Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (sxem 1).
- Bu proseslərin hamısı genetik müstəvi çərçivəsində baş verir və genlərin nəzarəti altında idarə olunur və tənzimlənir.
|
91 təsərrüfatının davamlı inkişafına çox güclü neqativ təsir göstərməsidir. Dünyada ərzaq çatışmazlığının qarşısının alınmasında genetika elminin, o cümlədən baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiyanın olduqca böyük rolu vardır. Bu baxımdan alimlər genetikanın nəzəri və praktiki məsələlərinə, genetika mühəndisliyindən bitkilərin, heyvanların, mikroorqanizmlərin seleksiyasında, heyvanların xəstəliklərinin müalicə və profilaktikasında səmərəli üsulların tətbiq edilməsindən geniş istifadə olunmasına, biotexnologiyanın son nailiyyətlərinə geniş yer verilməsinə önəmli yer verirlər. Ərzaq ehtiyatı problemlərinin davamlı və dayanıqlı surətdə həll edilməsində kənd təsərrüfatı heyvanları və quşlann xəstəliklərinin qarşısının alınması üçün irsi xəstəliklərlə mübarizə apanlmasmda, ətraf mühitin mühafizəsində və ekoloji disbalansın aradan qaldırılmasında, genetikanın və onun bir şaxəsi olan baytarlıq təbabəti genetikasının və biotexnologiyanın müstəsna əhəmiyyəti vardır. Müasir genetika elmi sahəsində fundamental kəşflərin edilməsi, yeni mütərəqqi üsullarla elmi tədqiqatların aparılması heyvan, bitki və mikroorqanizmlərin seleksiyasında və ərzaq çatışmazlığının qarşısının alınmasında ümdə rol oynayır. Məhz bu elmlərin dinamik inkişafi sayəsində yeni yüksək məhsuldar buğda, arpa, vələmir, qarğıdalı, günəbaxan, çuğundur, kartof, yonca, üzüm sortlan yaradılmışdır. Bitkiçilikdə totipotentlik hadisəsi istənilən somatik hüceyrənin bitkiyə başlanğıc verməsi, mikroklonal çoxalma üsulu ilə fillokser xəstəliyinə çox davamlı üzüm sortunun yaradılması, genlərin köçürülməsi yolu ilə ildə 7 metr inkişaf edən və çox yüksək oduncaq məhsulu verən evkalipt ağacı növünün, yüksək məhsuldar qaramal, camış, qoyun, keçi, donuz, quş, an cinslərinin yaradılması genetika mühəndisləiyinin mütərəqqi nailiyyəti hesab olunur. Genetika mühəndisliyinin biotexnoloji proseslərdə geniş istifadə edilməsi nəticəsində ərzaq və yeyinti məhsulları sənayesinin inkişafına çox mühüm zəmin yaradılmışdır. Yüksək texnologiyalar tətbiq olunmaqla Escherichia coli bakteriyasının 1- treonin amin turşusu və vitamin B 2 - riboflavin sintez edən sənaye ştammlan, o cümlədən lizin, somatotropin (boy hormonu), sellülazahhk və s. bakteriya növləri alınmışdır. Hazırda artıq çörək emalı üçün yeni mayalar, yeyinti sənayesində işlədilən müxtəlif zülallar (yumurta zülalı- ovalbumin, əzələ zülalı- miozin və s.), həmçinin biotexnoloji üsulla heyvan və quşlann infeksion xəstəliklərinin spesifik prfilakhkası üçün yeni, müasir standartlara uğyun, yüksək immunegenliyə malik, orqanizm üçün tamamilə təhlükəsiz vaksin və immun serumlar sintez olunur. Genetikanın üsullarından baytarlıq təbabəti və heyvandarlıq təcrübəsində aşağıdakı məqsədlər üçün daha çox istifadə edilir: - xəstəliklərə davamlı və yüksək rezistenthyə malik olan heyvan, quş və an cinslərinin və xətlərinin yetişdirilməsində; - Heyvan, quş və anlann mənşəyinin təyin olunmasında; - Dölün keyfiyyətinə görə törədicilərin qiymətləndirilməsində; - Törədicilərin sitogenetik attestasiyası zamanı; - Vəhşi xəzdərili heyvanlann genetik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində. Müasir baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiyaelmi aşağıdakı əsas problemlərin öyrənilməsi ilə məşğuldur: 92 - Kifayət qədər insulin, interferon, antibiotiklər, viatminlər, əvəz olunmayan amin turşuları, yem və qida zülalları, əlavələri, bitkilərin mühafizəsi üçün preparatlar və s istehsalı; - Ontogenezdə genlərin tənzimlənməsi, informasiyası və idarə edilməsi; - Genlərə təsir etməklə onun idarə olunmasını və tənzimlənməsini nəzarətə almaqla heyvanların, quşların və balıqların məhsuldarlığının və xəstəliklərə davamlılığının artmlması, arzuolunmayan (anomal) əlamətlərin qarşısının almması; - Mutasiya prosesinin idarə edilməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması yolu ilə mütərəqqi, əlverişli, səmərəli irsi dəyişkənliyə nail olmaqla yeni mikroorqanizm ştammlannm, bitki növlərinin, heyvan, quş və an cinslərinin yaradılması və onların xəstəliklərinin qarşısının alınması; - Heyvanlarda cinsiyyətin tənzim olunması (bu proses hələlik ipək qur dunun cinsiyyətinin tənzimlənməsi üçün mümkün olmuşdur); - Heyvanlarda genlərin surətinin alınması üçün somatik hüceyrələrdən alı nan xüsusi genetik materialın yumurta hüceyrəsinə köçürülməsi (bu mani- pulyasiya hələlik amfıbiya, balıq və siçanlarda uğurlu nəticələr verib); - Genetik surətin alınması yolu ilə yüksək məhsuldar-elit və xəstəliklərə davamlı heyvan, quş və an cinslərinin yetişdirilməsi; - Radiasiyanın, kimyəvi mutagenezin və ekoloji fəsadların mutagen təsirindən insan və heyvanlann irsiyyətinin mühafizəsi problemleminin həll olunması; - Heyvanlann və quşlann irsi xəstəlikləri ilə kompleks mübarizə üsullarının öyrənilməsi və rasional mübarizə tədbirlərinin işlənib hazırlanması. Son illər nəzəri və eksperimental tədqiqatlann təhlili sübut edir ki, canlı aləm Günəş sisteminin inkişafının başlanğıc mərhələsində qeyri-üzvi birləş mələrlə üzvi birləşmələrin sintezindən yaranmış və kimyəvi evolyusiya
nəticəsində formalaşmışdır. Kimyəvi evolyusiya təlimi
dünya şöhrətli alim Lui Paster tərəfindən irəli sürülmüş və sonralar akademik A.İ.Oparin tərəfindən inkişaf etdirilərək müasir elmdə dərin kökü olan təlim kimi etiraf edilmişdir. Bu gün artıq dünyanın tanınmış alimləri bu təlimi yüksək qiymətləndirməklə onu məmnuniyyətlə dəstəkləyirlər. Həmin təlimə görə cansız maddələrin canlı maddələrə çevrilməsindən yaranan zülal kolloid kompleksi mühitdəki suyu özünə çəkərək (adsorbsiya) hüceyrə membranını əmələ gətirir. Sonra xüsusi hüceyrə komponentləri-koatservatlar (koatservatio-latınca koma, toplanü, toplanma deməkdir) sintez olunur, onlardan isə ilk canlılar-protobiontlar («protos»-yunanca ilk, «bions»-canlı deməkdir) yaranır. Bu prosesin sonu hüceyrənin və çoxhüceyrəli orqanizmlərin evolyusiyası ilə nəticələnir. Kimyəvi evolyusiya təliminin əsaslı olmasını qədim meteoritlərin astroidlərinin (daş qəlpələrinin) səthində hopmuş vəziyyətdə öz xüsusiyyətlərini indiyədək saxlayan üzvi birləşmələrin (hətta amin turşularının) tapılması bir daha təsdiq edir. Bu təlim bir daha sübut edir ki, hər bir canlı yalnız fərdi inkişaf qanunauyğunluqları əsasında özünəməxsus olan genlərin, molekullann birləşməsi, təkamülü və cinsiyyət hüceyrələrinin qarşılıqlı assimilyasiyası nəticəsində formalaşır, öz nəslini saxlayır. Beləliklə, kimyəvi evolyusiya təlimi bir daha Ç.Darvinin insanın əcdadının meymun
olması nəzəriyyəsini tamamilə təkzib edərək elmi cəhətdən onun əsassız olduğunu təsdiqləyir (sxem 1). QEYRİ ÜZVÜ BİRLƏŞMƏLƏR
ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏR i İLKİN BULYON i KOATSERVATLAR i PROTOBİONTLAR ÇOX MOLEKULLU BİOLOJİ SİSTEMDƏN ƏVVƏL YARANAN TÖRƏMƏLƏR i DNT
1 HÜCEYRƏ
ÇOX HÜ CEYRƏL^ ORQANİZMLƏR Sxem 1. Kimyəvi evolyusiyanın sxemi (V.İ.Oparinə görə, 1923) Məlum həqiqətdir ki, elmin inkişafi, cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olmalıdır. Buna görə də o dövrdə Ç.Darvin və digər təkamül təlimçilərinin xidməti böyük idi. Belə ki, heyvan aləmini öyrənmək, sistemləşdirmək, onlann quruluşunda, çoxalmasında, inkişafında həyat şəraitinin, xarici mühit amillərinin rolunu, oxşarlıq və fərqləndirici əlamətləri müəyyən etmək, öyrənmək və s. olduqca vacib idi. Heyvan aləminin öyrənilməsi də mövcud dövr ilə əlaqədar olmuşdur. Dünyanın məşhur bioloqları, genetikləri, arxeoloqları, hazırda materiyanın canlı aləminin və biomüxtəlifliyin təkamül prosesinin geniş və ətraflı öyrənilməsi sahəsində daha geniş diapozonlu və qlobal xarakterli elmi- tədqiqat işləri aparır.
II FƏSİL İRSİYYƏTİN SİTO LO Jİ ƏSASLARI «Hər bir hüceyrə diktator rolu oynayan nnklein turşusuna malik mikrokosmosu xatır ladır; lakin xərçəng zamanı o, qaniçən, talan çı zülmkara-müstəbidə, istibdadçıya (des- pola), virusla yoluxduqda isə-ölkəni qeyri-qa nuni zəbt edən qiyamçıya, qarətçiyə (ıtzur- patora) çevrilir.» (U.M.Stenli, Nobel m ükafatı laureatı) 2.1. Ümumi məlumat Dahi rus fizıoloqlan İ.P.Pavlov və I M Seçenovun təliminə görə insan və heyvan orqanizmi vahid bioloji sistem olmaqla xarici mühit amilləri ilə qırılmaz dialektik vəhdət və əlaqənin hesabına həyat fəaliyyətini dayanıqlı surətdə davam etdirir. Bu əlaqə sinir və humoral yolla (hormonlar, neyrosekretlər. metabolizm məhsulları, vitaminlər, mediatorlar, makro və mıkroelementlər) həmin sistemlər tərəfindən təmin olunur. Xarici mühit amillərindən əsasən atmosfer havası və qidalar (yemlər), eləcə də su mənbələri, torpaq ehtiyatları, ərazinin ekoloji durumu orqanizmə təsir edir. Həmin amillərin təsirindən orqanizmidə gedən fizioloji və bıokimyəvi proseslərin (metabolizm. hərəki, sekretor. hormonal, fermentatıv. neyro-humoral və s.) baş verməsinə baxmayaraq orqanizm həmin təsirə uyğunlaşır-adaptasiya olunur. Hüceyrələrdə, orqanlarda, toxumalarda, ümumilikdə isə bütün orqanizmdə baş verən proseslərin hamısı mərkəzi sinir sisteminin tamamilə nəzarəti altında icra olunur və sinir-humoral yolla tənzimlənir. Xarici mühitdən daxıl olan
(orqanizmin uyğunlaşdığı və ona mənfi təsir göstərməyən) və
(orqanizmə güclü neqativ təsir göstərən və fizioloji proseslərin normal ahəngini pozan) qıcıq amilləri
reseptorları tərəfindən qəbul edilərək
(mərkəzəqaçan-hissi) sinirlərlə mərkəzi sinir sisteminə ötürülür, orada ona qarşı analiz və sintez hazırlanır və
95
(mərkəzdən qaçan-hərəki) sinirlərlə icraçı-işçi orqana göndərilərək müvafiq cavab reaksiyası yaranır. Analizator
termini ilk dəfə İ.M.Seçenov tərəfindən elmə daxil olmaqla funksional cəhətdən bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlı olan və 3 əsas hissədən-periferik, keçirici (aralıq, nəqledici) və mərkəzi (baş, onurğa beyni və qabıq maddədən)-ibarət olan mürəkkəb quruluşlu xüsusi sistemdir. Periferik hissə qıcıqlan qəbul edən eksteroreseptorlar (xarici), interoreseptorlar (daxili) və proprioreseptorlardan
(skelet əzələləri, bağlar, vətərlər və oynaqların reseptorlan) ibarət olmaqla təkamül prosesi zamanı onlar həmin qıcıqlandırıcı amillərə adaptasiya olunur. Aralıq
(keçirici hissə) periferik hissədən qəbul edilən impulslan əvvəlcə mərkəzi sinir sisteminə, oradan isə müvafiq işçi orqanlara ötürür. Mərkəzi hissə
baş və onurğa beyin hüceyrələrindən ibarət olub, reseptorlardan daxil olan impulslan analiz və sintez edərək müvafiq cavab reaksiyası hazırlayır, beyin qabığında isə sinir oyanmalan yeni keyfiyyət kəsb edərək hiss etmə prosesini təmin edir. Bu proseslərin hamısı genetik müstəvi
Mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələrinin, o cümlədən onun ali şöbəsi sayılan baş-beyinin böyük yanmkürələrinin fəaliyyətinin əsasını refleks təşkil edir. i?e/7eAs-(latınca-reflexus-əks olunan, geriyə qayıdan) orqanizmin reseptorlann qıcıqlanmasına qarşı mərkəzi sinir sisteminin iştirakı ilə verdiyi mürəkkəb, cəld və təcili cavab reaksiyası olub, elmə ilk dəfə ftansız alimi Rene Dekart tərəfindən daxil edilib. Fiziologiya elminə refleks təlimini XVIII-əsrdə İ.Praxanski və P.Uenzer daxil etmişdir, sonralar isə t.M. Seçenov, İ.P.Pavlov, Ç.Şerrinqton, İ.Beritov və R.Anoxin tərəfindən daha ətraflı və geniş tərzdə öyrənilmişdir. İ.P.Pavlov bütün refleksləri 2 əsas qrupa- şərtsiz
(anadangəlmə, genetik, nəsildən nəsilə verilən) və şərti
(həyatda qazanılan) növlərə bölmüşdür. Şərtsiz refleksə uşağın, yaxud körpə heyvanların doğulan kimi anasını əmməsi, heyvanlararın hərəkət etməyə (ayağa durmağa meyl göstərməsi, inək və qoyunların yalamaqla balasını qurutması, körpə heyvanların mələməsi və s.), şərti refleksə isə müəyyən şərtlərə qarşı (tanış olan yemləri gördükdə ağız suyu və mədə şirəsinin ifrazı və s.) aiddir. Bioloji əhəmiyyətinə görə reflekslərin qida
və s. növləri vardır. Mərkəzi sinir sisteminin şöbələrinin refleksdə iştirak etməsindən asılı olaraq onun spinal
(onurğa beyin neyronlan iştirak edir), bulbar
(uzunsov beyin iştirak edir), mezensefal (orta beyin iştirak edir), diensefal
(aralıq beyni iştirak edir) və kortikal (böyük beyin yanmkürələrinin iştrakı ilə gedir) növləri ayırd edilir. Reseptorlann (sinir uclannın) yerləşmə yerinə görə isə reflekslər ekstroreseptiv və interorezeptiv
növlərə bölünür. Reflekslərin hamısının maddi əsasını refleks qövsü (refleksin keçdiyi yol- afferent, aralıq və efferent neyronlar) təşkil edir. İmpulslann refleks qövsündən keçməsi üçün sərf olunan vaxt (qıcığın verilməsindən-təsir göstərməsindən cavab reaksiyasının əmələ gəlməsinə qədər olan dövr) refleks vaxtı (latent dövr) adlanır və ən sadə reflekslər zamanı 0,001-0,003 saniyə təşkil edir. Refleks vaxtı qıcıqlanmanın gücündən və mərkəzi sinir sisteminin funksional vəziyyətindən asılıdır. Qüvvətli qıcıqlanma zamanı refleks vaxtı qısa, yorğunluq zamanı uzun
olur, sinir mərkəzlərinin oyanmasının artması zamanı isə qısalır. Qıcıqlanma (qıcıq amillərinin reseptorlara təsiri) və oyanma
(qıcığın təsir göstərdiyi yerdə əmələ gələrək sinir lifləri ilə yayılma prosesi) sinir lifləri
vasitəsi ilə həyata keçirilir. Sinir liflərinin əsas xassələrinə oyanma, lingimə, labillik, oyanmanın sinirlərdə nəql olunması, sinir oyanmasının polyarlıq qanunu (impulsun sinir lifinin hansı hissəsində əmələ gəlməsi və hansı istiqamətdə nəql edildməsi), parabioz (müxtəlif amillərin təsirindən sinir lifinin funksional qabiliyyətinin itməsi və əlverişli şəraitdə onun bərpa olunması) və s. aiddir. Qeyd olunanların məntiqi nəticəsi ondan ibarətdir ki, sinir sisteminin ali orqanizmlərin bioloji varlıq kimi mövcud olmasında, onun genetik statusunun sabitliyinin təmin edilməsində, bütün fizioloji və biokimyəvi proseslərin icrasında və tənzimlənməsində, nəslin davam etməsində, populyasiyanın dayanıqlı inkişafında rolu əvəzolunmazdır və ən aparıcı prioritetdir. Sinir sisteminin funksional fəaliyyəti isə onun maddi əsasını təşkil edən neyronlann-
bütün prosesləri onlar stimullaşdırır və tənzimləyir, son nəticədə isə ali orqanizmlər materiyanın canlı varlığı kimi formalaşır və dinamik həyat fəaliyyətini davam etdirir, öz nəslini saxlayır və populyasiyasını inkişaf etdirir. Beləliklə, orqanizmin canlı varlıq kimi mövcud olması, onun genetik statusunun təmin edilməsi, daxili mühitinin təmin olunması üçün olduqca geniş areallı zəmin yaranır.
- onu cansız materiyadan əsaslı surətdə fərqləndirən həyati vacib proseslərin (maddələr mübadiləsi-metabolizm, böyümə, çoxalma, inkişaf, sinir sistemi vasitəsilə qıcıqlanmaya cavab vermə, hərəkət etmə, özünə məxsus davranış qabiliyyəti və s.) məcmuundan ibarət mürəkkəb sistem olub, hüceyrə, toxuma, orqan və üzvlər sistemindən təşkil olunan canlı bir varlıqdır. Onun tək və çoxhüceyrəli növləri vardır. Sonuncuların ən xarakterik və fərqləndirici xüsusiyyəti homeostaza və homeokinezə malik olmasıdır. Homeostaz - orqanizmin genetik və daxili mühitinin-fıziki-kimyəvi sabitliyinin-konstantının (reaksiyası-pH, qanın və limfa mayesinin tərkibi, osmotik və arterial təzyiqi, bədən temperaturu, su-duz mübadiləsi, turşu-qələvi müvazinəti, zülal, karbohidrat, yağ, duzlar və ion tərkibi-elektrolitlərin - Na, K, Ca, Mq, P, C1 miqdarı və s.) nisbətən saxlanması, tənzim olunması prosesindən ibarətdir. Əgər homeostazın genetik sabitliyi mövcud olmasaydı, onda insan və ali çoxhüceyrəli heyvanların yaşaması və həyat fəaliyyəti qeyri-mümkün olardı. Bu termin biologiya elminə ilk dəfə Amerika filosofu və riyaziyyatçısı İ.Kennon tərəfindən daxil edilib. Heyvanlar arasında ən təkmilləşmiş və formalaşmış homeostaz məməlilərə və quşlara məxsusdur. Orqanizmdə müxtəlif maddələrin nisbətən sabit saxlanması əsasən qan, limfa, haram ilik mayesi-likvor və bağırsaq şirəsində-ximusda və s. maye mühitdə təmin olunub. Homeostazın pozulması neyro-humoral yolla tənzimlənir və bərpa olunur. Məsələn, homo- yoterm (mühitdən asılı olmayaraq sabit temperatura malik olan) heyvanların hüceyrələri yalnız homeostazın sabit olduğu şəraitdə öz normal funksiyalarını 97
dayanıqlı və dinamik surətdə davam etdirir. Həmin hüdudun astanasının- sərhəddinin pozulması orqanizmin həyat fəaliyyətinin dəyişilməsi, hətta məhv olması ilə nəticələnir. Homeostaz həzm traktı və tənəffüs sistemində, qan və limfa dövranında, qaraciyərdə, sümük iliyində baş verən proseslərin hesabına təmin edilir. Belə ki, daxili mühitə həzm sistemindən zülallar, karbohidratlar, yağlar, su, duzlar və vitaminlər, ağciyərlərdən 0 2, qaraciyərdən onun özündə sintez olunan bəzi maddələr (öd turşuları və s.), cinsiyyət vəzilərindən hormonlar, sümük iliyindən qanın formalı elementləri, ürəkdən mediatorlar (asetilxolin, yaxud noradrenalin-simpatin), böyrəklərdən isə renin fermenti daxil olur. Daxili mühitdən isə böyrəklər vasitəsilə su, ammonyak, sidik cövhəri və turşusu, müxtəlif qcyri-üzvi maddələr, həzm traktı ilə-duzlar, sidik cövhəri və digər aralıq məhsulları, ağciyərlərlə C 0 2 və s. qazlar ekskresiya-xiric edilir. Bu olduqca mürəkkəb proseslər daimi və fasiləsiz olaraq davam edir və orqanizmin homeostazı təmin olunur. Homeostazın təmin edilməsində ən başlıca funksiyam hüceyrə mübadiləsi yerinə yetirir. Daxili mühitə maddələr yalnız hüceyrə membranı ilə daxil olur, mübadilə məhsullan-metabolitlər isə hüceyrədən çıxaraq hüceyrəarası mayedə hər hansı bir maddənin çatışmaması, yaxud artıq olması hüceyrələrin funksiyasını ya gücləndirir, ya da tormozlayır. Məsələn, daxili mühitdə zülallar çatışmadıqda hüceyrələrdə onların sintezi güclənir, artıq olduqda isə-əksinə proses baş verir. Hüceyrəarası mayedə zülalların artıq olması hüceyrənin ribonukleaza fermentini fəallaşdırır və həmin ferment RNT-yə təsir etdiyi üçün o, zülal sintezində iştrakım dərhal dayandırır. Daxili mühitin daimi sabitliyi neyro-humoral yolla tənzimlənir.
orqanizmin dəyişilmiş xarici mühit şəraitində həyat fəaliyyətini davam etdirməsi üçün olduqca vacib və həyati əhəmiyyətli funksiyalann-eneıjinin ayrılması, lokomator fəallıq (hərəkətetmə)- daimi saxlanmasından ibarət olub, bəzən homeostazın dəyişildiyi, yaxud ondan asılı olmayan şəraitdə baş verir. Orqanizmin homeostazınm və homeokinezin dayanıqlı davamiyyəti və saxlanması üçün ən vacib şərtlərdən biri maddələr mübadiləsidir. Maddələr mübadiləsi (metabolizm) - xarici ətraf mühitdən orqanizmə müxtəlif maddələrin daxil olması və əmələ gələn parçalanma aralıq məhsullarının orqanizmdən xaric edilməsindən ibarət olmaqla, bu zaman yaranan potensial eneıji ayrılaraq kimyəvi, mexaniki, istilik və elektrik eneıjisinə çevrilir. Həmin sərbəst enerji növləri orqanizmdə əzələ işinin həyata keçirilməsi, genetik sabitliyin, bədən temperaturunun daimi dinamik saxlanması, hüceyrənin quruluş və funksiyalarının, onun böyümə və inkişafının təmin olunması üçün istifadə olunur. Metabolizm iki bir-biri ilə həm dialektik vəhdətdə olan, həm də əks istiqamətdə gedən prosesdən-assimilyasiya-anabolizm və dissimilyasiya-katabolizm ibarətdir.
xarici mühitdən orqanizmə daxil olan ən bəsit maddələrin hüceyrələr tərəfindən mənimsənilməsi və onlardan daha mürəkkəb birləşmələrin hasil olunmasıdır. Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|