Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

 
 
 
 
 
 
 
 
Mövzu3.  REGİONLARIN  İNKİŞAFININ  TƏNZİMLƏNMƏSİNİN 
METODLARI VƏ REGİONAL SİYASƏT İSTİQAMƏTLƏRİ 
 
 
 
3.1.
Regional proqramların mahiyyəti, növləri və ərazi tənzimləmədə 
yeri 
3.2. Ərazi kompleks proqramlarının strukturu və İşlənib hazırlanması 
qaydası 
3.3. Regionların inkişafının strateji planlaşdırılması 
3.4. Regional siyasətin əsas istiqamətləri və həyata keçirilməsi 
mexanizmi 
3.5.
 Regional siyasətin tədqiqi metodları və idarə edilməsi 
 
    3.1Regional proqramların mahiyyəti, növləri və ərazi tənzimləmədə yeri 
 
 

---

  
İqtisadi  ədəbiyyatda  iqtisadiyyatın  dövlət  tə
nz
i
ml
ənməsinin  metodları  geniş 
şərh olunur, ümumi şəkildə onlar birbaşa  (inzibati) və dolayı (iqtisadi) metodlara 
bölünür. 
Birbaşa  metodları  aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq  olar:  qanunvericilik 
aktlarının,  normativ  sənədlərin,  əsasnamələrin  qəbul  edilməsi;  dövlət 
mülkiyyətinin  idarə  edilməsi,  o  cümlədən:  dövlət  sektoru  müəssisələrinin  idarə 
edilməsi;  istehsalı
n
 və  əməyin  təşkili; dövlət  sifarişi; dövlət  investisiyaları; dövlət 
kreditləri;  mahyyə  yardımı  (subsidiya);  lisenziyalaşdırma  və  normalaşdırma 
(hədqoyma); sanksiyaların tətbiqi; ətraf mühitin mühafizəsi. 
Dolayı  metodlar  isə  planlaşdırma,  büdcə
n
i
n
  formalaşması  və  istifadə  edilməsi  və 
sosial  siyasət  istiqamətli  göstəriciləri  birləşdirir.  Birincidə  indikativ  planlaşdırma, 
məqsədh proqramlaşdırma, vergi sisteminin tənzimlənməsi, pul-kredit alətləri (pul 
kütləsi
n
i
n
  tənzimlənməsi,  antiinflyasiya  tədbirləri).  Mərkəzi  Ba
nk
ı
n
  əməliyyatları 
üzrə  stavka  faizlərinin  tənzimlənməsi  (kommersiya  ba
n
kları
nın
  məcburi 
normativlərinin  tənzimlənməsi,  qiymətli  kağızlar  bazarında  əməliyyatlar)  valyuta 
vasitələri  (milli  valyutanın  sabitliyi,  açıq  valyuta  bazarında  əməliyyatlar,  milli 
valyutanın  devalvasiyası  (kağız  pullarının  təzələnməsinin  aşağı  düşməsi, 
qiymətdən  düşmüş  kağız  pulları  tədavüldən  çıxartmaqla  sabit  kağız  pullarla  əvəz 
etmək),  xarici  kapitalın  cəlb  edilməsi,  birgə  müəssisələrin  yaradılması) 
məsələlərini  əhatə  edir.  Büdcənin  formalaşdırılması  və  istifadə  edilməsi  -  vergi 
siyasətinin  formalaşması,  amortizasiya  siyasətinin  formalaşması,  bank  ehtiyatı 
normalarının müəyyən edilməsi, minimum əməkhaqqının müəyyən edilməsi, bəzi 
mal  və  xidmət  növlərinin  qiymətlərinin  tənzimlənməsi,  antiinhisar  siyasəti, 
rəqabətin  qorunması  kimi  problemlər  həll  edilir.  Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində 
mühüm və vacib məsələlərdən biri sosial siyasətdir. Bu sahədə sosial proqramlar, 
əhalinin  məşğulluğunun  təmin  edilməsi,  əhahnin  sosial  müdafiəsi,  gəhrlərin 
tənzimlənməsi,  qiymət  və  əməkhaqqının  dinamikasına  nəzarət,  vergilər,  transfert 
(pulun  bir  ba
n
kdan  başqa  banka,  bir  ölkədən  başqa  ölkəyə  köçürülməsi,  qiymətli 
kağızların  bir  hesabdan  başqa  hesaba  köçürülməsi),  ödənişlər,  təhsil,  səhiyyə, 
mədəniyyət  sferasında  fəaliyyət,  xarici-iqtisadi  təsir  formaları,  xarici-iqtisadi 
fəaliyyətin  tənzimlənməsi,  gömrük  tarifləri,  valyuta  tənzimlənmələri,  subsidiyalar 
(maliyyə  yardımları)  kimi  mühüm  əhəmiyyətli  məsələlər  və  onların  həlli  yolları 
göstərilir. 
İqtisadiyyatın  dövlət  tənzimlə
n
məsinin  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  forma  və 
metodların  çoxu  müxtəlif  səpkidə  bir  çox  iqtisad  fənlərində,  xüsusilə  də 
«İqtisadiyyatm  dövlət  tənzimlə
n
məsi))  kursunda  ətraflı  öyrənilir,  eyni  zamanda, 
əksəriyyəti bilavasitə region çərçivəsində həll olunmur. Odur ki, biz bu mövzuda 
tənzimləmə  ilə  bağlı  regiona  dair  bir  sıra  məsələləri  özündə  əks  etdirən  sosial-
iqtisadi  inkişafın  proqramlaşdırılması  və  strateji  planlaşdırılması  məsələlərini 
açıqlamağa xüsusi fikir vermişik. 
Məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı,  sahələr  və  regionlar  arasında  əlaqələrin 
mürəkkəbləşməsi,  elmi-texniki  tərəqqinin  inkişafında  tənəzzül  və  bazar 
münasibətlərinə  keçidlə  əlaqədar  dövlət  və  kooperativ  mülkiyyətinin  xüsusi 
çəkisinin  azalması  yeni  problemlər  yaradır.  Bunları  dəqiq  araşdırmaq  və 
məqsədyönlü həU etmək üçün proqram məqsədli metoddan istifadə edilir. 
Keçmiş Sovetlər İttifaqında 50-ci illərdə müttəfiq respublikaların iqtisadi və 
sosial  inkişaf  səviyyələrinin  bərabərləşdirilməsi  problemi  ortaya  atılmışdı.  Hə
min
 

---

  
dövrdə  akademik  T.Vəliyevin  bu  problemə  dair  böyük  həcmli  monoqrafiyası  da 
çapdan  çıxmışdı.  İqtisadçı  alimlər  problemin  hə
ll
i
n
i  əsasən  regionların  kompleks 
inkişafı  planlarının  işlənib  hazırla
nm
ası  və  həyata  keçirilməsində  görürdülər.  Bu 
məqsədlə  də  istehsalın  ixtisaslaşdırılmasının  həyata  keçirilməsi  əsasında  istehsal, 
ərazi-istehsal və aqrar-sənaye komplekslərinin yaradılmasını zəruri hesab edirdilər. 
60-cı illərdə isə bu problemin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş elmi praktiki işlər 
görülməyə  başlandı.  Əvvəlcə  təşkilati-iqtisadi  istiqamətdə,  sonralar  isə  kompleks 
inkişaf istiqamətində tədbirlər həyata keçirilməyə başlandı. 
Vətən və xarici ölkələrin təcrübələri
ni
 və iqtisadçı ahmlərin təkliflərini nəzərə 
alaraq istehsahn ixtisaslaşdırılması proqramları hazırlandı, müxtəlif formalarda və 
tiplərdə  komplekslərin  yaradılması  qərara  ahndı.  Həmin  plana  müvafiq  olaraq 
Azərbaycanda Abşeron ərazi-istehsal kompleksi, Qaradağ ərazi-istehsal kompleksi, 
heyvandarlıq  kompleksləri  və  nəhayət,  aqrar-sənaye  komplekslərinin  yaradılması 
prosesi başlandı. 
Məlumdur  ki,  belə  problemlərin  həUi  daha  çox  sahəvi  əhəmiyyətli  olub 
çoxməqsədli təbii ehtiyatlardan xalq təsərrüfatı mənafeyini nəzərə almaqla istifadə 
olunmasını tələb edir. Təbii ehtiyatların çoxlu təşkilatlar arasında bölüşdürülməklə 
öyrənilməsi  eyni  problemlərin  təkrarlanmasına,  işlərin  bahalaşmasına  səbəb 
olmaqla yanaşı sahə- lərarası əlaqələrin də pozulmasına gətirib çıxarır. 
Buna  görə  də  belə  problemlərin  həllinə  kompleks  yanaşmaq  tələb  olunur. 
Burada  həmçinin  təkcə  sahələrarası  əlaqələr  yox,  həm  də  regionlar  arası  və 
regiondaxili  məsələlər  də  nəzərə  alınmalıdır.  Belə  problemlərin  müvəffəqiyyətlə 
həlli və həyata keçirilməsi ərazi proqramların işlənib hazırlanmasını tələb etdi. 
Regionların problemlərinin həlli ilə əlaqədar proqramlar, daha doğrusu, ayrı-
ayrı  regionların,  ərazi-istehsal  komplekslərinin  formalaşması  və  inkişafı 
proqramları  ərazi  proqramlara  aiddir.  Bu  proqramlar  dövlətin  sosial  inkişaf 
konsepsiyasının  tərkib  hissəsi  kimi  işlənib  hazırlanır.  Proqramların  hər  biri  ciddi 
məqsədli xarakter daşımalıdır. 
Qarşıda qoyulan vəzifələrdən asılı olaraq ərazi proqramları üç səviyyədə olur: 
xalq təsərrüfatı, region və yerli. 
Xalq  təsərrüfatı  problemləri,  adətən  regionlararası  olur.  Belə  proqramlar 
ümumdövlət  əhəmiyyətinə  malik  ən  mühüm  problemləri  həll  etmək  üçün  işlənib 
hazırlamr.  Burada  mütərəqqi  ərazi  proporsiya-  larmm  formalaşmasına, 
rayonlararası iqtisadi əlaqələrin təkmilləş- dirihnəsinə xüsusi fikir verihnəhdir. 
Xalq  təsərrüfatı  səviyyəli  proqramlara  Abşeron  ərazi  istehsal  kompleksinin, 
Qaradağ  ərazi  istehsal  kompleksinin  yaradılması  və  Balakən  filiz  yatağının 
mə
nim
sə
nilm
əsi üçün VIII beşilhk plana hazırlanmış proqramları daxil etmək olar. 
Regional  proqramlar  inzibati  və  ərazi  bölgələr  üzrə  -  Naxçıvan  MR  və 
iqtisadi  rayonları  üzrə  işlənib  hazırlanır.  Belə  proqramların  işlənib  hazırlanması 
prosesində  dövlətin  və  regiounun  regional  siyasəti,  respublikanın,  onun 
regionlarının  iqtisadi  və  sosial  inkişaf  konsepsiyalarının  istiqamətləri  əsas 
götürülür.  Bu  problemlərin  həm  region  daxilində,  həm  də  onun  ətrafında  həlli 
yolları  nəzərdə  tutulur.  Sənaye  müəssisələrinin  işləmədiyi,  təbii  resurslardan 
demək  olar  ki,  minimum  səviyyədə  istifadə  olunduğu,  işsizliyin  artdığı  indiki 
şəraitdə belə proqramların işlənib hazırlanması zəruridir. 
Yerli  əhəmiyyətli  proqramlarda  inzibati  rayonların  daxili  və  xarici,  yəni 
qonşu rayonlarla qarşılıqlı istehsal-istehlak, sosial və ekoloji məsələlər əks olunur. 

---

  
Beləliklə,  ərazi proqramlar  yalnız iqtisadi və  sosial inkişafın  xalq təsərrüfatı 
əhəmiyyətini yox, həm də onun reallaşması mühitinin sərhədlərini də əks etdirir. 
Bütün  səviyyələrdə  regional  proqramların  dəqiq  reallaşması  müddəti  və 
sərhədləri olmalıdır. 
Müxtəlif  dövrlərə  və  səviyyələrə  aid  bütün  proqramlar,  yerinə  yetirdiyi 
vəzifələrdən asılı olaraq aşağıdakı növlərə bölünür: 
> 
Yeni ərazilərin mə
nims
əni
lm
əsi proqramları; 
> 
Mövcud rayonların iqtisadiyyatının yenidən qurulması proqramları; 
> 
Ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və inkişafı proqramları; 
> 
Sosial regional proqramlar. 
Yeni  ərazilərin  mənimsənilməsi  proqramları  xalq  təsərrüfatı  səviyyəli  olub 
ölkənin  məhsuldar  qüvvələrinin  inkişafında  ciddi  dəyişikliklərə  nail  ohnaq 
məqsədini  daşıyır.  Balakən  filiz  yatağının  mənimsənilməsi  proqramı  belələr 
indəndir.  Hesablamalara  görə  onun  mə
n
imsə
n
ilməsi  ilə  əlaqədar  üç  filiz 
saflaşdırma  kombinatı  tikiləcək,  dəmiryol,  şosse  yolu,  nəqliyyat  vasitələri,  sosial 
sferası sahələri inkişaf edəcək, 30 min nəfərdən artıq fəhlə və qulluqçu üçün iş yeri 
açılacaqdır.  Əlbətdə,  bu  qonşu  Zaqatala,  Şəki  rayonlarının  da  ərazilərinə  (filiz 
saflaşdırma  kombinatları)  sirayiş  edəcək,  hə
min
  bölgələrin  də  iqtisadi-sosial 
inkişafına təsir göstərəcəkdir. Belə proqramlar, adətən uzunmüddətli olur. 
Mövcud rayonların iqtisadiyyatının dəyişdirilməsi proqramları da respublika 
səviyyəli  olub  uzun  və  ortamüddətlidir.  Belə  proqramların  işlənib  hazırlanması 
zəruriyyəti iki halda meydana gəlir: 
> 
Rayonun  istehsal  və  qeyri-istehsal  fondları  fiziki  və  mənəvi  cəhətdən 
köhnəlir,  dövrün  tələbatına  cavab  verən  dəyişikliklər  aparılmasına  yönəldilmiş 
proqramların  işlənib  hazırlanması  zəruriyyəti  meydana  gəlir.  İndiki  dövrdə 
Abşeron, Siyəzən, Əli Bayramh, Gəncə, Mingəçevir, Daşkəsən rayonları üçün belə 
proqramların işlənib hazırlanması zəruridir. 
Yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərə malik olub ehtiyatları tükənməkdə olan rayonlar 
meydana  gəlir.  İndiki  dövrdə  Abşeron,  Siyəzən,  Daşkəsən  və  başqa  rayonları, 
Naxçıvan  MR-ni  belə  bölgələrə  daxil  etmək  olar.  Belə ki.  Yeni  Bakı  Neft  Emalı 
zavodunun  tiki
lm
əsi  mövcud  elmi-texniki  layihələrə  əsaslanmışdır  ki,  həmin 
sənədlərə  görə  neft  hasilatı  ildə  24 
mln
,  tona  çatmalı  idi.  Siyəzən  Qaz-benzin 
zavodu da hasilatın gözlənilən artımına və neftlə birlikdə çıxan qazın həcminə görə 
inşa  edilmişdi.  Lakin  ehtimal  olunan  neft-qaz  hasilatına  nail  ohnaq  əvəzi
n
ə  onun 
aza
lm
ası  meyili  başladı.  Yeni  Bakı  Neftayırma  zavodu  Şimali  Qafqazdan  və 
Türkmənistandan  gələn  xammalı  emal  etdi.  SSRİ  dağılandan  sonra  əlaqələr 
pozuldu.  İndiki  dövr  də  həm  hasilatı  artırmaq,  həm  də  mövcud  müəssisələri  işə 
sahnaq üçün proqramlar işləyib hazırlamaq zəruridir. 
Ərazi-istehsal  komplekslərinin  formalaşması  və  inkişafı  proqramları 
regionlarda  işlənib  hazırlanır,  orta  və  uzunmüddəth  olur.  Belə  proqramlar  birinci 
qrup  proqramlara,  yəni  yeni  ərazilərin  mənimsənilməsi  proqramlarına  müvafiq, 
yeni resurslar mə
nim
sə
ni
lən rayonlar üzrə, zəif inkişaf etmiş rayonlarda ehtiyatları 
aşkara çıxarıb mənimsəməklə onların iqtisadiyyatını dirçəltmək məqsədilə, həm də 
mövcud  ixtisaslaşma  şəraitində  yeni  istehsalatı  yaratmaq  zəruriyyəti  ilə  əlaqədar 
işlənib hazırlanır. Sosial regional proqramlar qısamüd- dəth olur, regionların sosial 
problemlərinin həllini - əhalinin sayı, təbii artımı, əmək ehtiyatlarının artımı və ya 

---

  
azalmasını,  xidmət  sahələrinin  inkişafı,  əhalinin  gəlirləri,  sağlamlığı,  təhsil 
səviyyəsi, mədəniyyətin inkişafı və s. problemlərin həlli yollarını nəzərdə tutur. 
Beləhklə,  respublika  və  onun  regionları  üzrə  elmi  cəhətdən  əsaslandırılmış, 
bazar  iqtisadiyyatının  tələblərinə  cavab  verən  regional  siyasəti  və  bütövlükdə 
konsepsiyanı  tərtib  etmək  üçün  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  proqramların  işlənib 
hazırlanması vacib və zəruridir.