Mundarija
Fitonematodalarni boshqa patogen organizmlar bilan
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Fitonematodalarni boshqa patogen organizmlar bilan
o`zaro munosabati
O`simliklarni bevosita zararlantiruvchi nematodalar nafaqat o`zlari, balki o`zlari bilan olib keluvchi bakteriyalar, zamburug`lar va virus kasalliklari ham tarqatishda bevosita ishtirok etadi. V. I. Kalinenkoning ta`kidlashicha, tog`-sag`is o`simligi ildizidan ajratib olingan nematodalarning tekshirib ko`rganga ularda uchraydigan bakteriyalar, shu bakteriyalar bilan zararlangan ildiz bilan bir xil xararterga ega ekanligini aniqlagan. Ma`lum bo`lishicha, 1 g tuproqdagi o`simlik rizosferasida 30-60 mln.dan 1-10 mlrd.gacha bakteriya yashaydi. O`simlik ildizi yuzasida uchraydigan saprofitlardan tashqari, patogen mikroflora ham yashaydi. Bu patogen mikroflora o`simlikni zararlashi uchun, parazit uning ichki to`qimasiga o`tishi lozim. Ayrim fitopatogen bakteriyalar o`zlari ajratgan fermentlar orqali klechatkani eritib, mustaqil ravishda o`simlikga o`tishi mumkin. Ko`pchilik bakteriya turlarida bu kabi xususiyat bo`lmagani uchun, tashqi tamoni
13
zararlanmasdan turib ichkariga o`ta olmaydi. Bakteriyalarni o`simlikning ichki to`qimasi tomoniga o`tishi asosan ikki yo`l bilan amalga oshadi: - o`simlik to`qimalaridagi tabiiy teshikchalar orqali; - to`qimaning ma`lum joyini mexanik shikastlanishi orqali. Ko`pchilik fitopatogen bakteriyalar o`simlikka mexanik shikastlanishlar orqali o`tadiki, bunda nematodalar alohida ro`l o`ynaydi [29].
Yumaloq
chuvalchanglar odatda ko`plab o`simlik uchun patogen xarakterdagi bakteriyalarni olib yuradi. Nematodalar bilan bakteriyalarni o`zaro munosabati evolyutsiya jarayonining xosilasi bo`lib, juda bir-biriga bog`liq bo`lishi mumkin. Masalan, bug`doyning sariq bakterioz kasalligi “tundu”
bilan birga uchraydi, bu bakteriya yakka holda o`simlikni zararlantira olmaydi.
Bu kasallik Hindiston, Xitoy, Avstraliya mamlakatlarida keng tarqalgan. Kasallikda bug`doy bargining ustki tomonida qisqa-qisqa oq dog`lar va och-sariq rangli shilliq paydo bo`ladi. Keyinchalik bakterial massa boshoqning murtak qismida paydo bo`ladi. Yopishqoq ajratmalar boshoqchalarning qipiqlari orasida qavat hosil qiladi, bundan tashqari poya va barg qini orasida ham paydo bo`lib, o`sishga ta`sir etadi, hamda poya deformatsiyalanadi. “Tundu” bakteriozi bilan zararlangan boshoq umuman don hosil qilmaydi. Shuning uchun, hatto yengil formalarida ham hosilning katta qismi nobud bo`lishi mumkin [22].
Bakteriyalar bilan nematodalar orasida juda yaqin bog`liqlikni qulupnay o`simligida ham ko`rish mumkin. Ma`lum bo`lishicha, qulupnayning “gulkaram kasalligi” bir qancha qulupnay nematodalarinig va bakteriyalarning kompleks ta`siri natijasida kuzatiladi. Bu Aphelenchoides fragariae yoki Aphelenchoides turkumining boshqa turlari bilan Corynebacterium fascians bakteriyalaridir.
Bug`doy nematodasi bakteriyalardan tashqari, yana bir bug`doyning ixtisoslashgan kasalligini chaqiradigan Dilophospora alopecuri zamburug`ini ham tashishda bevosita ishtirok etadi. D. Atanasov tajribalarida shuni isbotlaganki, aytib o`tilgan zamburug` bilan zararlangan bug`doy faqat bug`doy nematodasi
14
bilan birga amalga oshadi. Bu zamburug`ning piknospora va ikkilamchi sporalaridan hosil bo`lgan
shoxlangan o`simtalari bilan nematodaning lichinkasining kutikulasiga yopishadi va maysalarning o`sish qismiga hamda bug`doyning guliga o`rnashib oladi [55, 56]. D. Atanasovning hisoblashicha, lichinka nafaqat spora tashish bilan cheklanib qolmaydi, nematoda uni to`qimaga kirishini ta`minlaydi, yaralarni hosil qiladi, hamda uni yashashi uchun ham yordam beradi.
Bundan tashqari, uning ta`kidlashicha, bitta lichinka olib kelgan zamburug` sporasi miqdori kasallik tug`dirishi uchun yetarli bo`lmaydi, buning uchun ko`plab lichinka ishtirok etishi va ular bir necha marta takror kirishi lozim.
Dilofospora zamburug`i D. alopecuri butun boshoqni xuddi paxtaga o`xshash qavat
qora mitseliy bilan qoplab
olishi mumkin. O`simlik deformatsiyalanib, ba`zan umuman boshoq hosil qilmaydi. Hosildorlik esa keskin pasayadi. O`tgan asrning 20-yillarida bu kasallik G`arbiy Yevropada keng tarqalgan. Zamburug` bilan zararlanish sobiq SSSR xududida ham kuzatilgan (Gorlenko, 1951). Yovvoyi bug`doydoshlar Agrostis va Calamagrostis ham nematodalar bilan zararlanishi kuzatilgan [38].
Nematodalar o`simliklarda virusli kasalliklarni ham tashishida ham bevosita ishtirok etishi ma`lum bo`ldi. Viruslar hozirgi vaqtda ko`pchilik mamlakatlarda o`simlikshunoslikda eng havfli kasalliklarni tug`duruvchilar hisoblanadi. Ular ko`plab qimmmatli ekinlarda og`ir kasalliklarni keltirib chiqarib, hosildorlikni pasayishiga olib keladi.
Ko`plab viruslarni bir o`simlikdan boshqasiga o`tishining yo`llari ancha paytgacha mavhum bo`lib keldi. Viruslarning bir qismi kasallangan o`simlikning shirasi bilan tarqaladi-ki, ular shira shimuvchi hasharotlar: bit, shira va boshqalar orqali o`tadi. Viruslarning o`simlik tanasiga o`tishini tuproq orqali kechishi ancha vaqtgacha ishonarsiz bo`lib kelar edi. AQSH olimlari aniq tajribalar asosida, uzumning barglarini shaklini o`zgartiruvchi virus kasalligi Xiphinema index nematodalar orqali yuqishini aniqladi. Bu muallifning ta`kidlashicha, viruslar 15
voyaga etgan nematodalardan tashqari ularning lichinkalariga o`rnashib olib, ular orqali o`simlik tanasiga o`tishini aniqladi [50].
tashuvchisi hisoblanib, no`xotda erta qo`ng`irlanish kasalligini chaqiradi. Bu kasallik daryoning yonidagi joylarda tarqalgan bo`lib, yengil qumli tuproqlar, T.
virus tashuvchi hisoblanib, no`xat etishtirishda katta muammolar keltirib chiqaradi. T.similus nematodasi esa no`xatni qo`ngirlanish virusini tashimaydi.
Garrison va boshqalar takidlashicha tayoqchasimon tuproq viruslarini Trichodorus turkumiga oid nematodalar, globulyar viruslarni-Xiphinema va Longidorus turkumi nematodalari tashiyda bevosita ishtirok etadi. Ularning aytishicha, ma`lum virus shtammlarni tashuvchi nematodalarning faoliyati o`rganildi. Ma`lumotlarga ko`ra hozirda 9 ta o`simlik viruslari aniqlangan va ularni tashuvchi 11 tur nematodalari topilib aniqlangan [54].
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|