1. İnformasiya təhlükəsizliyi anlayışı və əsasları

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

7.Kompüter sistemlərində informasiya təhlükəsizliyi və  mühafizəsinin üsulları və 

vasitələri 

İnformasiyanın  mühafizəsi    informasiya  təhlükəsizliyinin  təmin  olunmasına 

yönəlmiş tədbirlər kompleksidir. 

İnformasiya mühafızəsinin üsullarını dörd sinfə ayırmaq olar:  

fizfki,aparat, proqram təşkilati üsullar. 

Fiziki  mühafizə  əsasən  mühafızənin  yuxarı  səviyyələrində  istifadə  edilir  və  kənar 

şəxslərin  hesablama  sisteminin  yerləşdiyi  əraziyə  daxil  olmalarının  qarşısını  almaqla 

həyata keçirilir. Fiziki mühafizə ücün aşağıdakı vasitələrdən istifadə edilir: 

-  hərəkət  edən  obyektləri  müəyyənləşdirmək,  onların  ölçülərini,  sürətlərini  və 

hərəkət istiqamətlərini təyin etmək üçün yüksək tezlikli, ultrasəs və infraqırmızı aşkarlama 

sistemləri; 

- işıq şüaları ilə kəsişməyə reaksiya göstərən lazer və optik sistemlər; 

- qorunan obektlərin telesistemlər ilə müşahidə edilməsi; 

- çox da böyük olmayan obektləri kabellə əhatə etməklə onlara yaxınlaşan şaxslərə 

reaksiya verən kabel sistemləri; 

-icazəsiz  girişin  qarşısmı  almaq,  müşahidə  etmək  və  qulaq  asmaq  üçün  qapı  və 

pəncərələrin 

mühafizə 

sistemi;                                                                                                          

-  qapı  və  darvazalar  ücün  mexaniki  və  elektron  qıfıllar;-  şüalanmaları  neytrallaşdıran 

sistemlər. 

Aparat  mühavizəsi  kompüterin  tərkibindəki  aparatura  və  ya  xüsusi  qurğular 

vasitəsilə  reallaşdırılır.  Aparat  mühafizə  vasitələrinə  əsasən  prosessorların  və  əsas 

yaddaşın,  daxiletmə-xaricetmə  qurgularının,  rabitə  kanalları  vasitəsilə  verilənlərin 

ötürülməsi  sistemlərinin,  elektrik  təminatı  sistemlərinin,  xarici  yaddaş  qurğularının 

mühafizə vəsitələri aiddir. 

Prosessorların  aparat  mühafızə  vasitələri  icra  olunan  proqramlardakı  əmrlərin 

mümkünlüyünə  nəzarət  edirlər.  Yaddaşın  mühafizə  vasitələri  proqramların  icrası  zamanı 

əməli  yaddaşdan  birgə  istifadə  edilməsinə  və  yaddaşm  məhdudluğuna  nəzarət  edirlər. 

Daxiletmə-xaricetmə  qurğularının  mühafızə  vasitələrinə  onlardan  icazəsiz  istifadə  etməyi 

bloklaşdıran  müxtəlif  sxemlər  aiddir.  Verilənlərin  rabitə  kanalları  ilə  ötürülməsinin 

mühafizəsi vasitələri informasiyanı məxviləşdirən (şifrləyən) sxemlərdən ibarət olurlar. 

Proqram  mühafizə  metodları  müxtəlif  proqramlar  vasitəsilə  reallaşdırılır.  Həmin 

proqramlara aşağıdakılar aiddir: 

-əməliyyat sistemlərinin proqramları; 

-xidməti proqramlar; 

-antivirus proqramları; 

-instrumental  sistem  proqramları:  VBİS,  elektron  cədvəllər,  mətn  prosessorlan, 

proqramlaşdırma sistemləri və s. 

-xüsusi mühafızə proqramları; 

-hazır tətbiqi proqramlar. 

İnformasiyanın  təşkilatı  mühafizəsi  təşkilatı-texniki  tədbirlər,  informasiyanın 

mühafizəsi  məsələlri  üzrə  qanunvericilik  aktlannın  yaradılması  və  qəbul  edilməsi, 

cəmiyyətdə informasiya-nın istifadə edilməsi üzrə məntiqi-etik normalann təsdiq edilməsi 

ilə reallaşdırılır. 

---

İnformasiya  mühafızəsinin  ən  çevik  və  güclü  metodlan  aparat-proqram  metodlar 

hesab olunur. 

Aparat-proqram  vasitələri  ilə  müəyyən  səviyyədə  həm  avadanlığm  mühafızəsi 

məsələlərini  (  avadanlığı  oğurlamaqdan,  itkilərdən,  nasazlıqlardan  və  dayanmalardan 

qorumaq),  həm  də  proqramların  səhvlərdən  mühafızəsi  məsələsini  həll  etmək  olar. 

Mühafızə sistemində bu məsələlərin həlli aşağıdakı üsullarla təmin edilir: 

1) istifadəçilər və proqramlar tərəfindən resurslara icasəsiz müraciətlərin qarşısının 

alınması; 

2)  müraciətin  mümkünlüyü  halında  resurslardan  icazəsiz  istifadənin  qarşısının 

alınması; 

3) resurslardan düzgün istifadə olunmamasının qarşısının alınması; 

4) struktur, funksional və informasiya izafıliyinin tətbiqi; 

5) aparat-proqram vasitələrinin yüksək keyfıyyətlə yaradılması. 

 

 

Bu üsullara və onların yerinə yetirilməsi metodlarına daha ətraflı baxaq. 

1. Resurslara icazəsiz müraciətiərin qarşısını almaq ücün istifadəçilər və proqramlar 

tərəfındən  sistemə  müraciət  cəhdlərinin  qeydiyyatı  sistemi  və  həmcinin  hesablama 

sisteminin  təhlükəsizliyinə  cavab  verən  şəxslərə  bu  barədə  dərhal  siqnal  verən  vasitələr 

olmalıdır.  Resurslara  icazəsiz  müraciət  zamanı  etibarlı  qeydiyyat  və  siqnal  sisteminin 

olmaması  və  həmcinin  hesablama  sisteminə  dolayı  yollarm  olması  sistemə  qeyri-qanuni 

girməyə  səbəb  olur.  Sistemə  qoşulma  hadisələrinin  qeydiyyatını  aparmaq  ücün,  adətən, 

xüsusi jurnaldan və ya verilənlər bazasmdan istifadə edilir. 

 İcazəsiz istifadənin qarşısının alınması. 

İstifadəçilər tərəfindən resurslardan icazəsiz istifadənin qarşısım almaq ücün müasir 

sistemlərdə  əsasən  iki  üsuldan  istifadə  olunur:  1)  parol  üsulu;  2)  identifıkasiya  və 

autentifıkasiya üsulu. 

Şifrlənməyən sadə parol mühafizəsi zəif mühafizə vasitəsi hesab olunur. Onun əsas 

çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, eyni paroldan istifadə edən bütün istifadəçilər hesablama 

sistemi  nöqteyi-nəzərdən  fərqlənmirlər.  İstifadəçi  üçün  parol  mühafizəsinin  münasib 

olmaması onun yadda saxlanması ilə əlaqədardır. Əqər parol sadə və qısadırsa, onu asan 

açmaq  olar,  əgər  mürəkkəbdirsə,  onu  harasa  yazmaq  lazımdır.  Məsuliyyətsizliyə  yol 

verildikdə icazəsiz istifadəçilər parola asan yol tapa bilirlər. 

Bəzən  sistemdə  bir  neçə  paroldan  istifadə  edilir.  Bu  halda  hər  bir  parola  uygun 

müraciət hüquqi verilrir. 

Sistemə  müraciətin  daha  ciddi  nəzarət  üsulu  istifadəçilərin  identifıkasiyası  və 

autentifikasiyası  hesab  olunur.  Bu  halda  sistemə  qoşulmaq  istəyən  hər  bir  istifadəçi 

əvvəlcə identifikasiya olunur, sonra isə onun doğrudan da həmin istifadəçi olması yoxlanır 

(autentifıkasiya).  İstifadəçilərin  identifıkasiyası  parol  vasitəsilə  aparıla  bilər. 

Autentifıkasiya,  yəni  istifadəçinin  həqiqiliyinin  yoxlanması,  əsasən  aşağıdakı  üsullarla 

aparılır: 

-gizli parol sorğusu; 

-xalis fərdi informasiya sorğusu; 

-elektron açarla; 

-mikroprosessor kartları vasitəsilə; 

---

-tanınmanın aktiv vasitələrindən istifadə etməklə; 

-biometrik vasitələrlə. 

Autentifikasiya  üçün  soruşulan  əlavə  informasiya  istifadəçinin  və  ya  onun 

qohumlarının şəxsi həyatı ilə bağlı olan istənilən məlumat və ya hadisə ola bilər, məsələn, 

bankda hesab nömrəsi, pasport nomrəsi, arvadının və ya ərinin soyadı və s. 

Elektron  açara  misal  olaraq  maqnit  zolaqlı  plastik  kartı  ğöstərmək  olar.  Kartın 

yaddaş təbəqəsində görünməyən parol rolunu oynayan kod saxlanır. Elektron açarın daha 

mürəkkəb variantı jeton adlanan və təsadüfı parolu generasiya edən xüsusi cihaz ola bilər. 

Jetonun  çatışmayan  cəhətlərindən  biri  ondan  ibarətdir  ki,  o,  istifadəçinin  yanında 

olmadıqda həmin istifadəçinin sistemə müraciəti mümkünsüz olur. Bu halda çıxış yolu bir 

neçə müvəqqəti jetonların yaradılması ola bilər. 

ABŞ-in  standartlar  və  texnoloqiyalar  institutunda  hazırlanmış  mikroprosessor 

kartları  rəqəmsal  imzalaeı  formalaşdırmağa  imkan verirlər.  Sifırlənmə  alqoritmi  elektron 

imzaları saxtalaşdırmağın qarşısını alır. 

Daha perspektivli autentifikasiya üsulu tanınmanın aktiv vasitələri ilə reallaşdırılr. 

Bu  cür  vasitəyə  misal  olaraq  zəif  siqnallı  miniatür  radioötürücüdən  və  uyğun 

radioqəbuledicidən  ibarət  olan  sistemi  ğöstərmək  olar.  Sistemə  qoşulan  zaman  istifadəçi 

ona  məxsus  olan  ötürücünü  yaxın  məsafədən  (bir  neçə  dm)  qəbulediciyə  yaxınlaşdırmalı 

və onu işə salmalıdır. Əgər qəbuledici siqnalı tanıyarsa istifadəçi sistemə qoşula bilər. Bu 

cür sistemin üstünlüyü onda fiziki kontaktların olmamasıdır. 

Mövcud  autentifikasiya  vasitələri  içərisində  ən  etibarlısı  (və  bahalısı)  biometrik 

vasitələr hesab olunur. Bu vasitələrlə şəxsiyyətin tanınması insanın barmaq izi ilə, əl içinin 

forması ilə, gözün tor qişası ilə, imza ilə, səslə və digər fizioloji parametrlərlə əldə edilir. 

Bəzi  sistemlər  insanı  onun  klaviaturada  işləmə  vərdişi  ilə  təyin  edir.  Bu  cür  sistemlərin 

əsas  üstünlüyü  autentiifikasiyanm  yüksək  etibarlılığıdır.  Mənfi  cəhətləri  işə  avadanlığın 

baha  başa  gəlməsindən,  tanınmaya  müəyyən  vaxt  sərf  edilməsindən  və  istifadəçi  üçün 

rahat olmamasından ibarətdir. 

Sistemə  qoşulan  istifadəçinin  və  ya  proqramın  ziyankar  olmaması  onların  iş 

ərəfəsində  özlərini  təhlükəcsiz  aparmalarına  tam  zəmanət  vermir,  odur  ki,  bir  çox 

mühafızə sistemlərində iş seansı ərzində resurslara müraciətin məhdudlaşdmlması nəzərə 

alınır. 

İş  seansı  qurtardıqdan  sonra  qoşulma  parametrləri  haqqında  informasiya,  o 

cümlədən,  parollar  sistemdən  silinməlidir  ki,  sonra  onlardan  icazəsiz  istifadəçilər  və 

proqramlar istifadə edə bilməsinlər. 

Sanksiyasız  proqram  növlərindən  biri  də  kompüter  viruslarıdır.  Məlum  kompüter 

viruslarının  sayı  daima  artır.  Hətta  yeni  mühəndislik  sahəsi  də  yaranmışdır:  kompüter 

virusologiyası.  Kompüter  viruslarının  nəticələri  müxtəlif  ola  bilər:  kompüterin 

monitorunda görünən qeyri adi effektdən və kompüterin işinin yavaşımasından başlamış, 

hesablama  sisteminin  və  ya  şəbəkənin  tam  dağılmasına  qədər.  Odur  ki,  kompüter 

viruslarının inkişafının bütün mərhələlrində və, ələlxüsus, onların sistemə daxil olması və 

çoxalması  ərəfəsində  kompüter  viruslarından  mühafizə  olmaq  gərəkdir.  Buna  görə  də, 

mühafizə  sisteminə  proqram-aparat  vasitələrinin  vəziyyətinin  diaqnostikası,  virusların 

lokallaşdırılması  və  kənarlaşdırılması  və  onların  nəticələrinin  aradan  qaldırılması  üçün 

vasitələr daxil edilməlidir. 

---

2.  Resursların  icazəsiz  istifadədən  mühafizəsi  icazəsiz  müraciətdən  mühafizədə 

olduğu  kimi,  mühafizə  olunan  resurslara  sorğuların  qeydiyyatını  və  icarəsiz  istifadəyə 

cəhd  göstərilmə  zamanı  siqnal  verməyi  tələb  edir.  Qeyd  edək  ki,  söhbət  mühafizəsi  çox 

vacib olan resurslardan gedir. 

İnformasiya-proqram  resurslarının  icazəsiz  istifadədən  mühafızəsi  aşağıdakiları 

nəzərdə  tutur:  surət  çıxarmaqdan  mühafizə,  proqramlara  müdaxilə  etmədən  mühafızə, 

verilənlərə  baxışdan  mühafızə,  proqramları  və  verilənləri  dəyişdirmədən  və  silinmədən 

mühafizə.