MəHƏRRƏm hüseynov poetik frazeologiYA
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
qaşnan gözün arasındadır
Yax şıya yaxşı ol, yamana yaman! (97, 157) De, vüsal ummazm ı qəlbini açan Sanma h ər gözəlin ağılı azdi Gö rüşə qaçardım mən oğurluq can O q ız saqqızımı oğurlatmazdi. (83, 81) Heç kimin payina ortaq deyil əm, Heç kimin belin ə yaraq deyiləm, Heç kimin başına daraq deyiləm, Heç kimin önünd ə qatlanmaz dizim. M ən ki durmuşam öz köküm üstə Kim ə neynəmişəm, a canim, gözüm 9 M ən ki dolaniram öz tüküm üstə Özüm ç ıxarıram sudan çulumu B əs niyə kəsirlər mənim yolumu. (77, 12) Nümun ələrdəki frazeoloji birləşmələr əyani şəkildə göst ərir ki, onların sayəsində misralar xalqın təfəkkür tərzi ilə ah əngdardır. Onlar bədii təsəvvürlərə aydınlıq gətirməklə poetikl əşdirmə funksiyasini da ödəyir. Xəlqi deyim tərzi frazeoloji birl əşmələrin semantik zənginliyindən, üslubi potensial ından qidalanır. Frazeoloji vahidlər bədiiləşmə prosesin ə məruz qaldıqda bir növ mətnin poetik dayağına çevrilirl ər. Şeir dilində frazeoloji birləşmələrinin işlənmə t əcrübəsindən çıxış edərək fikrimizi belə ümumiləşdirə bilərik ki, sabit söz birl əşmələri şeirin dil materialına çevrilməsi üçün b ədii semantikasının bütün imkanlarını nümayiş etdirir və bununlada şeir dilinin poetik ehtiyaclarını ödəyə bilir. “Ist ənilən bir xalqın bədii söz sənətinin kökləri şifahi xalq yarad ıcılığının dərinliyinə gedib çıxır. Folklor abidələri h ər şeydən əvvəl genezis nöqteyi-nəzərindən öyrənilməlidir. Lakin bu abid ələr bir çox aspektlərdə sonraki ədəbi ənənələrlə hiss edilmir. Buna gör ədə yalnız o zaman kafi nəticə əldə etmək olar ki, folklor v ə yazılı ədəbiyyatın kökləri paralel şəkildə öyr ənilsin”. (Федеров О.И.) Şifahi xalq ədəbiyyatının şeir dilin ə təsiri haqqin da sirf elmi-nəzəri mülahizələr poetik linqvistika v ə ədəbiyyatşünaslığın bütün inkişaf dövrlərində əsas tədqiqat obyektlərindən biri olmasıda bununla əlaqədardır. Poeziyan ın folklordan təsirlənmə məqamlari və prinsiplərindən söhb ət gedəndə bu məsələyə ayrı-ayrı aspektlərdən yanaşılsa da, bu n əzəri müstəvidə bir problem – dil sənətkarlığı həmişə m ərkəzi yer tutmalıdır. Diqqət çəkən əsas cəhət ondadir ki, şeirlə folklorun qarşiliqli əlaqəsindən danışılanda dil qaynaqları və onun şeir dili nə nüfuzu məsələsinə münasibət daim ön plana ç əkilir, sənətkarın dil mənbələrinə estetik baxışı, bədii nitq m ədəniyyətinin səviyyə etibarilə yüksəlməsi və dəyəri bir qayda 10 olaraq folklor ənənələrinə bağlılıq dərəcəsi ilə qiymətləndirilir. Şeirin dil qaynaqları və onun folklor ənənələrinə münasibəti mahiyy ətcə bir sıra estetik amillərlə şərtlənir. Ağız ədəbiyyatının şeir dilinə nüfuzu və bu təmasın çox cəhətliliyi Azərbaycan şeirinin qüvvətli ənənəsidir və təsadüfi deyil ki, bu ənənə n əhəng sənət korifeylərimizin – I.Həsənoğlu, Q.Bürhanəddin, N əsimi, Xətai, Füzuli, Vaqif, Sabir kimi şairlərin yaradıcılığında b ərqərar olmuşdur. Göstərilən ənənə şeir tarixinin bütün dövrl ərində özünü qoruyub saxlamış və bu sahədəki təcrübə get- ged ə təkmilləşmişdir. Folklor poetikasinin şeir dilinə sirayət etm əsi və onu estetik məziyyətlərlə zənginləşdirməsi olduqca mür əkkəb və maraqlı prosesdir. Onun bütün istiqamətlərdə araşdırılaraq ən ümdə cəhətlərinin şərhi – prosesin bir sıra qanunuyğunluqlarına aydınlıq gətirir. Folklorun ifadə üsullarinin göz əlliklərindən yaradıcılıqla əxzetmə söz s ənətkarinin fərdi dəsti-xəttinin orijinallığını, estetik mövqeyini qabariql ığı ilə nümayiş etdirən əhəmiyyətli amildir. Ədəbi-bədii irsimizin inkişaf və zənginləşmə qaynaqlarından olan folklor üslubunun mahiyy əti sabit qalsa da, təsir dairəsi mü əyyən təbəddülatlarla müşayiət olunur. Başqa bir tərəfdən də folklor elementl əri bütün söz ustalarının qələmində eyni işlənmə tezliyinə malik deyil. Bu, daha çox fərdi səciyyəli olduğundan hər bir şairin yaradıcılıq üslubunda spesifik c əhətlərlə təzahür edir. Lakin belə bir fakt öz-özlü yündə heç bir şübhə yeri qoymur ki, şeir dilinin xalq təfəkkürüün bədii obrazlar ının təbiiliyindən yararlanmasında folklor ünsürlərinin misilsiz rolu vardir. El ə bir görkəmli əbədi şəxsiyyət tapilmaz ki, onun xalq m ənəviyyatı və ruhu ilə bağlı yaradıcılığına şifahi ədəbiyyatin koloritli dili bu və ya digər dərəcədə təsir etməmiş olsun. Xalq ın əsrlər boyu yaratdığı bədii sözdən faydalanma qabiliyy əti sənətkarlığın tərkib hissəsinə daxildir. Folklor xalq ın coşub-çağlayan bədii söz çeşməsidir. Əsl yarad ıcılıq qüdrəti də folklora möhkəm tellərlə bağlılıqdan, onunla yax ından təmasdan nəşət edir. Təcrübə göstərir ki, milli 11 dil qaynaqlar ın, keçmişimizə, kökümüzə, ulularımızın müdrikliyin ə söykənmədən şeir də dil kamilliyinə nail olmaq mümkünsüzdür. Çünki “dil xalq ın obrazlı, canlı, ətirli təfəkkür t ərzindən uzaqlaşdıqca saxtalaşır və cılızlaşır, quru kitab dilin ə, “ölü” dilə çevrilir”. (B.Vahabzadə) Folklorun deyim t ərzindən yararlanmağın özünə məxsus üsullar ı vardır. Birmənalı şəkildə qəbul olunmuş yekdil fikir ondan ibar ətdir ki, bu zəngin mənbələrdən bəhrələnərkən sınaqlardan çıxmış sənət və sənətkarlıq meyarlarını gözl əmədən onları şeir mətninə necə gəldi daxil etmək, təbiidir ki, h ələ yaradıcılıq yolu deyildir. Bu, xalq düşüncəsinin m əhsulu üzərində incə üslubi əməliyyat tələb edir, gərgin əmək v ə böyük sənət fədakarlıqları hesabına başa gəlir. Əsl istedad sahibi folklor dil materiallar ını mətnin ümumi poetik ahənginə el ə uyğunlaşdırır ki, aqil babalarımızın yüzilliklər boyu cilalayaraq n əsildən-nəslə milli söz sərvətləri kontekstə yeni t əravət, yeni nəfəs gətirir, həmin mətn onsuz nəzərə çarpacaq d ərəcədə dolğun görünür. Çox əsrlik poeziyamızın zəngin ənənəsi və təcrübəsindən görm ək mümkündür ki, folklor ifadə ustalığından istifadə də orijinal d əsti-xətti ilə seçilən şairlərin şeirləri arasında mü əyyən bir ümumilik, üslub oxşarlığı olduğu kimi, müxtəlif üslubi çalar lı meyllər də vardı. Bu sahədə açı-aşkar müşahidə olunur ki, şifahi xalq yaradıcılığından, onun gur çeşmələrindən qaynaqlanmayan h əqiqi söz sənəti mümkün deyil. Bayati, atalar sözl əri, məsəllər, frazeoloji tərkiblərin üslubi əməliyyata məruz qaldıqdan sonra bədii mətnə g ətirilməsi güclü estetik effektə təkan verir. Bu üsulla şair “oxucusunu f əallaşdırmaq, onun düşünmək qabiliyyətini inkişaf etdirmək, onu düşüncəyə sövq etmək” (1, 136) məqsədi izl əyir. Döy ər yel, vurar külək Ağacdan yarpaq düşər. 12 H ər ömrün kitabından Günd ə bir varaq düşər. (70, 175) Xalq durur, el durur... mizan t ərəzi Onsuz qalsam yer titr əyər harayımdan K ərpic-kərpic qopub ömür sarayımdan Divar ına hörülmüşəm, ana yurdum. (53, 8) H ər gün sabah – deyirik Sabahlarsa ötüşür. Ömrün budaqlar ından Günd ə bir sabah düşür. (V.Zeynal) Ayd ın sezilir ki, H.Arifin, həm Z.Vəfanın, həm də A.Abdullan ın nümunə kimi verilmiş misralarında aşağıdakı m əşhur bayatının təsiri çox güclüdür. Həmin sətirlərin poetik özülünd ə haminin bildiyi bu bayatdaki bədii ovqat və təəssürat dayan ır: Əzizim hər ayından El yatmaz haray ından Günd ə bir kərpic düşür Ömrümün saray ından. Şeir sənətində xalq bədii təfəkkürünə məxsus sağlam m ənəvi-fikri istiqamətin qorunub saxlanılması və yeni əlamətlərlə, siqlətli keyfiyyətlərlə zənginləşməsi poeziya dilinin olduqca mühüm v ə səciyyəvi cəhətlərindəndir. Folklor ifad ə tərzinin fəallaşması sənətkarın varlığa, zamana poetik- f əlsəfi münasibətini daha da vüsətləndirir, forma və üslub əlvanlığını şərtləndirən estetik keyfiyyət qazanır. Folklor üslu bunun müxt əlif çalarlarına müraciət bədii məzmunda dolğunlaşdırır, həyatın şairanə duyumu həssaslıqla və orijinal şəkillər də canlandırılır. 13 Oxucuya folklordan tan ış olan hiss və duyğular, poetik motivl ər, obrazlar şeir mətnin də uğurlu estetik yük daşıyaraq fikir ayd ınlığına, bədii gözəllik mənbəyinə çevrilir. B ədii nitqdə folklor dilindən istifadə zahiri bərbəzək xatirin ə deyil. Folklor ünsürlərinin bədii nitqə, xüsusən də şeir dilin ə nüfuzu elə bir sənətkarlıq amilidir ki, burada forma əlamətləri, zahiri cəhətlər ümumi kontekstin daxili-semantik sanbal ından, estetik yükündən asılı olur. Poetik ovqatın s əciyyəsi və müvafiq fikri ifadə vasitəsinə folklor nəfəsi, el ədəbiyyatının ruhu qatılır. S ənin də mənim kimi varl ığını, ruhunu söküb yey əninmi var? Yaman yey ənin olsun yaman yey əninmi var. (73, 95) Abid əyəm – polad kimi sinaram da d əmir kimi əyilmərəm. (53, 14) Bu yaz ını poza bilsəydim əgər Peşiman qəlbimi didir bəlkələr G əzməyə yaxşıdır qərib ölkələr Ölm əyə müqəddəs yer – vətən oldu. (97, 161) Dağlar arxasında coşub-daşan kür Aran düzl ərinin sönən köpüdür. Ümid boğulanın saman çöpüdür, Qorxub ç əkinənin gözünə düşər. (73, 25) Folklor dilini daxili-semantik z ənginliyi onu yaradan xalq ın mənəvi dünyasından, obrazli təfəkkür tərzindən 14 mayalan ır. Onda fitrətən sankı daimi “şüalanma” xisləti mövcuddur v ə bətnindən həmişə yeni obrazların, obrazların d əqiq canlandırılması üçün təravətli ifadələrin nəşət etməsi təbii v ə qanunauyğun prosesdir. Poetik ovqatin istiqamətini bir çox hallarda folklor nümun ələrindən mətnə düşən “qətrə” mü əyyənləşdirir. Söz sənətkarının obrazlı düşüncəsi folklor deyim üsulunun v ə onun meydana gətirdiyi əhval-ruhiyyənin hesab ına xüsusi poetik vüsət qazanır. Obrazlı qavrayışın şeir dilind ə əyaniləşməsi, bədii qayənin konkretləşməsidə əksər m əqamlar da hazir ifadələrin – folklordan süzülüb gələn dil biçiml ərinin imkanlarına söykənir. Layla, araz, a layla, Sil yaran ı, qalayla Qan görmüşəm yuxuda O sahili harayla. (77, 31) Usand ırmadı, yormadı X əyallar, arzular səni Ayr ılığa çıxarmadi Üz tutduğun sular səni. (183) A.K əmərlidən və Y.Nəğməkarin “Qeyrət” şeirindən g ətirilmiş şeir parçalarında poetik özül folklor düşüncəsi və folklor dilinin üz ərində qərar tutmuşdur. Mətnin bədii semantikas ı aşağidaki atalar sözləri kontekstində qavranılır: “su ayd ınlıqdır”, “qan qovuşaqdır”. Folklor elementl ərindəki bədii məziyyətlər olduqca mük əmməl formalarda özünü büruzə verir. Hər bir sənətkar öz d əsti-xəttinə, dil materiallarından yararlanmaq vərdişləri və s əriştəsinə müvafiq şəkildə folklor deyim tərzinin təsirinə m əruz qalır. Başqa sözlərlə desək, bədiilik, estetik incəlik bax ımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edən folklor dil materiallar ına və üslubuna qələm sahibləri etinasız yanaşa bilmir. 15 Bu, h ər şeydən əvvəl, o məziyyətdən qaynaqlanır ki, folklor dilinin m əna kəsəri, üslubi siqləti olduqca tutarlı və zəngindir. H əmin məziyyətləri təcəssüm etdirən poetik çalarlar dilin dərin qatlar ındadır və intensivlik dərəcəsi tükənməzdir. Onda gizl ənmiş estetik cövhəri aşkarlamaq, üzə çıxarmaq üçün şairdən istedad orijinallığı ilə bərabər, gərgin, ardıcıl və səmərəli yarad ıcılıq zəhməti də tələb olunur. Xalq yaradıcılıq ənənələrinə bağlılıq şairə sözlə davranış mədəniyyəti aşilayir, bir sira estetik faktorlar ın güclənməsinə münbit zəmin yaradir. Sabit söz birl əşmələri – frazeoloji vahidlər, atalar sözləri, z ərbi-məsəllər və s. bədii üslubun mənbəyin də dayanaraq h əmişə onu saflaşdıran tükənməzdil sərvətidir. Canlı məişət- ünsiyy ət dilinin ilkinliyi, deyim tərzinin təbiiliyi bu kristallaşmış ifad ələrdə öz təravətini daim hiss etdirir və olduqca təbii haldir ki, şeir yaradıcılığında milli kolorit vasitəsi kimi xüsusi işləklik d ərəcəsinə malikdir. Kolorit etibarilə zəngin olan bu dil x əzinəsindən gen-bol istifadə nəticəsində söz sənətkarları m əişət ünsiyyətinə nüfuz etməyə meyllənir və beləliklə də, m ətnin aydın və sadə, mənaca tutumlu əsaslarini yarada bilirlər. Poeziya dilind ə hazır xalq ifadələrindən, atalar sözl ərindən, frazeoloji dil materiallarından müxtəlif səpkilərdə istifad ə olunur. Qəlib halina düşmüş tərkiblərdə obrazlılıq xüsusiyy əti hakimdir və buna görə də ona həm olduğu kimi, həm d ə müəyyən dəyişikliklərə uğradilaraq müraciət olunur. Üz ərində aparılan üslubi əməliyyatların nəticəsindən asılı olmayaraq onlar bütün m əqamlarda aydin və sadə səslənir. Şeir xüsusi nitq forması kimi uzun əsrlərin məhsulu olan q əlibləşmiş dil materiallarını fəallaşdırmağa qadirdir. Onlar üz ərində aparılan uğurlu üslubi əməliyyatlardan sonra ciddi yarad ıcılı aktı kəsb edir və önəmli təsvir imkanlari qazanı. Bu əməliyyat frazeoloji tərkibləri, yaxud da ondan qopan mü əyyn “qəlpə”ləri düşdüyü söz mühitinə uyğunlaşdımaqla ciddi poetik nitq şəratinə zəmin hazirlayır semantik və struktur c əhətdən dəyişən mövcud ibarə obrazlı mahiyyətini yeni 16 biçimd ə daha da qüvvətləndirir. Bu, güclü bədiilik fakti kimi meydana çixir v ə üslubi baximdan daha artiq maraq doğurur. Dem ək lazimdir ki, forma və məzmunca dəyişilmə əslində zəruri bir üslubi-estetik prinsip – aktuallaşdirilma prinsipi üzr ə həyata keçirilir. Donuq ifadələr semantik-struktur t əbəddülatlardan sonra xüsusi dinamizmə, təravətli cazib ədarlığa yiyələnir. Kor kora kor des ə – bu keçib gedər Gözlüy ə kor deyən kor daha dəhşət. Gözün d ə dağ boyda tiri görməyən Özg ənin gözündə qıl seçər əlbət. (102, 47) Özü d ə yüz ölçüb, bir biçən olub Özg ənin gözündə qıl seçən olub. (82, 202) Nadan öz gözünd ə görməyib tiri, Özg ə gözdə qılı zənn edər iri Şaha da deyərəm bədbəxtin biri Sadiq ür ək dostu, yari olmasa. (102, 212) G ətirilən nümunələrdən göründüyü kimi, “kor kora lağ etm əsə bağri çatlayar”, “öz gözündə qılı görmür, başqasının gözünd ə kəran axtarir” deyimlərinə söz sənətkarlarının yaradıcı müdaxil əsinin birbaşa nəticəsidir ki, sabitləşmiş ifadələri “özününkül əşdirməklə” onlara yeni üslubi məna rəngləri əlavə etmişdir. Bu dəyişmənin bir səbəbi də poetexniki nitq mühitidir. Bel ə ki, həmin mühit tələb edir ki, hazır ifadələrin üslubi yönümünü mü əyyən edib onun bu və ya digər komponenti üz ərində əlgəzdirən müəllifi onların öz yaradıcılıq süzgəcindən, poetik “c əbbəxanasindan”, obrazlı təxəyyülündən keçirib ifad əlilik potensialını artırsın. Frazeoloji vahidlərin sintaktik konstruksiyasinda aparilmiş dəyişiklik bədii semantikanı da t əsirə məruz qoyur, bütün bunlar kontekstə üslubi münasibəti 17 aşkarlayir, düşdüyü mətn mühiti həmin bitkin ifadəyə tam yeni poetik n əfəs verir. “S ənə güvəndiyim dağlar s ənədə qar yağarmış”. G ələn qış, gedən bahar S əni də qarğayarmış. Saqqal ı ələ verdin, Ay saqqal ı ağarmış. (105, 94) Nahaq güv ənmişəm mən sizə, dağlar, Dem ə, üstümüzü qar alacaqdir. Hardan bil əydim ki, bu ayraliq var Sevginin ocağı qaralacaqmış. (97, 168) O gün olsun arazla da öyünüm, Qar yağmasin güvəndiyim dağlara Birc ə qariş torpağina qarişim, Sonra görüm ölüm hara, m ən hara? (63, 184) Şeirşünasliqda dil problemi ilə bağli birmənalı şəkil də t əsdiqlənir ki, aktuallaşma dilin daxili enerjisini üzə çixarmaqda müst əsna rol oynayır. Doğrudur, sabit sözbirləşmələrinin aktuallaşmasi nəsr və dramaturgiya dili üçün də xarakterikdir. Lakin tezlik d ərəcəsinə görə poeziya dili nəsr və dramaturgiya dilini üst ələyir. Prozaiklər (nasirlər) üçün nitq elementlərinin aktuallaşmasi tələbi müəyyən məna da fakultativ (könüllü) xarakter daşiyirsa, bu tələb şairlər üçün çox vacibdir. Bu, özünü frazeoloji vahidl ərin aktuallaşmasi prosesində daha fəal hiss etdirir. Bel ə ki, onun komponentini təşkil edən müəyyən hiss əsinin dəyişikliyə uğramasi məna tutumunun həcminə də t əsir edir. Dəyişmənin nəticəsi olaraq bədiiləşmə prosesinə z əmin hazirlanir. 18 Yuxarida qeyd olunan şeir parçalarinda sabit ifadələrin əmələ gətirdiyi poetik ovqat və təəssürat, heç şübhəsiz, şairin xalq deyimin ə yaradici münasibətindən qaynaqlanir. Sabitləşmiş söz birl əşmələri məruz qaldiği üslubi əməliyyatdan sonra poetik s əviyyəsindədir və onun yaratdiği ekspressivlik poetizm kəşf t əsiri bağişlayir, təbiidir ki, cazibəsi ilə oxucunun heyrətinə s əbəb olur. Özün keç əl, sözün keçəl Hardan oldun yosma göz əl? S ən daraği sindirma gəl Da rağin günahi nədir? (97, 155) Hardan dolub canima Bir bel ə qurd sevgisi Sönülm əz, söndürülməz D ədə Qorqud sevgisi Atan qurddu, anan qurd Hardan ç ıxdı a manqurd. (73, 43) Bu misralardak ı fikrin özəyi aşağida ki xalq deyiml ərindəndir: “atan soğan, anan sarimsaq, hardan oldun gülm əşəkər”. Sabit tərkiblərdən bu cür faydalanma qələm sahibl ərinin dilində bədii fakt kimi qəbul olunur, dil faktlarina münasib ətdə belə sərbəstlik bəraət qazanir. Nəzərə alinmalidir ki, sabit t ərkiblərə müdaxilə şeir dili kontekstində epizodik s əciyyəli deyil, əksinə, bu kontekstin özü frazeoloji vahidlərin spesifik t əzahürünə şərait hazirlayir. Şeir dilində dilə yaradıcı münasib ətin yüksək nümunəsi kimi qəbul edilməyə layiq əsərlər göst ərir ki, sərbəst müdaxilə nəticəsində sabit sözbirləşmələrinin ifad əliliyi maksimum səfərbərliyə alinmaq imkani qazanib daxili gücünü, enerjisini, poetik işiğini əyaniləşdirir. Ak tuallaşdirma obrazliliğin spesifik təzahür formalarindandir v ə sabit söz birləşmələrinin mütəhərrikliyini 19 t əmin edən bir cəhət də ondan ibarətdir ki, bu cür söz işlətmə üsulu obrazliliğa, ekspressivliyə laqeydlik göstərmir. Sabit söz birl əşmələrinin bədii mətndə işlənmə prinsipləri əslində şeir dilinin folklor kökün ə, xalq dilini ilkinliyinə bağliliği ilə t ənzimlənir. Belə ki, onlarin şeir dili faktina çevirməyin öz daxili sirl əri və qanunauyğunluqlari var. Xalq danişiq dilinin lüğət tərkibini tamam kamil mənimsəmək, üslubi laylarina b ələd olmaq və hələ bu obrazli ibarələrin poetik şirəsini şeir m ətninə hopdurmaq üçün kifayət eləmir. Əsl məsələ onlarin bütün estetik çalarlarini duymaq, münasib m ətn mühitin də bədii xisl ətini nümayiş etdirməyi bacarmaq – bir sözlə, sözlə yaşamaq, onun poetik qüdr əti ilə nəfəs almaqdir. Məhz bu keyfiyyətləri, yaradiciliq m ədəniyyətini əks edən sənətkarlarin dilində sabit söz birl əşmələri şeir dilində digər linqvistik vasitələrin ansamblinin ah ənginə uyğunlaşaraq bədii rənglərin harmoniyasina xidm ət edir. Bədii təsvir və ifadə vasitələrinin ah əngdar quruluşunda və tərtibində özünə layiq üslubi mövqe tutur. Sabit söz birl əşmələrinin digər obrazli ifadə vasitələri ilə t əmasinin qanunauyğun nəticəsidir ki, fikrin ifadə hegemonluğuna daha çox nail olur; şeir dilində kommunikativ funksiya ç ərçivəsinə siğişmir. Hazir bədii dil materiallari söz mühitinin poetik ovqatina gözl ənilməz istiqamət verir, müəllifin t əlqin etdiyi mətləbə yeni üslubi ton, novator ab-hava verir, bel əliklə, əsas ağirliq təhrifə məruz qalmış birləşmələrin üz ərinə düşür. N.Kəsəmənli “Buluddan yuxari” şeirindəki aşağidaki misralara diqqət yetirsək, bunun ən gözəl nümunəsini gör ə bilərik: Dan ışdıq ömürdən olub keçəni S ən bahar soraqlı qarli qışmısan. Yer d ə axtarırdım, axi, mən səni Neyl əyim, əlimə göydə düşmüsən. (78, 165) 20 “S əni göydə gəzirdim, yerdə əlimə düşdün” –belə bir deyim xoş təsadüfin nəticəsində həmişə axtardığın, xiffət və nisgilini ç əkdiyi adamla görüşəndə tez-tez səslənir. Mətndən göründüyü kimi, bel ə bir təsadüf təyyarədə, buludlardan yuxar ıda baş verir. Bu ovqatın poetik təcəssümü üçün məlum sabit t ərkib üzərində aparilan üslubi əməliyyat mühüm rol oynayir. Bu, ilk növb ədə bədii-üslubi bünövrə təsvir edir. Təsvir şəraitinə maksimum uyğunluğu ifadəyə xüsusi kəsər verir. Fikrin maksimum b ədii rənglərlə verilməsi cəhdi üslubi tapinti ilə n əticələnir. Frazeoloji söz birl əşmələrinin, xüsusən atalar sözl ərinin sanki improvizasiyasi elə bir yaradiciliq faktorudur ki, bu prosesd ə sanki özündən asılı olmayaraq şair iradəsi dil materiallarinin aktuallaşması zərurətindən asılı vəziyyətə düşür. Improvizasiya olunmuş sabit söz birləşmələrinin dil elementinin kiçik bir elementi q ığılcım şəklində nitq mühitin ə düşərək özünəməxsus bədii şirinliyə rəvac verir. Öz gücünü v ə forma incəliyini sabit birləşmənin əslində götürən tör əmə ifadə və tərkiblər öz üslubi təravəti, yüklənmiş detallari il ə bütöv kontekstdə xalq müdrikliyinin ağırlığını, xalq m ənəviyyatının sanballı özündə əks etdirir. Fikir dərinliyi deyim y ığcamlığı ilə tamamlanır, mətn bütövlükdə təbii ünsiyy ət şəklini alir. Atalar sözl əri öyüddür bizə Yüz ill ər, min illər deyiləcəkdir. “El ə yaxşılığı sən at dənizə” Balıq bilməsə də xalq biləcəkdir. Xalq ımdir, elimdir xaliqim mənim Onun dostlarina dost demişəm mən Onun düşmənidir mənim düşmənim. (102, 14) Ayırmaq olarmı balığı sudan?! ( Xalıq bilməsədə baliq biləcək) 21 Atıldı əlimdən qızıl vaxt kimi. G ərək düşməyəydim heç bu arzuya, Kim m əni təzədən qalıb biləcək. B əxtimi balıq tək atmışam suya: Balıq bilməsə də xalıq biləcək. (73, 69) Xalq b ədii təfəkkürünün məhsullarina – sabit söz birl əşmələrinə aludəçilik öz-özünə yaranmir. Bu prosesin başlanğıcında söz sənətkarlarının xalq yaradıcılığı, folklor deyim t ərzi ilə bağlılığı dayanır. Şeirin folklorla dil əlaqəsi o deməkdir ki, şair folklor qaynaqlarından mənimsədiklərini tam “həzm etm əli” və onun üzərində aparilan yaradıcılıq əməliyyati o d ərəcədə incəliklə həyata keçirilməlidir ki, hazir dil materiallari dil m ətninin canina-qanina hopub poetik mətnin sanbal ına istiqamətlənir. Deməli, folklor dili ilə təmas şeir dilinin yetkin formalarda t əzahürü üçün stimul rolunu oynayir v ə belə məqamlarda sabit söz birləşmələri aktuallaşaraq ləyaqət s əviyyəsi qazanir. Bir c əhəti xüsusilə vurğulamaq yerinə düşər ki, sabit söz birl əşmələrinin semantikasinda qüvvətli poetik siqlət vardir və onlar t əkrarolunmaz koloritə malikdir. Yaranma tarixini dəqiq bilm ədiyimiz bu koloritli, dadli-duzlu ifadələr oxucu qəlbinə tez t əsir edir, yaddaşinda dərin iz buraxir, sirayətedici əks-səda doğurur. Onun koloritindən, bədii şirinliyindən əmələ gəlmiş improvizasiyada h əm formasinda, həm də mündəricəsində söyk əndiyi dil qəlibinin səslənmə – melodiya keyfiyyətini saxlamaqla yanaşi, şeir nitqində yeni ifadə orijinalliği nit əcəssüm etdirir. Odur ki, sabit söz birləşmələrinin aktuallaşmasinda – onun yalniz bir qətrəsinin işlənməsi ilə geniş b ədii təəssürat yaranmasinda, komponentlərinin şüurlu surət d ə, məqsədli dəyişdirilməsində və s. şairin üslubi dəsti- x əttindən, yaradiciliq şəxsiyyətindən çox şey asilidir. Məsələn, “it hür ər, karvan keçər, yel qayadan nə aparar” xalq deyiminin m əzmunu yeni ideya və üslubi çalarlara nail olmaq üçün bir söz 22 s ənətkari onu improvizasiya uğratmişdir. Bu prosesdə dildən istifad ə səriştəsi şeir dilini həqiqi sənət örnəyinə çevirə bilir. Nümun ə üçün M.Ismayilin “oxu, ilhamim, oxu”, X.Rzanin “Üzüm ə de” və S.Rüstəmxanlinin “mən sarvanam” şeirlərindən aşağidaki hissələri nəzərdən keçirmək kifayətdir: Bilir əm qeybətini Qirirlar orda-burda. Sözünün şirəsini Sorurlar orda-burda. Yax şiliğin ruhunu Yorurlar orda-burda. Qoy olsun, karvan keç ər... Oxu, ilhamim, oxu, Gün g ələr, dövran keçər Oxu, ilhamim, oxu! (74, 5) S ənətə möhtacdir bu yurd, bu diyar, S ənət məbədində kərtənkələ var. Eşitdim ardimca qəzəlləmisən Ulu q əhrəmanlar yadindadirmi? Fil gedir... ardinca hürür alabaş Köp əklər saxlaya bilmir filləri Buyur, d ərman verim sənə, yekə baş Gö rüş də aldiğim qərənfilləri Anla ki, dünyada heç bir alabaş Saxlaya bilm əyib hələ filləri. (95, 135) M ən sarvanam, yol gedirəm, Karvanima hür ənə bax! Yax şiliğim haqqa bəlli, Pisliyimi gör ənə bax! (S.Rüstəm) 23 Şeir mətnində sabit birləşmələr poetik siqlətlidir. Əksərən b ədii fikrin əsas ağirliği onlarin çiyninə düşür. Ən önəmli hal onunla bağlidir ki, həmin birləşmələr, yaxud onlarin üzərində qurulan dig ər ifadələr canli danişiq tərzinə söykənən dil faktlaridir v ə xalq ruhu, xəlqi deyim tərzi bu ifadələrdə kristallaşmiş, son dərəcə kamil ifa dəlilik imkanlari kəşf etmişdir. Canli ünsiyy ət elementləri kimi onlar bütün məqamlar da obrazli mahiyy ətini büruzə verir, xəlqi deyim tərzinin güclənməsində müst əsna xidmət göstərir. Bu da heç şübhə yoxdur ki, şeir dilinin ən önəmli məziyyətidir, çünki “xəlqilik böyük sənətin ən böyük meyaridir. Biz n əzəriyyədən hər nə qədər intellektualliqdan, realizmd ən, psixologizmdən, bədii forma əlvanliği və sairədən danişsaqda, yenə bu nəticəyə gəlib çixiriq ki, şeirin ürəyi xalqin ürəyi, şeirin fəlsəfəsi xalqin həyat fəlsəfəsi, şeirin əxlaqi xalqin gözəl əxlaqi keyfiyyətləri, şeirin dili xalqin dili olmalidir”. (M.C əfər) |