Səlahəddin Xəlilov

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 176 -
runu başqasından fərqləndirən əsas əlamətlər, meyar-
lar  sistemi  işlənib  hazırlanmamışdır.  Daha  yüksək 
elmi  mərtəbə  hesab  olunan  Akademiya  üzvlüyü 
məsələsi  isə  seçki  əsasında  həyata  keçirildiyindən, 
yüksək  elmi  göstəricilərin  ekspertizası  və  bu  zaman 
tətbiq olunan “ölçmə mexanizmi” formalaşmamışdır.    
Mərkəzi  sistem  “elm  üçün  elm”  prinsipi  ilə 
formalaşır.  Yəni  burada  əsas  məqsəd  elmin  özünün 
qarşıya  qoyduğu  problemləri  həll  etməkdir.  Elmi 
işlərə  qiymət  verməyin  də  meyarları  məhz  “elm 
üçün  elm”  mövqeyindən  müəyyənləşdirilmişdir. 
Yəni  burada  elmi  işə  istehsalatda  tətbiqdən  və  iq-
tisadi  faydadan  daha  çox,  böyük  miqyaslı  elmi  ax-
tarışlarda rol oynaya bilmək, elmin özü üçün faydalı 
olmaq  baxımından  yanaşılır.  Bu  cəhət  məhz  fun-
damental  elmlər  üçün  səciyyəvidir.  Fundamental 
tədqiqatlar  tezcə  öz  praktik  tətbiqini  tapa  bilmə-
diyinə  görə,  onların  elmi  dəyərinin  qiymətləndiril-
məsi xüsusi metodika tələb edir. Bunun üçün müəy-
yən  bir  elmi  nəticəyə  gətirən  tədqiqat  prosesinin 
spesifikasından əlavə, bu nəticənin elmi biliklər sis-
temində tutduğu  yeri və  yeni nəzəriyyələr üçün oy-
nadığı potensial rolu dəyərləndirmək tələb olunur.
1
    
                                                 
1
 Daha  ətraflı,  bax:  С.С.Халилов.  Рецензия  на  книгу: 
«Проблемы  оценки  эффективности  фундаментальных  ис-
следований:логико-методологические аспекты» Ю.Б.Тата-
ринова. М., Наука, 1986 // Вопросы философии. 1988. № 5.   

---

Elm və təhsil 
 
 
- 177 -
Tətbiqi  elmlərdə  isə,  əlbəttə,  hədəf  elmin 
özündən daha çox, onun iqtisadi səmərəsidir. Lakin 
burada  da,  elmi  fəaliyyət  bir  neçə  mərhələni  əhatə 
etdiyinə  görə,  yekun  nəticə  alınana  qədər  aparılan 
tədqiqatlara  ancaq  elmin  öz  meyarları  baxımından 
qiymət  verilə  bilər.  Əlbəttə,  qiymətləndirmənin  ən 
etibarlı forması müvafiq sahə üzrə ən mötəbər alim-
lərin rəyidir. Yəni hər bir elmi iş ekspertizadan keçi-
rilir, onun elmi dəyəri məhz həmin sahənin mötəbər 
mütəxəssisləri  tərəfindən  qiymətləndirilir.  Əlbəttə, 
bu üsul daha etibarlı olardı, o zaman ki, mənəvi mü-
hit sağlam olaydı. Yəni  elmi tələblər  yeganə meyar 
olaydı. Ölkəmizdə və ümumiyyətlə Şərq dünyasında 
elmin  dəyərləndirilməsini  çətinləşdirən  ən  mühüm 
məsələlərdən  biri  məhz  obyektivliyin  və  prinsipial-
lığın çatışmamasıdır. Görünür bu səbəbdən də daha 
çox  dərəcədə  formal  göstəricilərə,  texniki  şərtlərə 
üstünlük  verilir.  Xüsusən  elmi  dərəcə  verilməsi  za-
manı  formalizm  mahiyyəti  üstələyir  və  istedadlı 
adamların elmə gəlişi çətinləşir.  
Maraqlıdır  ki,  ölkəmizdə  dissertasiya  işlərinə 
qoyulan  tələblər  bütün  qiymətləndirmə  formalarını 
əhatə  edir.  Yəni  elmi  işdən  həm  yeni  ideya,  həm 
kommunikasiya  (beynəlxalq  elm  şəbəkəsinə  daxil 
olmaq), həm aprobasiya, həm də tətbiqi nəticələr tə-
ləb olunur. Yəni dissertasiya işi böyük elm sistemi-
nin  modelinə  uyğun  surətdə  təsəvvür  olunur.  Hal-
buki,  hər  bir  konkret  tədqiqat  əsəri  böyük  elm  sis-

---