Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
Müəssisə və region, onların qarşılıqlı fəaliyyət sistemi
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.4.Müəssisə və region, onların qarşılıqlı fəaliyyət sistemi
«Müəssisə)) anlayışı «nəyəsə təşəbbüs etmək, iş aparmaq)) deməkdir. Doğrudan da, ümumi şəkildə müəssisə nin daxili və xarici fəaliyyətini, onun mikro və makro aləmini ayırmaq olar. Müəssisənin mikroabmi onun əsas iqtisadi agentləri (iştirakçıları) tərəfindən yaradılır. Müəssisənin makroaləmi mal göndərənlərlə, istehlakçılarla, rəqiblərlə, səhmdarlarla, dövlət orqanları ilə və ictimai təşkilatlarla əlaqədə özünü büruzə verir. Müəssisəni ətraf mühitdən kənarda, izolə edilmiş tərzdə nəzərdən keçirmək qeyri-mümkündür. «Müəssisə haqqmda» 1 iyul 1994-cü il və sahibkarhq fəahyyəti haqqında 1994-cü il Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində müəssisə ictimai istehlakm tə min edil m əsi və gəhr əldə edilməsi məqsədilə məhsul istehsalı, işlərin yerinə yetirilməsi və xidmət göstərilməsi üçün təsdiq olunmuş mövcud qanunda göstərilən qaydada yaradıhmş müstəqil təsərrüfat subyektidir. Müəssisə öz fəahyyətini mövcud qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirir. O, bir qayda olaraq, rəsmi hüquqi formada sənədləşdirihr, yəni müəyyən təşkilati-hüquqi forma alır. Yuxarıda deyilən Qanunda Azərbaycan müəssisələri üçün aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalar müəyyən edilmişdir: xüsusi (fərdi), ailə müəssisəsi, məhdud məsuliyyəth yoldaşlıq, tam yoldaşlıq, qarışıq, açıq tipli səhmdar cəmiyyəti, dövlət müəssisəsi, bələdiyyə müəssisəsi. Azərbaycan Respublikasında müəssisələrin təşkilati-hüquqi formalarının seçilməsində müəyyən şərait yaradılmışdır və dövlət müəssisələrində institusional dəyişikliklər başlanmışdır, bu proseslər hələ ki, gözlənilən nəticəni verməmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respubilkasınm sənaye müəssisələrində aparılmış tədqiqatlar göstərdi ki, 1992-ci ilin əvvəlindən 1994-cü ilin sonuna qədər aşağıdakı meyillər nəzərə çarpmışdır: > istehsal güclərinin sürətlə azalması; > məhsul buraxılışının xeyli azalması (güclərin yüklənməsindən az intensiv); > sənaye müəssisələri məhsuluna tələbin aşağı düşməsi; > sənayedə məşğul olanların sayının yüksək sürətlə ixtisar edilməsi; > müəssisələrin xüsusi maliyyə resursları ilə tə mi n olunmasının səviyyəsinin azalması; > reallaşdırılmış məhsul, xa mm al və materialın qiymətlərinin artması; İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrin çoxuna müəssisələr arasında daha dərin institusional-hüquqi fərqlərin nəzərə çaprması xarakterikdir. İlk növbədə, bütün müəssisələr mənsubiyyətinə görə xüsusi və ictimai (dövlət, ümumi) sektorlara ayrılır. Dövlət müəssisələri hüquqi müstəqillik dərəcəsinə görə qruplaşdırılır. Bu meyara görə onlar aşağıdakılara ayrılırlar: 1. Müstəqil olmayan dövlət müəssisələri; 2. İşçi hüquqlar çərçivəsində fəaliyyət göstərən müstəqil dövlət müəssisələri; 3. Xüsusi hüquqlar əsasında fəaliyyət göstərən müstəqil dövlət müəssisələri. Dövlət müəssisələri, adətən açıq tipli sə hm dar cəmiyyətinin təş- kilati-hüquqi formasında mövcud olur. Mülkiyyət forması nöqteyi- nəzərindən belə müəssisələri 2 qrupa ayırmaq olar. Birincisi, bütün kapital bilavasitə dövlətə məxsus olan, ikincisi, kapital qarışıq qismən dövlətə məxsus olan müəssisələr, bununla da dövlət özünün iştirak payını qoruyub saxlayır. Dövlət müəssisələri ni mahyyələşdirmə metodlarına görə, dövlət aparatından və dövlət mahyyəsindən mülkiyyət dərəcəsinə görə qruplaşdırıla bilər. Müəssisə mürəkkəb təşkilati-iqtisadi qurum ki mi nəzərdən keçirilərkən çoxlu sayda meyarlardan istifadə etmək olar ki, bu da mütləq qruplaşdırmamn çoxobrazhhğma aparıb çıxarır. Təqdim olunan materialları nəzərə alaraq konkret regionun ərazisində yerləşən müəssisələrin təsnifləşdirilməsi tərtib olunur. Ona uyğun olaraq müəssisələr aşağıdakı əlamətlərə görə qruplaşdırır: > xalq təsərrüfatının sahələrinə görə; > mülkiyyət formasına görə; > müəssisə nin təşkilati-hüquqi formasına görə; > fəaliyyət növünə görə (istehsal, sığorta, birja, informasiya xidməti və s.). Verilmiş təsnifat ayrı-ayrı müəssisələrin xüsusiyyətlərini tam, müfəssəl şərh etmir. Söhbət yalnız onların təsnifləşdirihnəsinə vahid yanaşmadan gedir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin qiymətləndirilməsində onların arasındakı əlaqə formaları müəyyənedici əhəmiyyətə malik olur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müəssisə müxtəlif qəbildən təsərrüfat əlaqələrini quraraq qarşılıqlı əlaqə şəraitində fəaliyyət göstərir. Regionlarda müəssisələrin təsərrüfat əlaqələrini sistemə salmaq üçün aşağıdakı təsnifatdan istifadə oluna bilər. Təsərrüfat əlaqələrinin ən çox təsadüf edilən tiplərini qeyd etmək lazımdır: 1. Qarşılıqlı əlaqədə olan müəssisələrin müqavilə xarakterli fəaliyyəti. Təsərrüfat əlaqələri maraqlı tərəflər arasında əməkdaşlığa dair müqavilə əsasında həyata keçirilir. 2. Əlaqələrin sürəkliliyi və sabitliyi. Birdəfəlik xarakterə malik əlaqələrin vətəndaş-hüquqi münasibətləri istehsal fəaliyyətinin əsasını yaratmır. Lakin xalq təsərrüfatı sahələrindən və təsərrüfatçıhğm digər spesifik şərtlərindən asılı olaraq qısamüddətli müqavilə əlaqələri də səmərəli ola bilər. 3. Yalnız verilən regionun ərazisi ilə məhdudlaşmayan, onun hüdudlarından da kənar dövlət sərhədləri kəsişənə qədər uzanan və dünya bazarına çıxan vahid iqtisadi məkanda fəaliyyət. 4. Konkret məqsədin müəyyənliyi. Qarşılıqlı təsirin dəqiq müəyyən edilmiş konkret məqsədi müqavilədə qeydə alınmalıdır. 5. Təsərrüfat əlaqələrinin əksəriyyətinin regional dövlət idarəetmə orqanları tərəfindən tənzimləyici təsirinə həssaslığı. . Burada hər iki sistem uyğun dəyişikliklərə uğrayır. Müəssisənin əsas funksiyasım müəyyən ictimai tələbatın təmin edilməsi kimi nəzərə alaraq regionda müəssisələrin istənilən konkret qarşıhqh əlaqəsi aşağıdakıları özündə birləşdirən elementlər sistemi kimi nəzərdən keçirilə bilər: > məhsul, iş, xidmət xarakterli istehsalçının müəssisəsi (həm istehsal, həm də qeyri-istehsal); > məhsul, iş, xidmət istehlakçısının müəssisəsi; > istehsalçı-müəssisə və istehlakçı-müəssisə arasında iqtisadi maraqlarla şərtlənən təsərrüfat əlaqəsi; > müəssisəyə xarici təsir göstərən regionun daxili və xarici mühit elementləri; > region, ümumilikdə təşkilati-iqtisadi vahid ki mi . Müəssisə regionun daxili və xarici mühit elementlərinin təsiri ilə fəahyyət göstərir. Onların fəahyyətinə tənzimləyici təsir həm region səviyyəsində, həm də Azərbaycan Respublikası səviyyəsində ola bilər, lakin tənz im lə nm ənin nəticələri ilk növbədə regionun iqtisadiyyatına təsir göstərir. Müəssisənin təşkilati-hüquqi formalarımn müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların vahidliyi (tamlığı) təşkilati-iqtisadi modelinə uyğun şəkildə formalaşan daxili mühitlə müəyyən edihr. Təşkilati-hüquqi modelin məzmununu 3 blok əhatə edir: 1. Müəssisə iştirakçılarını, mülkiyyət formalarını, müəssisənin təşkilati- hüquqi formasını, əmlakın idarə edilməsi formasını özündə birləşdirən təşkilati- hüquqi blok; 2. Müəssisənin ixtisaslaşmasını, onun strukturunu və istehsalın investisiyalaşdırılmasını özündə birləşdirən təşkilat-istehsalat bloku; 3. Kəmiyyəti kumulyativ sosial-iqtisadi səmərə ilə müəyyən edilən göstəricilər bloku. Model özünün ümumi formasında, müəyyən mənada elementləri bir-birinə qarşılıqlı təsir edən təşkilati-hüquqi vahid kimi nəzərdə tutulur. Hər bir element digər elementlərlə qarşılıqlı əlaqədə olaraq müstəqil əhəmiyyətə malikdir. Modelin fəaliyyət göstərməsi əsasında müəssisənin iştirakçılarının iqtisadi maraqlarının formalaşdırılması və reallaşdırılması durur. Müəssisənin daxili strukturunu onun 2 əsas iştirakçısı: əmək kollektivi və istehsal vasitələrinin mülkiyyətçisi (əmlak sahibi) formalaşdırır. Müəssisənin əmək kollektivini əmək müqaviləsinə əsasən öz əməyi ilə müəssisənin fəaliyyətində iştirak edən işçilər təşkil edir. Müəssisənin mülkiyyətçiləri əmək kollektivinin üzvləri, fiziki və hüquqi şəxslər, o cümlədən, xarici şəxslər və həmçinin dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları ola bilərlər. Ayrı-ayrı funksiyaları həyata keçirən mülkiyyətçilər arasında müəssisə kapitalının müəyyən hissəsinə malik olan, sadəcə mülkiyyətçiləri (səhmdarları) və müəssisənin yaranmasının təşəbbüskarlarını, yəni təsisçiləri ayırmaq lazımdır. Bu və ya digəri həm müəssisə n i n əmək kollektivinin üzvü, həm də fiziki və hüquqi şəxs tərəfindən ola bilər. Bundan əlavə, əmək kollektivinin üzvləri arasında mülkiyyətçi olmayan və muzdla işləyən qrupları fərqləndirmək lazımdır. Beləliklə, müəssisə işçiləri mülkiyyətə münasibət sistemində tutduğu yerinə görə aşağıdakı qruplara bölünürlər: 1. Müəssisə mülkiyyətçisi olmayan və müzdla işləyən əmək kollektivinin üzvləri; 2. Müəssisənin əmək kollektivinin üzvləri; 3. Müəssisənin əmək kollektivinin üzvü olmayan təsisçilər; 4. Mülkiyyətçi olub, lakin müəssisənin təsisçisi olmayan əmək kollektivinin üzvləri; 5. Müəssisənin əmək kollektivinin üzvü və təsisçisi olmayan mülkiyyətçi (sahibkar). Müəssisə iştirakçılarının iqtisadi maraqları bu və ya digər ixti- saslaşrmş qrupa mənsubiyyətindən asıh olaraq fərqləndirilir. Müəssisə fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi, ümumilikdə regionun inkişafının məqsəd və vəzifələrinin həyata keçirilməsində müstəqil və xüsusiləşdirilmiş təsərrüfat subyektlərinin cəlb olunması üçün həvəsləndirici vasitə kimi çıxış edir. İstənilən müəssisə (həm fəaliyyət göstərən, həm də yeni yaradılan) müəyyən iqtisadi hüquqi forma daxilində fəaliyyət göstərir. O, yerləşdiyi ərazi üzrə, yəni konkret region ərazisində məcburi şəkildə qeydiyyatdan keçməlidir. Buna görə də institusional-hüquqi quruluş regionda bazar münasibətlərinin formalaşmasının mühüm göstəricilərindən hesab olunur. Onun təkmilləşdirilməsi və istənilən istiqamətə dəyişdirilməsi üçün xüsusi region proqramları işlənib hazırlamr: özəlləşdirmə, kiçik biznesin inkişafı, yeni təşkilati strukturlara və sahibkarlığa kömək (müdafiə olunması) və s. Bundan əlavə, dövlətin təsiri, dövlət və müəssisənin təşkilati-hüquqi formasından asıhdır. Belə ki, dövlət müəssisələrinin xüsusi kapitalının tamamilə olmadığı şəraitdə idarəetmə bilavasitə inzibati orqanların əlində cəmləşir. Belə müəsisələrin maliyyə fəaliyyəti regionların büdcələri çərçivəsində həyata keçirihr, onlar müəssisələrin və ya onları idarə edən orqanların normal fəaliyyətini təmin edir, ya da ictimai tələbatı ödəmək üçün mühüm xidmətlər istehsalı ilə məşğul olurlar. Praktiki cəhətdən bütün ölkələrdə bu kateqoriyaya dövlət və bələdiyyə məktəbləri, uşaq bağçaları, xəstəxanalar, mədəniyyət idarələri və s. aid edilir. Müəssisənin hər bir təşkilati-hüquqi formasına mülkiyyətin müəyyən forması uyğun gəldiyindən dövlət idarəetmə orqanları insti- tusional islahatlar həyata keçirərkən mülkiyyət münasibətlərini də tənzimləyirlər. Dövlət və müəssisənin qarşılıqlı münasibətləri n i n əsas formalarım nəzərdən keçirək. Dövlət və idarəetmə orqanları müəssisə iştirakçısı ola bilərlər. Onların səlahiyyətinə aşağıdakılar aiddir: əgər dövlətin, bələdiyyənin xidmət və məhsul istehlakçılarının tələbatı artırsa, yeni dövlət (bələ diyyə) müəssisələri təsis etmək; «Səhmdar cəmiyyəti haqqmda» Azərbaycan Respublikası Qanununa (29 avqust 1995-ci ildə dəyişikliklər edilib) əsasən açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərin təsisçiləri ki mi çıxış etmək; təsis edilmiş səhmdar cəmiyyətlərinin Direktorlar Şurasında özünün nümayəndəliyinə malik ohnaq; xüsusi hallarda səhmdarların yığıncaqlarında səsvermə prosesində üstün hüquqlar verən səhmlərin nəzarət paketini və ya «qızıl» səhmləri əldə etmək; qeyri-dövlət müəssisələrinin, o cü m lədən iştirakçı payın hüquqları əsasında xarici part- nyorlarla birgə yaradılmış müəssisələrdə həmtəsisçi ki mi çıxış etmək. Dövlət idarəetmə orqanları ya lnız hər hansı bir müəssisə nin mülkiyyətinin bir hissəsinə mahk olduğu halda onun iştirakçısına çev- riürlər. Dövlət (bələdiyyə) müəssisəni təsis edərək müvafiq inz ibati orqan onun bütün ə ml akının mülkiyyətçisinə çevrüir. Başqa təşkilati- hüquqi formalarda olan müəssisələrin əmlakında dövlətin payı təsis müqaviləsinin şərtləri ilə müəyyən olunur. Səhmləşdirmə yolu ilə özəlləşdirilən müəssisələrdə dövlətin payı qanunvericiliklə müəyyən edi li r. Dövlətin qarşılıqlı təsir formasının ən geniş yayılmış formaları aşağıdakılardır: - region və dövlət ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə məhsulun tədarükünə dair müəssisələrlə müqavilələrin bağlanması; - uyğun büdcələrə keçirilən məbləğ həddində fəaliyyətin ayrı- ayrı istiqamətləri üzrə vergi növləri nəzərə alınmaqla müəssisələrə vergi güzəştlərinin müəyyən edilməsi; - gömrük tariflərinin tənzimlənməsi və s. Regionların maliyyə müstəqilliyinin artması ilə investisiya resurslarının region bazarları n ı n formalaşması baş verir. Büdcə daxilində formalaşan investisiya fondlarının hesabına investisiya proqramlarının maliyyələşdirilməsinin yeni mexanizmi yaradılır. Burada ictimai istehsalın investisiyalaşdırılmasmda ağırlıq dövlətin makrosə- viyyəsindən region səviyyəsinə yerini dəyişdirir. Dövlət tənzimlənməsinin perspektiv metodlarına bir və ya bir neçə sahənin kompleks tədbirlərini özündə birləşdirən targetləşdirmə siyasəti adlandırılan siyasət aid edilir. Özəlləşdirmə, səhmləşdirmə, təsərrüfat inteqrasiyası (birləşmə) proseslərinin inkişafı regionda bağlı müəssisələr şəklində ictimai istehsalın və idarəetmənin yeni strukturunun formalaşdırıhnasma gətirib çıxarır. Belə struktur inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrin əksəriyyətinə xasdır. . Bağlı dedikdə, hüquqi baxımdan müstəqil müəssisələr başa düşülür ki, bunlar da aşağıdakı kimi bir-birilə əlaqədə olurlar: > böyük pay iştirakçılarının nəzdində (idarəsində) yerləşən və əksəriyyət səslə iştirak edən (səhmdar cəmiyyət) müəssisələr; > konsern tərkibinə daxil olan asılı və hakim müəssisələr; > başqa müəssisənin payının ən azı dörddə birinə malik olan qarşılıqlı iştirakçı müəssisələr; > sahibkarlıq müqaviləsində tərəflər. Müəssisə iştirakçılarmın iqtisadi maraqlarının əsaslandırı lm asına istiqamətlənmiş tənzimləyici təsir əlavə kumulyativ səmərənin meydana çıxmasına gətirib çıxarır və bu həm müəssisənin, eləcə də regionun inkişafımn sosial-iqtisadi səviyyəsinin artmasına imkan yaradır. Kumulyativ effekt-modelin ayrı-ayrı elementlərinin dəyişməsi ilə əlaqədar əldə edilmiş nəticələrin toplanmasında və artırı lm asında ifadə olunmuş və müəssiənin şərait və göstəricilərin yaxşılaşmasına yönəlmiş səmərədir. Keyfiyyətli kumulyativ effekt müəssisənin fəaliyyət şəraitinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi ilə əlaqədardır. Hər bir müəssisənin fəaliyyət şəraitinin məcmuu bütövlükdə regionun həyat fəaliyyətini xarakterizə edir. Müəssisə üçün xarici tənzimləmə vasitəsilə keyfiyyətli kumulya- tiv effekt bu misallarla ifadə oluna bilər: müəssisədə istehsal faktorlarının iqtisadi nisbətinin dəyişilməsi və əmək kollektivinin iqtisadi maraqlarının daha tam həyata keçirilməsi, təsərrüfat və əmək motiva- siyasının gücləndirilməsi, təsərrüfatçıhğm, yeni texnika və texnologiyanın proqressiv metodlarımn tətbiqi üçün i mk anların yaranması, məhsulun yeniləşməsi və rəqabətqabiliyyəti səviyyəsinin artırılması baş verir. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|