F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

3. Nəzəri və tətbiqi sosiologiya 
 
Sosiologiya bir elm kimi müxtəlif xarakterli vəzifələri yerinə yetirir. Bu vəzifələrin xarakteri nəzəri və 
tətbiqi sosiologiyanı  fərqləndirməyə  əsas verir. Belə  fərqləndirmə  şərti xarakter daşıyır, çünki nəzəri sosiologiya 
praktik vəzifələrin, tətbiqi sosiologiya isə nəzəri, elmi vəzifələrin həllindən kənarda 
[16 a 17]
 qalmır. 
Nəzəri sosiologiya sosial proseslərin qanunauyğunluqlarını  aşkara çıxarır. Nəzəri tədqiqatlar həmin 
qanunları daha adekvat əks etdirdikdə qiymətlidir. Nəzəri sosiologiya sosial gerçəklik barəsində biliklərin 
formalaşması, sosial inkişaf proseslərinin izahı  və  dərk olunması, sosioloji tədqiqatların metodologiyası  və 
metodlarının işlənib hazırlanması ilə bağlı olan elmi problemləri həll edir. İşlənib hazırlanan nəzəriyyələr, 
konsepsiyalar iki başlıca suala cavab verməlidir: nə dərk olunur və necə dərk olunur? 
Tətbiqi sosiologiya konkret şəraitdə mütərəqqi sosial dəyişmələrin həyata keçirilməsinə istiqamətlənmiş, 
elmi cəhətdən kifayət qədər  əsaslandırılmış proqnozlar, tövsiyələr işləyib hazırlayır. Başqa sözlə, tətbiqi 
sosiologiya elə problemləri öyrənir ki, onlar sosial gerçəkliyin yenidən qurulması ilə, sosial proseslərə 
məqsədyönlü təsir göstərməyin yollarını, vasitələrini araşdırmaqla bağlıdır. Tətbiqi sosiologiya cəmiyyətin qarşıya 
qoyduğu praktik vəzifələrin həlli üçün vasitələr axtarmalı, nəzəri sosiologiyanın üzə  çıxardığı qanunlardan 
maksimum səmərəli istifadə etmək yollarını müəyyənləşdirməlidir. Bu sosiologiya əslində insan fəaliyyətinin 
praktik sahələrini bilavasitə öyrənir və «nə üçün?» sualına cavab verir: sosial inkişaf üçün, sosial münasibətlərin və 
sosial idarəetmənin təkmilləşdirilməsi üçün, şəxsiyyətin ahəngdar inkişafı, onun qabiliyyətlərinin daha tam 
reallaşdırılması üçün və s. 
Tətbiqi sosiologiya real sosial effekt əldə etməyə istiqamətlənmişdir. ABŞ-da tətbiqi sosiologiyanı həm də 
«problem baxımından istiqamətlənmiş elm», «müştəriyə istiqamətlənmiş tətbiqi sosial elm» adlandırırlar. 
Tətbiqi sosiologiyanın tarixi kökləri Aleksis de Tokvillin (1805-1859), Emil Dürkheymin (1858-1917), 
Albion Budberi Smollun (1854-1926) əsərlərinə gedib çıxır. Hazırda tətbiqi sosioloqların sayı durmadan artır. 
Onlar həm universitetlərdə  və kolleclərdə, həm də xüsusi biznes  sahəsində, dövlət 
[17 - 18]
  və hökumət 
orqanlarında, müxtəlif təşkilatlarda çalışırlar. Adətən hansı metodlara üstünlük verməsindən asılı olaraq tətbiqi 
sosiologiyada iki başlıca istiqamət ayırd edilir: sosial mühəndislik və klinik sosiologiya. Mühəndis-sosioloq çox 
zaman kiçik miqyaslı sorğular, çöl eksperimentləri aparır, kiçik birliklərin (məsələn, istehsal briqadalarının) sosial 
cəhətdən yenidən qurulması layihələrini işləyib hazırlayır, planlaşdırma ilə, dizaynla məşğul olur. Klinik 

---

11 
 
sosiologiya sahəsində çalışan mütəxəssis isə diaqnoz qoymalı, alternativ təklif etməli, «terapevtik» tədbirlər 
hazırlamalı  və bunları reallaşdırmaq üçün məsləhətlər verməlidir. Bir qayda olaraq hər iki qəbildən olan 
mütəxəssislər sıx əlaqə saxlayır, öz səylərini birləşdirməyə çalışırlar. 
Çox zaman elmi ədəbiyyatda «fundamental» sözünü «nəzəri» sözünün sinonimi kimi işlədirlər. Lakin bu 
sözlərdə tam uyğunluq olduğunu söyləmək doğru deyildir. «Nəzəri» sözü elmi biliyin empirik səviyyəsindən fərqli 
səviyyəsini, eyni zamanda praktik, tətbiqi istiqamətdən fərqli istiqaməti - fundamental istiqaməti ifadə edir. Nəzəri 
biliyin praktik istiqaməti, səpkisi mövcuddur. Sosioloji bilik həm elmi-nəzəri, həm də praktik vəzifələrin həllinə bu 
və ya başqa dərəcədə kömək edir. Deməli, məsələyə ciddi yanaşılsa, qeyd edilməlidir ki, sosioloji biliyin üstün 
istiqamətlənməsindən söhbət gedə bilər. Bu bilik ya elmi, fundamental, ya da tətbiqi, praktik xarakter daşıyır; 
birinci halda həmin bilik nəzəri sosiologiya, ikinci halda tətbiqi sosiologiya sahəsinə aiddir. 
Elmi  ədəbiyyatda «empirik» sözünün «tətbiqi», «praktik» sözləri ilə eyniləşdirilməsinə  təsadüf olunur. 
Əslində empirik sosioloji tədqiqatlar həm nəzəri-elmi problemlərin, həm də  tətbiqi, praktik məsələlərin həllinə 
istiqamətlənə bilər. Belə  tədqiqatlar həm nəzəri, həm də  tətbiqi sosiologiya çərçivəsində aparıla bilər. Nəticə 
etibarilə deməliyik ki, «nəzəri» və «empirik» sözləri sosioloji biliyin spesifıkasını  və abstraksiyanın səviyyəsini, 
«fundamental» və «tətbiqi» sözləri isə həmin biliyin istiqamətini, səpkisini, məqsədli yönəlişini ifadə edir. Deməli, 
nəzəri bilik (o cümlədən nəzəri sosiologiya) fundamental biliklə, tətbiqi bilik (o cümlədən tətbiqi sosiologiya) 
empirik biliklə eynimənalı deyildir. Nəzəri sosiologiyanın praktik, tətbiqi istiqaməti ola bildiyi kimi, tətbiqi 
sosiologiyanın da müəyyən səviyyəsindən bəhs etmək mümkündür. 
Nəzəri və  tətbiqi sosiologiyanın qarşılıqlı  əlaqəsi çox-cəhətlidir. Nəzəri tədqiqatlar toplanılmış  zəngin 
informasiyanı  təhlil edir, ümumiləşdirmələr aparır, bütövlükdə  cəmiyyət üçün, ictimai tərəqqi üçün faydalı 
tövsiyələr işləyib hazırlayır. Həm ümumsosioloji nəzəriyyə  çərçivəsində, həm də ayrı-ayrı sahələr (məsələn, 
əməyin sosiologiyası, mədəniyyətin sosiologiyası, siyasətin sosiologiyası, hüququn sosiologiyası və s.) miqyasında 
müxtəlif nəzəriyyələrin, konsepsiyaların sərbəst inkişafı, rəqabəti qanunauyğun haldır. Lakin bütün hallarda o 
nəzəriyyə, o konsepsiya daha güclü inkişaf edə bilir ki, ictimai praktikanın reallıqlarını düzgün nəzərə alır, həmişə 
faktlara istinad edir. Öz növbəsində konkret sosioloji tədqiqatlar nəticəsində toplanan faktlar, məlumatlar elmi 
nəzəriyyə mövqeyindən şərh olunduqda mötəbər məna kəsb edir. Sosial təfəkkürün formalaşması və inkişafı həm 
nəzəri, həm də tətbiqi xarakterli tədqiqatlara möhtacdır. 
Cəmiyyətin keyfiyyətcə yeniləşməsi proseslərini maksimum optimallaşdırmaq üçün sosioloji biliyin 
müxtəlif səviyyələrini təmsil edən alimlər öz səylərini intensivləşdirməli və daha sıx  əlaqələndirməlidirlər. 
Zənnimizcə, nəzəri və tətbiqi tədqiqatlar aşağıdakı vəzifələrin həllinə daha çox diqqət yetirməlidir: 
- ümumi sosioloji nəzəriyyənin və sosioloji bilik sahələrinin inkişafı; 
- fundamental sosioloji tədqiqatların keçirilməsi; 
- etibarlı sosial informasiya almaq metodlarının işlənib hazırlanması və təkmilləşdirilməsi; 
- sosioloji bilik sisteminin müasir tələblər səviyyəsində qurulması; 
[19 - 20]
 
- sosioloji xidmətin təşkili və müntəzəm surətdə təkmilləşdirilməsi; 
- sosiologiya elminin nailiyyətlərinin praktikada tətbiqini sürətləndirməyə imkan verən etibarlı mexanizm 
yaradılması.