Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən

§6. HİND MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Başqa Şərq ölkələri kimi Hindistanda da mədəniyyətin müxtəlif 
sahələri inkişaf etmişdi. Burada ədəbiyyat, incəsənət, memarlıq, təbiət 
elmləri sahəsində bəzi nailiyyətlər qazanılmaqla yanaşı, müxtəlif dini 
ehkamlar və  təsəvvürlər də mövcud idi. Hindistanda əhali qədim 
dövrlərdə bitkilərə, aya, günəşə  və çaya sitayiş edirdi. Hind-İran 
birliyi dövründə hindlilərin iranlılarla oxşar dini anlayışları 
olmuşdur. Belə ki, həm hind, həm də irandilli etnik birləşmələri oda, 
suya,  əcdadlara, eyniadlı ilahi qüvvələrə inam bəsləyirdilər. 
Hindlilərin ilkin dini təsəvvürləri Riqvedada öz əksini tapmışdı. 
Burada qədim hind panteonunun başında hindlilərin yerin və göyün 
allahı hesab etdikləri  İndra dayanırdı. Eyni zamanda, ilkin dini 
təsəvvürlərdə od və ev himayədarı Aqni, günəş allahı Surya da təmsil 
olunurdu. E.ə. I minilliyin axırlarında Brahma, Vişna və  Şiva 
allahlarına ibadət genişlənir. Allahların əksəriyyəti hətta qədim hind 
allahı Krişna da Vişnanın özünü onun yeni təcəssümü kimi 
göstərmişdi. Bu hind Allahı haqqında yayılan əfsanələrdə Krişnanın 
uşaqlıq və  gənclik illəri öz əksini tapmışdır. Həmin  əfsanələrdə, o 
həm də  məhəbbət aşiqi, özünə qarşı sevgi hissləri təlqin edən allah 
təcəssümü kimi də ifadə olunur. “Mahabharata” dastanında isə 
Krişna hərbi bacarıq və qabiliyyətə malik cəsur bir döyüşçü kimi 
təsvir olunur. 
Qədim Hind panteonunda təmsil olunan yüzlərlə allahlar 
insanlar kimi həyat sürürdülər. 
Qədim Hindlilər axirət dünyasına da inam bəsləyirdilər. 
Hindlilərin dini təsəvvürlərinə görə ölülər allahı hesab olunan Yama 
mərhumları  qəbul edir, sağlıqlarındakı  fəaliyyətlərinə görə onlara 
təyinat verirdi. (Cənnət yaxud cəhənnəm). Getdikcə axirət-dünyasına 
dair təsəvvürlər dəyişdi və hindlilər insanların həmişəyaşarlığını 
qəbul etdilər. Yəni,  

---

 
28
guya, insan öləndən sonra ruh yaşayır və başqa görkəmdə yenidən 
yaranır. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz ilkin dini təsəvvürlər Hindistanda 
sonralar yaranmış digər dini cərəyanların ehkamlarına da öz təsirini 
göstərmişdir. Xüsusən də brahmanizmin formalaşmasında qədim dini 
təsəvvürlərin  əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Bu din öz təlimində 
cəmiyyətin müəyyən dərəcələrə (varna) bölünməsini əsas götürürdü. 
Qədim Hindistanda silk (varna) brahman, kşatri, vayşya və  şudra - 
olmuşdur. Cəmiyyətdə sosial bərabərsizliyin inkişafı, ali və zadəgan 
təbəqələrinin qüvvətlənməsi,  əsarət altına düşən  əhalinin sayının 
çoxalması varna (silk) ictimai sistemini möhkəmləndirirdi. Bir sözlə, 
cəmiyyət üzvlərinin sosial bölgü ilə  fərqləndirilməsi brahmanizm 
təliminin əsasını təşkil edirdi. 
E.ə. I minilliyin ortalarında brahmanizmlə  bərabər bəzi dini 
təlimlər də meydana çıxmışdı. Lakin bu dinlərin ehkamları yeni 
yaranan dövlətlərin təlabat və  mənafelərinə uyğun gəlmədiyi üçün, 
müxtəlif dini təsəvvürlərlə qarşıdurma şəraitində buddizm yaranmağa 
başladı. 
Buddizmin banisi, mənşə etibarilə  kşatri silkinə  mənsub olan 
Sidharth Qautama (e.ə. 566-486) öz təliminə  Şimali Hindistanda 
başlamışdır. 
29 yaşmda öz ailəsini tərk edən Quatama, zahid olmus və 
bəşəriyyətin  əzablardan xilas yolunu axtarmışdır. Yeddi ildən sonra 
o, Budda (nurlanmış) adlandırılmışdır. Budda, (Quatama) öz təlimini 
40 il müddətində yaymaqla məşğul olmuş  və sözsüz ki, bu 
fəaliyyətində onun tərəfdarlarının da mühüm rolu olmuşdur. Nəticədə 
çoxlu sayda rahib icmaları yaranmışdır. Eramızın I əsrində 
buddizmdə 2 qol: hinayana (xilaskarlığın dar yolu) və mahayana 
(xilaskarlığın geniş yolu) əmələ  gəlmişdir. Onu da qeyd etmək 
lazımdır ki, bu qonların meydana çıxmasına Hindistanın ayrı-ayrı 
hissələrində mövcud olan sosial-siyasi şəraitin müxtəlifliyi səbəb 
olmuşdur.  

---

 
29
Buddizmdə  əsas yeri dörd müqəddəs həqiqət haqqında təlim 
tutur: 
l. Yaşamaq əzab çəkməkdir. 
2. Əzabların səbəbi arzulardır. 
3. Əzablardan xilas olmaq üçün arzulardan çəkinmək lazımdır. 
4.  Arzulardan    çəkinməyin  çarəsi   Buddanın  təliminə  əməl 
etməkdir. 
Brahmanizmdən fərqli olaraq, buddizm silkləri qəbul etmirdi. 
Buddizimə görə ictimai və silki vəziyyətindən asılı olmayaraq hər bir 
kəsin nirvanaya (nicata) çatmaq hüququ vardı. 
Eramızın VI-VII əsrlərində Hindistanda şəhərlərin 
əhəmiyyətinin azalması  və feodal pərakəndəliyinin güclənməsi ilə 
əlaqədar buddizmin tənəzzülü başlayır. XII-XIII əsrlərdə isə o, 
Asiyanın başqa rayonlarına keçərək, meydana gəldiyi ölkədə 
mövqeyini itirdi. 
Buddizm onu qəbul edən digər ölkələrin mədəniyyətində də öz 
izini qoymuşdur. Belə ki, buddizmin yayılması incəsənətin bir çox 
sahələrində-memarlıq, heykəltəraşlıq, rəssamlıq və  ədəbiyyatda, elm 
və sxolastik təhsildə xüsusi sinkretik mədəni komplekslərin-Budda 
mədəniyyətinin yaranmasına səbəb olmuşdur. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qədim Hindistanın yüksək 
inkişaf etmiş mədəniyyəti vardır. 
Hindlilər piktoqrafiyaya bələd idilər. Bu ölkədə başlıca əsərlər 
sanskrit dilində yazılmışdır. Daha doğrusu, “Veda”, “Manu qanunlar 
məcəlləsi” və iki iri həcmli dastan: “Mahabharata” və “Ramayana” 
bu dildə yazılmışdır. Həmin dastanlarda qəhrəmanların igidliyi, 
onların səfər və istilaları təsvir olunur. 
Hindistanda memarlıq da çox inkişaf etmişdir. Qayalarda 
yonulmuş məbədlərin, heykəl və digər şəkillərin   gü- 

---

 
30
nümüzə qədər çatmış qalıqları bu fikiri söyləməyə əsas verir. 
1526-cı ildə Böyük Moğollar imperiyasının yaradılması ilə 
Hindistanda memarlığın sürətli inkişafı başlanır. l569-1584-cü illər 
ərzində Aqrada inşa edilmiş qala, Fatihnur-Sikri qala şəhəri və s. 
şəhərsalma və fortifikasiya sənətinin gözəl nümunələrindəndir. 
Mərkəzi künbəzli məqbərənin klassik tipini isə 1565-ci ildə 
azərbaycanlı memar Mirək Mirzə Qiyas yaratmışdır. Bu Böyük 
Moğollar sülaləsinin hökmdarı (1530-1539, 1555-1556) Hümayunun 
şərəfinə Dehlidə inşa olunmuş Humayun məqbərəsidir. 
Hind memarlığının dəyərli nümunələrindən biri də Böyük 
Moğollar dövrünə aid olan Tac-Mahal abidəsidir ki, Aqra şəhəri 
yaxınlığında Camna çayının sahilində tikilmişdir. Bu türbəni Moğol 
hökmdarı Cahan şah arvadı Mümtaz Mahal Banu Bəyimin qəbri 
üstündə inşa etdirmiş  və sonralar özü də  həmin türbədə  dəfn 
edilmişdir.Türbəni türk memarı Ustad Məhəmməd  İsa  əfəndi 
səmərqəndli Məhəmməd  Şərif, istanbullu Xan Rumi ilə birlikdə 
tikmiş, kitabə  və  bəzək işlərinin yaradılmasında isə  Şiraz, Lahor, 
Təbriz, Dəməşq, Bağdad və Buxara ustaları  iştirak etmişlər. Böyük 
bağ içərisində salınmış  məscid, mehmanxana və s. ibarət olan bu 
geniş memarlıq ansamblının  əsas hissəsi olan Tac-Mahal türbəsi 
hündürlüyü təqribən 74 metrə çatan beşguşəli möhtəşəm binadan və 
küncləri hündürlüyü təqribən 45 metrə çatan dörd minarədən 
ibarətdir. Türbənin divarları cilalanmış ağ mərmərdən tikilmiş, üzəri 
əqiq, mirvari, sədəf, kəhrəba, zümrüd, yaqut və s. kimi əlvan və 
qiymətli daşlarla bəzədilmişdir. 
İngilis müstəmləkəçiliyi dövründə (XVIII əsr-1947) 
Hindistanda Avropa mədəniyyətinin təsiri güclənmiş, milli incəsənət  
tənəzzülə  uğramışdır.   Bu  dövr  ərzində  köhnə  şəhərlər-Kəlkətə, 
Mədrəs, Bombey genişləndirilmiş, Avropa memarlığı üslublarında 
yeni tikililər yaradılmışdır. 
Hindistanda elmlər də xeyli inkişaf etmişdi. Riyaziyyat ən ali 
elmlərdən biri hesab olunurdu. Təkçə onu deyək ki, ərəblər “ərəb 
rəqəmləri” adlandırdıqları  rəqəmləri Hindistandan alaraq Avropaya 
ötürmüşlər. 
Hind musiqi mədəniyyəti də  qədim  ənənələrə malikdir. Belə 

---

 
31
klassik musiqi nümunələrindən e.ə. II minilliyə aid olan “Samaveda” 
ovsun nəğmələri məcmuəsini, eramızın I əsrinə aid teatr sənətindən, 
musiqi və rəqsdən bəhs edən “Natyaşastra” traktatını və s. göstərmək 
olar. 
Azərbaycanla Hindistan arasında müxtəlif istiqamətli  əlaqələr 
bütün dövrlərdə mövcud olmuşdur.  İki ölkə arasındakı  mədəni 
əlaqələrin inkişafı bəzən ləngimiş, bəzən bir müddət dayanmış, bəzən 
də sürətlə davam elmişdir. Lakin bu əlaqələr hər zaman işgüzar və 
dinc xarakterli olmuşdur. 
Azərbaycan-Hindistan mədəni  əlaqələri  ədəbiyyatda da öz 
əksini tapmışdır. Tarixi məlumatlara görə Azərbaycan-Hindistan 
mədəni  əlaqələrinin banilərindən biri məşhur Azərbaycan  şairi 
Nizami Gəncəvi olmuşdur. Nizami Hind xalqının həyat və məişətini 
dərindən öyrənmiş və əsərlərində bu ölkəni “kamil həkimlər ölkəsi” 
adlandırmışdır. Nizaminin əsərlərində Hindistanın təbiəti, adət-
ənənəsi, geyim tərzi, fəlsəfəsi və s. də öz əksini tapmışdır. Onun 
“Yeddi gözəl” poemasındakı gözəllərdən biri də məhz Hindistandan 
seçilmişdir. N.Gəncəvi, Xaqani Şirvani farsdilli Hind poeziyasına, 
xüsusən də böyük Hind şairi  Əmir Xosrov Dəhləviyə (1262-1325)  
güclü  təsir göstərmişlər. Dəhləvi  Nizaminin təsiri ilə öz “Xəmsəsini 
yaratmışdır. Bəzi Orta əsr şairləri, o cümlədən Məsihi, Saib Təbrizi 
və s. müəyyən müddət Hindistanda yaşayıb-yaratmışlar. Bundan 
əlavə XIII əsrin sonlarında iki min illik tarixə malik Hind ədəbi 
abidəsi “Pəncə-tantra” (“Kəlilə  və Dimnə”) bütünlüklə Azərbaycan 
dilinə
  

---

 
32
tərcümə edilmişdir. Bu dastandan götürülmüş təmsillər, atalar sözləri 
əsasında Azərbaycan  ədəbiyyatında çoxlu sayda bədii nümunələr 
meydana çıxmışdır. Respublika Əlyazmaları  İnstitutunda saxlanılan 
“Kəlilə  və Dimnə” dastanının iki əlyazmasından biri XVIII əsr 
rəssam-miniatürçüsü, tərcüməçi muğanlı  Əvəz  Əli Səfiqulu 
tərəfindən yazılmışdır. 
Görkəmli Azərbaycan alimi, coğrafiyaşünas səyyahı, tarixçi-
etnoqrafı, filosofu, ədəbiyyatşünası Hacı Zeynalabdin Şirvani (1780-
1837) 36 il ərzində  Şərq ölkələrini, o cümlədən Hindistanı  səyahət 
etmiş  və  təəssüratlarını farsca “Riyazüs-səyahə” (“Cənnət bağı 
səyahətləri”, I hissə 1821-22, II hissə 1826-27-ci illərdə 
tamamlanmışdır), “Hədayüqüs-səyahə” (“Səyahət bağları” 1826-27), 
“Büstanüs-səyahə” (“Səyahət bağı” 1832) adlı  əsərlərdə ifadə 
etmişdir. 
Hacı Zeynalabdin Şirvani Hindistanı  səyahət edərkən 
Pəncabda, Dehqanda və  Kəşmirdə olmuş, Dehli, Calalabad. 
Heydərabad, Allahabad və s. böyük Hind şəhərlərini  əsərlərində 
təsvir etmişdir. O, Hindistanın Hind, Qanq, Braşaputra, Damodar və 
s. böyük və orta çay hövzələrini tədqiq edib öyrənmiş  və özünün 
təəssüratlarını ümumiləşdirərək qələmə almışdır. 
H.Z.Şirvani öz əsərlərində eyni zamanda Hindistanın 
tarixindən, məişətindən, adət və dinindən də bəhs edir. O, hindlilərin 
səyyahlara və qonaqlara xüsusi qonaqpərvərlik göstərmələrini, bu 
əməksevər xalqın musiqi mədəniyyətinin yüksək dərəcədə inkişaf 
etdiyini qeyd edir. 
XIX  əsrin görkəmli Azərbaycan filosofu və maarifpərvəri 
M.F.Axundov öz materialist və demokratik dünyagörüşünü “Hind 
şahzadəsi Kamalüddövlənin  İran  şahzadəsi Cəmalüddövləyə üç 
məktubu” adlı  fəlsəfi  əsərində daha dolğun surətdə ifadə etmişdir. 
M.F.Axundov Hindistanla əlaqə saxlayırdı  və hind fəlsəfəsi 
sahəsində tədqiqat aparırdı. 
Maraqlı bir tarixi faktı da qeyd etmək lazımdır ki, bu da 1530-
39 və 1555-56-cı illərdə Hindistanın padşahı olmuş  

---

 
33
Nəsirəddin Hümayunun (1508-1556) ikinci dəfə Dehli taxtına 
çıxması ilə bağlıdır. Nəsrəddin Humayun atasından-Böyük Moğollar 
sülaləsinin banisi Baburdan irs qalan dövləti genişləndirmək 
məqsədilə öz qardaşları və qonşularına qarşı mübarizəyə başlamışdı. 
Onun mübarizə apardığı  ən güclü rəqiblərdən biri də Bihar və 
Benqaliyanın qüdrətli hökmdarı  Şerxan olmuşdur.  Şerxan sonralar 
1545-ci ilə qədər Hindistana şahlıq etmişdir. 
Nəsrəddin Humayun 1939-cu ildə  məğlubiyyətə  uğrayaraq 
taxtdan salınır. Öz malikələrini tərk etmək məcburiyyətində qalan 
məğlub  şah Qərbi Hindistan və  Əfqanıstanı  gəzdikdən sonra 
Azərbaycanın Səfəvilər sülaləsinin ikinci nümayəndəsi I Təhmasib 
Şahın (1524-1576) yanında qalmağı  qərarlaşdırır. 1555-ci ildə 
yaranan  əlverişli vəziyyətdən istifadə edən Humayun I Təhmasib 
Şahın hərbi köməyi ilə  Pəncabda, Dehlidə  və Aqrda öz 
hökmranlığını  bərpa edir. Onun qoşun komandiri-sərkərdəsi də 
azərbaycanlı Bayram xan Baharlı olmuşdur. 
Hind mədəniyyətinin özünəməxsus inkişafı ölkəni qədim 
dünyanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri səviyyəsinə yüksəlmişdir. 
Bu mədəniyyətin Şərqi Asiya ölkələrinə də böyük təsiri olmuşdur.