F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
2. Cəmiyyətin strukturu 
 
Cəmiyyətin sosial sistem kimi sosioloji təhlilinin səmərəli üsullarından biri ona makrososioloji yanaşmadır. 
Belə yanaşmanı Amerika sosioloqu E. Şilz təklif etmişdir. Onun fikrincə, cəmiyyət üç başlıca ünsürdən ibarət olan 
makrostruktur kimi təsəvvür oluna bilər: 
a) sosial birlik - fərdlər çoxluğunun qarşılıqlı əlaqəsidir; 
b) sosial təşkilat - məlum sistem hüdudlarında fərdlərin sosial statuslarının (mövqelərinin) və sosial 
rollarının (funksiyalarının) məcmusudur; 
c) mədəniyyət - fərdlərin davranışını  və  fəaliyyətini müəyyən edən dəyərlərin və sosial normaların 
məcmusudur. 
Sosial birliklər bəşəriyyətin tarixi inkişafı prosesində meydana gəlir və öz növlərinin, formalarının 
rəngarəngliyi ilə səciyyələnir. Ən əhəmiyyətli birliklər sırasına bunları aid etmək olar: sosial-ərazi birlikləri (şəhər, 
kənd, region və s.); sosial-demoqrafık birliklər (ailə, yaş qrupları  və s.); sosial-etnik birliklər (millətlər, xalqlar, 
etnik qruplar); sosial-əmək 
[40 - 41] 
birlikləri (əmək kollektivlərinin müxtəlif tipləri). Sosial birliklərdə insanlar 
arasında qarşılıqlı  təsir formaları da müxtəlifdir: fərd-fərd; fərd-sosial qrup; fərd-cəmiyyət.  İnsanların praktik 
fəaliyyətində formalaşan həmin birliklər fərdin və ya fərdlər qrupunun bütövlükdə sosial birliyin inkişafı üçün 
əhəmiyyətli olan davranışını  şərtləndirir. Müxtəlif subyektlər arasındakı sosial qarşılıqlı  təsir insanlar arasında, 
onlarla xarici mühit arasında sosial əlaqələri müəyyən edir. Həmin sosial əlaqələrin məcmusu isə cəmiyyətdə sosial 
münasibətlərin  əsasını  təşkil edir. İstənilən sosial birlik, cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin istənilən sferası insanlar 
arasında münasibətlərin tənzimlənməsini nəzərdə tutur. Cəmiyyət öz tarixi təkamülü prosesində ictimai həyatın 
təşkilinin, tənzimlənməsinin spesifık sistemini işləyib hazırlamışdır: bu, sosial institutlardır. Sosial institutlar 
əhalinin müxtəlif qruplarının ümumi mənafelərini  əlaqələndirmək, stabil inkişafı  təmin etmək mexanizmləridir. 
Münaqişəli situasiyaların çoxluğu, dərinləşməsi sosial institutların səmərəli işləmədiyini göstərir, onların 
yeniləşməsini və ictimai tələbatlara uyğunlaşdırılmasını zərurətə çevirir. 
Sosial təşkilatlar cəmiyyətin çox mühüm ünsürü olub, ictimai inkişafda müəyyən məqsədlərə nail olmaq 
üçün fərdlərin, sosial qrupların fəaliyyətini nizamlamağın etibarlı üsulu kimi çıxış edirlər. Başqa sözlə, sosial 
təşkilatlar müəyyən sosial sistem hüdudlarında fərdlərin, sosial birliklərin, qrupların, təbəqələrin fəaliyyətini 
inteqrasiya etmək mexanizmləridir. Sosial təşkilatların çox mühüm xüsusiyyəti onların ünsürləri arasında iyerarxik 
əlaqələrin olmasıdır; bu təşkilatlar məqsədli təyinatı olan piramidayabənzər sosial sistemlərdir. Onların fəaliyyəti 
əsasında sosial məqsədlər, sosial statuslar və rollar zəminində  rəhbərlik - tabelikdə olanlar arasında spesifık 
münasibətlər qərarlaşır. Sosial təşkilatlarda ayrı-ayn fərdlərin, qrupların spesifık xüsusiyyətlərə malik olan 
fəaliyyətinin sinxron, eyniistiqamətli olması müəyyən məqsəd və vəzifələrin reallaşdırılmasını təmin edir. 
[41 - 42]
 
Aydın məsələdir ki, sosial təşkilatlar hüdudunda müəyyən idarəedici orqan olmalıdır ki, sosial statusların və 
rolların bölgüsü, fərdlərin, qrupların birgə  fəaliyyəti təmin edilsin. Təşkilati-hakimiyyət strukturları kollektivin 
daxili həyatına və  əlaqələrinə dair ən müxtəlif məsələləri həll etməli olurlar. Sosial təşkilatın sosial statusları  və 
rolları  nəzərdə tutan formal strukturu rəhbərlər - tabelikdə olanlar xətti üzrə  əmək bölgüsünü həyata keçirir, 
işçilərin fəaliyyətini optimallaşdırmağa səy göstərir. Lakin ən sərt təşkilati münasibətlər  şəraitində  də 
şəxsiyyətlərarası  və qruplararası münasibətlərin müəyyən spesifikası  təzahür edir; belə münasibətlərin  əsasını 

---

20 
 
sosial-psixoloji amillər təşkil edir. Ona görə  də kollektivlərdə qeyri-formal qrupların, liderlərin, spesifik 
submədəniyyətin meydana gəlməsi real faktlardır.  Əgər bunlar formal - təşkilati amillərlə uyğun gəlmirsə, 
müəyyən ziddiyyətlər doğurursa, o zaman sosial təşkilatın qeyri-stabilliyi, böhranlı məqamları artır. 
Cəmiyyətin üçüncü mühüm ünsürü olan mədəniyyəti insanların praktik fəaliyyətində təsbit olunmuş sosial 
normaların və dəyərlərin sistemi kimi müəyyənləşdirmək olar. Əslində mədəniyyət bu fəaliyyətin özüdür. Normalar 
əsasən sosial fenomendir. Məhz normalar çox müxtəlif prosesləri nizamlayır, başlıca olaraq onların inteqrasiyası 
funksiyasını yerinə yetirir. İnkişaf etmiş  cəmiyyətlərdə hüquqi sistem normaların bir növ fokusudur. Bu, əlbəttə, 
digər normaların, o cümlədən  əxlaqi normaların  əhənıiyyətini kiçiltməyə  əsas vermir. Dəyərlər sosial və  mədəni 
sistemlərin başlıca əlaqələndirici həlqəsidir. 
Cəmiyyətdə  mədəniyyət maddi predmetlərdə  və  mənəvi sərvətlərdə öz ifadəsini tapır, insanların 
tələbatlarını, onların inkişaf etmək, zənginləşmək səylərini əks etdirir. Sosiologiya cəmiyyətdə mədəniyyətin sosial 
roluna xüsusi əhəmiyyət verir: bu və ya digər sosial-mədəni sərvətlər ictimai münasibətlərin humanistləşməsinə, 
ahəngdar inkişaf etmiş  şəxsiyyətin formalaşmasına nə  dərəcədə kömək edir - bunlar çox ciddi 
[42 - 43]
  və 
düşündürücü suallardır. 
Mədəniyyət həmişə  həm  ənənələrin, həm də yeniliklərin ünsürlərini özündə birləşdirir.  Ənənələrin üstün 
olması ənənəvi mədəniyyətin formalaşmasını və müəyyən hüdudlarda təkamülünü şərtləndirir. Yenilik əsaslarının 
üstünlük təşkil etməsi isə həm mütərəqqi dəyişikliklərə, həm də keçmiş mədəniyyət nümunələrinin unudulmasına 
səbəb ola bilər.