Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən

I FƏSİL 
MƏDƏNİYYƏT VƏ TƏRƏQQİ 
 
§ 1. MƏDƏNİYYƏTŞÜNASLIQ VƏ ONUN BİR 
ELM KİMİ İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Mədəniyyətin ümumbəşəri məna və  məzmununu tədqiq edən, 
onun cəmiyyətin bütün sahələrində yerini və rolunu göstərən 
mədəniyyətşünaslıq ifadəsi “kulturologiya” sözünün tərcüməsidir. 
Latınca “culture”, yunanca “logos” (təlim, elm) sözlərinin 
birləşməsindən yaranan “Mədəniyyətşünaslıq” termini “mədəniyyət 
haqqında elm” mənasını ifadə edir. Elmi və publisistik ədəbiyyatda 
“mədəniyyət” termininin ilk dəfə kim tərəfindən işlənməsinə dair 
müxtəlif fikirlər vardır. Lakin “Kultur” termininin ilk dəfə  Qədim 
Romada işlənməsi həqiqətdir. Belə ki, bu mənada qeyd etdiyimiz 
termin Roma siyasətçiləri və filosoflarından əvvəlcə Katon, sonralar 
isə Mark Tullis Sisseron (e.ə.3.1.106 Arpinum - e.ə. 7.12.43. Kayeta 
yaxınlığında, indiki Qasta) tərəfindən işlənmişdir, Maraqlıdır ki, 
M.T.Sisseron özünün 58 məhkəmə  və siyasi nitqində ritorikaya, 
fəlsəfəyə, siyasətə aid 19 traktatında, o cümlədən, 800 məktubunda 
bu termindən dəfələrlə istifadə etmişdir. Avropada “mədəniyyət” 
termini bəşər tarixinin keçdiyi üç dövrün - vəhşilik, barbarlıq, 
sivilizasiya - üçüncü mərhələsini bildirmək üçün qəbul olunmuşdur 
və onu bu mənada ilk dəfə 1767-ci ildə Şotland filosofu A.Fergüson 
işlətmişdir. Sonralar görkəmli Amerika etnoqrafı, arxeoloqu, ibtidai 
icma cəmiyyəti üzrə tarixçi Lüis Henri Morqan (21.11.1818. Orora, 
Nyu-York, -17.12.1881. Roçester, Nyu-York) bu bölgünü daha da 
əsaslandırmışdır. 
İslam  Şərqində “mədəni” termini ərəblərdən alınmış  və 
aşağıdakı mənaları ifadə etmişdir: 
l. şəhərli, qəsəbəli 
2. oturaq, yəni, köçəri olmayan 

---

 
8
3. mədəniyyətin yüksək səviyyəsində olan; elmli, oxumuş, 
4. mədəniyyətə mənsub olan. 
Müxtəlif dövrlərdə yuxarıda qeyd etdiyimiz alim və 
mütəfəkkirlər tərəfindən işlənməsinə baxmayaraq bu termin keçən 
əsrin əvvəllərində Amerika alimi Lesli Uayt (1900-1975) tərəfindən 
elm kimi tədqiq olunmağa başlanmışdır. Öz təlimini “kulturologiya” 
adlandıran alim bildirdi ki, bu termin həm insan cəmiyyətini, həm də 
onun mədəniyyətini əks etdirir. 
Deməli, “Mədəniyyətşünaslığ”ın predmetini mədəniyyət, 
cəmiyyətdə onun yeri və rolu, inkişaf istiqamətləri, hansı 
səviyyələrdə mövcudluğu və s. təşkil edir. 
Bəşər tarixində elə bir dövr olmamışdır ki, mədəniyyət 
məsələləri orada öz əksini tapmasın. Çünki, mədəniyyət kainatda 
insanın yaranması ilə bir zamanda meydana gəlmişdir. İbtidai insanın 
hər hansı yeni bir xüsusiyyət qazanması mədəniyyətə doğru irəliləyiş 
olmuşdur. Dəyişən hər bir əsr insanların  şüur və  fəaliyyətində 
dəyişikliklər yaratdıqca onların maddi həyat tərzi də  dəyişmiş, 
dünyagörüşləri, həyata baxışları dövrün tələbinə uyğun  şəkildə 
inkişaf etmişdir. Söz yox ki, insanların tarixi inkişafı ilə cəmiyyətdə 
yaranan dəyişikliklər mədəniyyətdə də öz ifadəsini tapmışdır. Hər bir 
tarixi dövr, cəmiyyətin hər bir özünəməxsus forması bu mənada 
özgün mədəniyyətə malik olmuşdur. 
Marksizmə görə  mədəniyyət ibtidai icma quruluşunun 
dağılması, sinifli cəmiyyətin və xüsusi mülkiyyətin təşəkkül tapması 
ilə meydana çıxmışdır. 
F.Engels “Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi” 
əsərində  mədəniyyəti cəmiyyətin xüsusi inkişaf mərhələsi kimi 
göstərmişdir. 
Mədəniyyətin bir çox formaları vardır: bədii mədəniyyət, əxlaq 
mədəniyyəti, hüquq mədəniyyəti, istehsal mədəniyyəti, xidmət 
mədəniyyəti, siyasi mədəniyyət, nitq mədə- 

---

 
9
nivyəti və s. Eyni zamanda bu formaların hər birinin oxşar və fərqli 
cəhətləri vardır. Oxşar cəhət ondan ibarətdir ki, hər hansı forma insan 
fəaliyyəti ilə  şərtlənir. Fərqli cəhət isə bu formaların hər birinin 
özgün məzmununda ifadə olunur. 
Mədəniyyətin aşağıdakı inkişaf mərhələləri vardır; 
a) Qədim Şərq mədəniyyəti; 
b) Antik mədəniyyət; 
v) Orta əsrlər mədəniyyəti; 
q) İntibah dövrünün mədəniyyəti; 
d) Yeni dövr (burjua) mədəniyyəti; 
e) Sosialist mədəniyyəti; 
ə) Müstəqillik dövrünün mədəniyyəti. 
Məqsədindən və yerinə yetirdiyi vəzifələrdən asılı olaraq 
mədəniyyətin bu növləri meydana çıxır; milli mədəniyyət, 
beynəlmiləl mədəniyyət, dini mədəniyyət, etnik mədəniyyət və s. 
Göründüyü kimi, mədəniyyət insanın yer üzərində 
mövcudluğunun bütün tərəflərini, onunla rəngarəng  əlaqə  və 
münasibətləri  əhatə edən mürəkkəb və çoxsahəli bir fenomendir. 
Onun mahiyyət və  mənasındakı qiymətli xüsusiyyətlərin  ən  əsasını 
belə aydınlaşdıra bilərik: mədəniyyət insanın bacarıq və əlaqələrinin, 
insan tərəfindən yaradılanların, insan əməyi və  zəkasının 
nəticələrinin tam vəhdətinin zahiri əksini ifadə edən ictimai subyekt 
kimi insanın özünün fəaliyyətini müəyyənləşdirən tarixi inkişaf 
prosesidir. 
Deməli, mədəniyyətin  əsas vəzifəsi insanın ictimai fəaliyyət 
subyekti kimi inkişafına  əsaslanmaqla bərabər, bu inkişafı 
şərtləndirir. Mədəniyyətin obyektləri isə geniş  mənada təbiət və 
cəmiyyətdir. 
Şərti və nisbi olaraq mədəniyyətin tam sisteminin strukturu iki 
sahəyə ayrılır: 
l.  İnsanın təbiəti dəyişdirmək prosesində özünün dəyişməsi ilə 
əlaqədar olan maddi mədəniyyət; 

---

 
10
2.  İnsanın mənəvi aləminin və sosial varlığının dəyişməsi ilə 
əlaqədar olan mənəvi mədəniyyət. 
Eyni zamanda bu sahələrin hər ikisi bir-biri ilə qarşılıqlı 
əlaqədədir, biri digərinin inkişafına imkan yaradır, kömək edir. 
İnsan ilkin olaraq əməyin təsiri ilə formalaşır, inkişaf edir. 
Maddi istehsalda əməyin “insandəyişdirici” mahiyyəti mədəniyyətin 
əsası kimi marksizm klassikləri tərəfindən  əhatəli  şəkildə 
əsaslandırılmışdır. “Marks mədəniyyət tarixində  əməyin böyük 
əhəmiyyətini onun hər  şeyə qalib gələn qüvvəsini bütün dünyaya 
göstərmişdir...” (M.Qorki). 
Mədəniyyətin yuxarıda qeyd etdiyimiz sahələrinin hər biri 
insanın ictimai varlıq kimi inkişafına özünəməxsus təsir göstərir. 
Yəni, insanın maddi-dəyişdirici fəaliyyətinin məqsədi, hər  şeydən 
əvvəl, öz təlabatını ödəmək üçün lazım olan maddi nemətlər 
yaratmaqdır. Söz yox ki, bu fəaliyyət prosesində insanlar özləri də 
inkişaf edir, təcrübələri artır, bilikləri zənginləşir, müəyyən bacarıqları 
üzə çıxır. 
Mədəniyyətin spesifik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:  
l. Mədəniyyət formasına görə milli, məzmununa görə isə 
beynəlmiləl və ümumbəşəri xarakterə malikdir. Hər hansı bir 
mədəniyyət nümunəsi milli zəmində yaransa da, onun nəticəsi 
bəşəriyyətə məxsus olur. 
2. Mədəniyyət humanist xarakterə malikdir. İnsan öz 
yaratdığından zövq alır. 
3. Mədəniyyət varislik xüsusiyyətinə malikdir. Müasir nəsillər 
keçmiş  nəsillərin təcrübəsindən faydalanaraq onu daha da inkişaf 
etdirirlər. 
4. Mədəniyyət vahid və bölünməzdir, 
5. Mədəniyyət mentalitet vasitəsilə gerçəkləşir və s. 
Cəmiyyətin mədəni inkişaf səviyyəsi həmin cəmiyyətdə yaradılan 
mədəni sərvətlərin həm həcmi, həm yayılma miqyası, həm də 
insanlar tərəfindən mənimsənilməsi ilə  əlaqələndirilir. Mənəvi 
sərvətlərin yaradılması, yayılması və isti- 

---

 
11
fadə olunması üsulları isə  cəmiyyətin sosial-mədəni təşkilindən 
asılıdır. Mənəvi istehsalın məzmununun dəyişməsi özünü ilk növbədə 
mənəvi sərvətlərin yaradılması, mübadilə edilməsi, bölgüsü və 
istifadə üsullarının dəyişməsi və inkişafında nəzərə çarpdırır. 
Cəmiyyətin mədəni inkişafının tempi vüsəti və faydalılığı ona doğru 
istiqamətləndirilmiş insanların yaradıcı  fəallığının dərəcəsindən, 
onların  əhatə dairəsinin genişliyindən asılıdır. Elə buna görə  də 
mədəni tərəqqinin  əsas meyarlarından biri xalqın tarixi prosesdə 
şüurlu iştirak dərəcəsi, onun mənəvi fəaliyyətə  cəlb olunma dairəsi 
ilə əlaqədardır.