin mikroe-
lementlərdən dəmir, mərgümüş, bor, kremnium, brom, yod və s.
ibarətdir.
Bu mikroelementlər endokrin vəzlərdə əsəb və digər toxuma-
larda toplanır, hormonların, fermentlərin, vitaminlərin strukturuna
daxil olub, sintez prosesində iştirak edir.
Mineral sular tərkibindəki mikroelementlərin miqdarından
asılı olaraq: mərgümüşlü (0,7 mq/dm
3
-dan çox), borlu (35
mq/dm
3
-dan az olmayan), dəmirli (10 mq/dm
3
-dan az olmayan),
yodlu (5 mq/dm
3
-dan az olmayan), bromlu (25 mq/dm
3
-dan az
olmayan) və kremniumlu (50 mq/dm
3
-dan az olmayan) olur.
Mərgümüşlü su orqanizmi möhkəmləndirir. Tonuslaşdırıcı
təsir edir, böyüməni tarazlaşdırır, qan yaranmasını və qara ciyərin
funksiyasını yaxşılaşdırır.
Bor qanın daimi komponenti sayılır. Bor piylənməyə
köməklik edir. Bununla əlaqədar olaraq borlu sular piylənməyə
meyilli olan insanlar üçün məsləhət görülmür.
Dəmirli sular qanda hemoqlobinin miqdarını artırır və anemi-
yanın müalicəsi üçün məsləhət görülür.
Yod qalxanvari vəzdə toplanır, onun vasitəsilə yaranan tirok-
sinin tərkibinə daxil olur, mərkəzi əsəb sisteminə və digər həyati
vacib orqanlara təsir edir.
Bromun müalicə-profilaktik xüsusiyyəti qalxanvari vəzin və
əsəb sisteminin fəaliyyətini nizamlamaqdır.
Kremnium dayaq funksiyasını yerinə yetirir. Orqanizmdən
sidik turşusunun çıxarılmasını sürətləndirir, sümük və tükün böyü-
məsini yaxşılaşdırır.
Mineral suların tərkibinində həyati vacib mikroelementlərdən
sink, selen, mis, aliminium, litium, berillium, nikel, kobalt və s.
99
olur. Mineral suların funksional xüsusiyyətləri qazları gücləndir-
məkdir ki, bu da insan orqanizmində fizioloji prosesləri aktivləş-
dirir.
Karbon qazına, hidrogen sulfidə, radona malik olan sular
həzm orqanlarının funksiyalarını stimullaşdırır.
Mineral suların tərkibində olan karbon qazı mədənin, bağır-
saqların sekresiya funksiyasını yaxşılaşdırır, iştahanı artırır, bağır-
saqdan qida maddələrinin sorulmasını gücləndirir.
Tərkibində hidrogen sulfid olan sular orqanizmdə kükürd
mübadiləsini yaxşılaşdırır, bağırsağın sekresiya və mühərrik fun-
ksiyasını artırır.
Bəzi mineral sular üçün radioaktiv mənşəli qazlar (radon,
helium, arqon) xarakterikdir. Radonlu su iltihabın qarşısını alır,
hüceyrə qılafının nüfuzetmə qabiliyyətini azaldır, qalxanvari vəzin
funksiyasını azaldır, mədənin sekresiya və mühərrik funksiyalarını
yaxşılaşdırır.
Fizioloji funksiyalı komponetlərin geniş spektrinə malik olan
mineral sular həzm orqanlarının həmçinin ürək-damar, əsəb sis-
temi xəstəliklərində, maddələr mübadiləsinin pozulmasında, yu-
xarı tənəffüs yollarının xəstəliklərində istifadə imkan olunur.
Müalicə üçün mineral sulardan həkimin məsləhətilə istifadə
etməyə üstünlük verilir. Müalicəvi-süfrə suları süfrə içkisi kimi
istifadə olunmalıdır. Mineral suların artıq içilməsi su-duz balan-
sının pozulmasına səbəb ola bilər.
Süfrə mineral sularında funksional inqredientlərin miqdarının
yüksək olmasına görə onları funksional içkilər sırasına daxil etmək
olmaz. Ancaq onların bəzilərinin istifadəsinin müntəzəm qaydada
aparılması su-duz mübadiləsini yaxşılaşdırmaqla qaraciyər, böy-
rək və digər orqanların funksiyasına yaxşı təsir edir.
Dostları ilə paylaş: |