Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları



Yüklə 0,62 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/9
tarix01.01.2017
ölçüsü0,62 Mb.
#4025
1   2   3   4   5   6   7   8   9

 

13. Azərbaycanda Sasani işğallarına qarşı üsyanlar 

V əsrin əvvəlində Albaniya daxili müstəqilliyni saxlıyırdı, lakin Sasanilərdən asılı 

vəziyyətə düşmüşdü. Mənbələrdə Urnayrdan sonrakı alban hökmdarları barədə məlumat 


verilmir. II Yezdəgirdin (438-457) vaxtında Ön Qafqazı idarə edən Sasani mərzbanları 

xristianlığa qarşı mübarizəni gücləndirdilər.  

 

 



ə

srin 


ortalarında 

Albaniyada hakimyyətə II Vaçe gəldi (440-463). II Vaçe qaynı II Yezdəgirdin təkidi ilə 

xristianlıqdan  imtina  etmiş  və  atəşpərəstliyi  qəbul  etmişdi.  Lakin  Sasanilərin  dini 

siyasətinə qarşı gizli mübarizə gedirdi. Alban çarı II Vaçe Sasanilərə qarşı mübarizəyə 

qoşulmadı. Lakin Sasanilərə qarşı mübarizəyə alban xristianlarının dini başçısı katalikos 

və hərbi rəislərdən biri qoşulmuşdu. 450-cı ildə Xalxal şəhəri yanında döyüşdə Sasani 

dəstələri  məğlub  oldu.  Albaniyada  Sasani  hakimyyətinə  meyl  güclü  idi.  Ancaq 

xristianpərəst alban əyanları Sasani hakimyyətinə qarşı mübarizəyə qalxmışdılar.   

 

II  Yezdəgird  Ön  Qafqaza  Vəzir  Mihr  Nersenin  başçılığı  altında  ordu  göndərdi. 



Eyni zamanda o, xristianlığa qarşı təqibini dayandırdı, müxtəlif dinlərin  azad ibadədini 

elan  etdi.  451-ci  il  mayın  26-da  Avarayr  çölündə  müttəfiq  dəstələr  ilə  Sasani  ordusu 

arasında  döyüş  oldu.  Üsyançılar  məğlub  oldu.  Xristian  dininin  tərəfdarları  Aranı  tərk 

edib dağlarda məskən saldılar.  

randa  2  il  davam  edən  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  zamanı  (457-459) 

Albaniyada  II  Vaçe daxili siyasətini  dəyişdi.  457-ci  ildə  II  Vaçe  qaynı II  Yezdəgirdin 

vəfatından  sonra  zərdüştlük  dinindən  imtina  etdi.  II  Vaçe  randa  baş  vermiş  siyasi 

hadisələrdən  istifadə  edərək  Albaniyada  xristianlığı  yaymaq  məqsədilə  Sasanilərin 

tabeliyindən  çıxdı.  randa  Firuz  (459-484)  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  II  Vaçe  Cora 

dərəsini  tutdu,  maskutları  öz  tərəfinə  çəkdi  və  Qafqazın  on  bir  hökmdarı  ilə  ittifaqa 

girdi.  II  Vaçe  Sasanilərlə  müharibəyə  başladı.  Bu  müharibə  460-cı  ildə  baş  vermişdi, 

çünki  əvvəlki dövrlərdə Firuz xoşluqla II Vaçeni yola gətirmək istəyirdi və ona qarşı 

ciddi  tədbirlər  görmürdü.  Lakin  münasibətlər  kəskinləşəndə  Firuz  hunları  alban 

hökmdarına  qarşı  müharibəyə  qaldırdı.  Haylandur  hunları  462-ci  ildə  Albaniyaya 

soxuldular.  Bir  il  uzanan  bu  müharibə  II  Vaçenin  463-cü  ildə  hakimyyətdən  əl 

çəkməsilə  başa  çatdı.  Vaçenin  xahişi  ilə  atasının  miras  qoyduğu  mülk  şah  Firuz 

tərəfindən onun sərəncamına verildi. Vaçe min evdən ibarət təsərrüfata sahib oldu. Vaçe 

adi zahid həyatı sürməyə başladı. II Vaçedən sonra 30 il ərzində Albaniya müstəqilliyini 

itirdi  və  Sasanilərin  təyin  etdiyi  mərzban  tərəfindən  idarə  olunmağa  başladı.  Moisey 

Kalankatlı  yazırdı  ki,  “Vaçedən  Mömin  Vaçaqana  kimi  30  il  müddətinə  Albaniya 



hökmdarsız qaldı”. II Vaçenin vəfatından sonra onun qardaşı Vaçaqan təxminən 470-ci 

ildə öz fəaliyyətini Arsaxın hökmdarı kimi başlamışdı. Çox güman ki, şah Firuzun dini 

siyasəti  nəticəsində  o,  xristianlıqdan  imtina  edib  atəşpərəstlik  etiqadını  qəbul  etmişdi. 

Moisey Kalankatlı xəbər verir ki, “Vaçaqan başqaları ilə birlikdə şahın dəhşətli qəzəbi 

üzündən  maqların  dinini  (atəşpərəstliyi)  qəbul  etdi,  lakin  Xristosa  gizlincə  pərəstiş 

edirdi”. 

Sasani  şahı  Balaşın  (484-488)  dövründə  dini  etiqadların  azad  təliminə  ixtiyar 

verildi. Vaçaqanın bütün Albaniyaya hökmdar olması üçün şərait yarandı. III Vaçaqan 

(493-510) Albaniyada xristian dininin fəal təbliğinə başladı. O, əhaliyə zorla xristianlığı 

qəbul etdirdi. Adamları xristian dininə sövq etmək üçün məktəblər açılırdı. Köhnə din 

(bütpərəstlik) tərəfdarları, atəşpərəstlər və başqa etiqad sahibləri də təqib olunurdu. Bu 

tədbirlərə baxmayaraq xristianlıq Albaniyada dərin kök sala bilmədi. Təxminən 510-cu 

ildə  III  Vaçaqanın  hakimiyyəti  sona  yetdi.  Albaniyada  mərzbanlıq  idarəetməsi  tətbiq 

olundu. Sasanilər Ön Qafqaz ölkələrində müstəqil dövlət quruluşlarını ləğv etdilər.             

 

 

 



14. Azərbaycanda Ərəb Xilafəti dövründə mülkiyyəti formaları, vergilər. 

Ə

rəblərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda  torpaq üzərində mülkiyyətin  beş 



forması mövcud idi. 

Feodal  torpaq  mülkiyyətinin  əsas  növlərindən  biri  dövlət 

torpaqları idi. Belə torpaqlar divan və ya xəlifə torpağı adlanırdı. Varisi ölən şəxslərin, 

ə

məllərinə  görə  vəzifəsindən  qovulan  məmurların  torpağı  divan  torpağına  qatılırdı. 



Geniş  yayılmış  torpaq  mülkiyyəti  formalarından  biri  iqta  idi.    qtanın  iki  forması 

mövcud idi. Onlardan biri bağışlanan iqta idi ki, o, sahibinin şəxsi mülkiyyətinə çevrilə 

bilir  və  nəsildən-nəslə  keçirdi.  Bağışlanan  (xüsusi)  iqta  şairlərə  və  xüsusi  istedadlı 

şə

xlərə  və  dövlət  qarşısında  böyük  xidməti  olan  adamlara  verilirdi.  qtanın 



formalarından biri də icarə edilən iqta idi ki, onu hərbiçilərə  verirdilər. Bu cür torpaqlar 

irsən keçə bilməz, lazım gəldikdə isə geri alına bilərdı. Azərbaycanda yerli feodalların 

irsi mülkiyyətində olan torpaq mülkləri qalmaqda idi. Ərəb mənbələrində belə torpaqlar 

mülk, onun sahibi isə malik adlanırdı. Torpaq üzərindəki mülkiyyət formalarından biri 

vəqf  torpaqları  idi.  Bu  torpaqlar  Məkkə  və  Mədinə  kimi  müqəddəs  şəhərlər  üçün,  din 


uğrunda mübarizlər və şəhidlər üçün nəzərdə tutulurdu. Həmin torpaqlarda məscidlər və 

müqəddəslərin  şərəfinə  türbələr  tikilirdi.Vəqf  torpaqları  müsəlman  dini  idarələrinin 

ixtiyarında idi. “Allahın mülkiyyəti” hesab edilən vəqf torpağı icarəyə verilsə də, onu nə 

satmaq,  nə  almaq,  nə  də  xüsusi  mülkiyyətə  keçirmək  olmazdı.  carəyə  verilmiş  vəqf 

torpağı  üç  il  əkilməyib  istifadəsiz  qalsa  torpaq  həmin  adamın  əlindən  geri  alınırdı. 

Torpaq mülkiyyəti formalarından biri də icma torpaqları idi. Kəndlərdə əhaliyə məxsus 

ə

kin  yerləri,  biçənəklər,  otlaqlar,  meşələr,  qəbistanlıqlar  və  s.  icma  torpaqlarına  daxil 



idi.   

 

 



 

 

 



 

Ə

rəblər  başqa  məsələlərdə  olduğu 



kimi,  Sasanilərin  vergi  qaydasını  bəzi  dəyişikliklər  etməklə  qüvvədə  saxladılar. 

Ə

məvilər  sülaləsinə  qədər  birinci  dörd  xəlifəinin  dövründə  vergilər  xeyli  yüngül  idi. 



Həmdə  Sasanilərdən  fərqli  olaraq  vergini  tək-tək  şəxslərdən  deyil,  bütün  ölkədən 

alırdılar. Azərbaycanda əhalinin bir qismi xristian olduğundan xəlifənin xəzinəsinə iki 

adda  vergi:  xərac  və  cizyə  verilirdi.  Müsəlmanlar  cizyə  vergisindən  azad  idilər. 

Xristianları  itaətdə  saxlamaqda  xilafətə  kömək  etdiklərinə  görə  keşişlər  və  kilsə 

vergidən azad edilir və dövlət tərəfindən himayə olunurdu. Dördüncü xəlifə Əli ibn Əbu 

Talib vergilərin tonlanmasına dair ədalətli göstəriş verərək, əsas diqqəti xəracı yığmağa 

deyil, torpağı səmərəli şəkildə əkib-becərməyə yönəldirdi. Əməvilər sülaləsindən xəlifə 

Hişamın  dövründə  vergilərin  alınması  qaydasında  dəyişiklik  edildi.  Onun  göstərişi  ilə 

725-ci  ildə  Azərbaycanda  əhali,  mal-qara,  torpaq  siyahıya  alındı,  vaxtilə  ləğv  edilmiş 

bəzi  vergilər  bərpa  edildi.  Bir  sıra  yeni  -    sənət  məmulatı,  kəbin  kağızı  və  s.  adda 

vergilər  tətbiq  olundu.  Hətta  rahiblərdən  cizyə  vergisi  alındı,  onun  məbləği  artırıldı. 

Abbasilərin  dövründə  (750-1258)  vergi  qaydasında  yeni  dəyişiklik  edildi.  Torpağın 

ə

kilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq vergi alınmağa başlandı. Xəlifə Mehdi vergiləri 



bir qədər yüngülləşdirdi. Verginin miqdarı suvarma texnikasından asılı olaraq məhsulun 

dörddə birindən yarısına qədər müəyyən edildi. Qəddarlığı ilə bütün xəlifələrdən seçilən 

Harun-ər-Rəşidin  dövründə  (786-809)  vergilər  yenidən  artırıldı.  Azərbaycanın  cənub 

hissəindən  ildə  4  milyon  dirhəm,  Muğandan  300  min  dirhəm  vergi  alınırdı.  Zimmilər 

(xristianlar)  daha  çox  vergi  verirdilər.  Vergilər  təkcə  xəracdan  və  cizyədən  ibarət 

deyildi.  nsanın  mənfəətləndiyi  bütün  sahələrdən,  müharibə  zamanı  əldə  edilən  hərbi 

qənimətlərdən,  əsirlərdən,  daşına  bilən  əmlakdan  xüms  (beşdə  bir)  deyilən  vergi 


alınırdı.  Bundan  başqa,  mal-qaradan,  əkin  və  meyvədən,  qızıl  və  gümüşdən  zəkat 

(sədəqə)  vergisi  alınırdı.  Zəkat  ruhanilərin,  yetimlərin,  şikəstlərin  və  əlacsızların 

ehtiyacına sərf olunurdu.  

 

15. Azərbaycanda Ərəb xilafətinə qarşı milli-azadlıq mübarizəsi.  



Xürrəmilər hərəkatı 

Azərbaycanda  azadlıq  mübarizəsinin  parlaq  səhifələrindən  biri  ərəb  Xilafətinə 

qarşı  60  ildən  artıq  davam  etmiş  xürrəmilər  hərəkatıdır.  Azərbaycanın  istiqlaliyyətini 

bərpa  etmək,  onu  yadellilərin  tapdağından  qurtarmaq  xürrəmilərin  əsas  idealı  idi. 

Akademik  Z.Bünyadov  “xürrəm”  sözünü  pəhləvi  dilində  “xür”-od  və  “xvar”-Günəş 

anlamında  mənalandırmışdır.  Xürrəmilərin  ərəblərə  qarşı  azadlıq  mübarizəsi  61  il 

davam  etmişdir.  Onun  üçdə  iki  hissəsini  Babəkə  qədərki  dövr  təşkil  edir  ki,  onun  da 

xeyli hissəsinə Cavidan rəhbərlik etmişdi (808-ci ildən). 816-cı ildə döyüşlərin birində 

Cavidan Əbu  mranı öldürdü və bundan üç gün sonra aldığı yaradan özü də öldü. Babək 

Cavidan mülkünün sahibi və xürrəmilər icmasının rəhbəri oldu. Babək bütün ömrü boyu 

Xilafətə qarşı mübarizə aparmış və Azərbaycanda islamdan əvvəl mövcud olan qayda-

qanunları  ola  bilsin  ki,  bərpa  etməyə  çalışmışdı.    Xürrəmilər  Babəkə  qədər  Xilafətə 

qarşı iki dəfə üsyan etdilər. Birinci üsyan 778-ci ildə baş verdi. 808-cı ildə xürrəmilərin 

ə

rəblərə  qarşı  daha  güclü  bir  isyanı  başlandı.  sfahanda  başlanan  bu  üsyan  bir  çox 



ə

raziləri  bürüdü.  Babək  xürrəmilər  icmasında  rəhbərliyi  ələ  aldıqdan  sonra  vəziyyət 

tamamilə dəyişdi. Azadlıq ordusunun əsas hərəkətverici qüvvəsini kəndlilər təşkil etsə 

də,  orada  şəhər  yoxsulları,  sənətkarlar,  orta  və  xırda  feodallar,  əhalinin  müxtəlif 

təbəqələrinə mənsub adamlar da az deyildi. Azadlıq mübarizəsi bir çox əraziləri bürüsə 

də,  bütün  mənbələr  təsdiq  edir  ki,  Babəkin  və  xürrəmilərin  vətəni  Azərbaycan  idi  və 

azadlıq  mübarizəsi  buradan  başlanmışdı.  819-cu  ilə  qədər  xəlifə  xürrəmilərə  qarşı 

nizami  ordu  göndərmədi.  Üsyançılara  qarşı  Azərbaycandakı  hərbi  hissələrin 

qüvvələrindən  istifadə  etdi.  Xəlifə  Məmun  819-cu  ildə  sərkərdə  Yəhya  ibn  Müazın 

başçılığı ilə  Babəkə qarşı  ilk nizamı  ordu  göndərdi.  Xürrəmilər  bu ordunu  əzdilər. Bu 

qələbədən sonra on il müddətində üsyançılar Xilafətin bir neçə nizami ordusunu məhv 

etdilər  və  sərkərdələrini  əsir  aldılar.  829-cu  il  iyunun  3-də  Həşdadsər  dağında  



xürrəmilərlə həlledici döyüş başladı. Döyüşdə iştirak edən 150 minlik ərəb ordusundan 

30  min  nəfəri  məhv  edildi.  Qanlı  vuruşma  zamanı  sərkərdə  Məhəmməd  ibn  Hümeyd 

öldürüldü.Xürrəmilər  830-cu  ildə  qələbə  çalaraq  böyük  strateji  əhəmiyyəti  olan 

Həmədanı  tutdular  (birinci  Həmədan  döyüşü).  Bu  üsyançıların  nizami  ərəb  orduları 

üzərində  beşinci  parlaq  qələbəsi  idi.  IX  əsrin  30-cu  illərin  əvvəlləri  azadlıq 

müharibəsinin  ən  müvəffəqiyyətli  dövrü  idi.  Üsyançılar  xilafəti  lərzəyə  salmışdılar. 

Bizansla müharibə, Suriya və Misirdəki üsyanlar xürrəmilərin azadlıq müharibəsi ilə bir 

vaxta  düşdüyündən  Xilafəti  çaşdırmışdı.  833-cü  il  dekabrın  25-də  Həmədan 

yaxınlığında şiddətli döyüş başlandı (ikinci Həməmdan döyüşü). Bu döyüşdə xürrəmilər 

ilk  dəfə  olaraq  ağır  məğlubiyyətə  düçar  oldular.  Həmədan  döyüşündəki  qələbə 

Mötəsimə öz sələfinin üsyançılara qarşı tətbiq etdiyi hərbi taktikanın qüsurlarını anlatdı. 

Bizansla müharibəni dayandırıb bütün ordunu, maddi və hərbi sursatı Babəkilərə qarşı 

mübarizəyə  sərf  etdi.  Afşin  Heydər  ibn  Kavus  832-ci  ildə  xürrəmilərə  qarşı  vuruşan 

ə

rəb  ordusuna  baş  komandan  təyin  edildi.  Müharibə  uzandıqca  qüvvələr  nisbətindəki 



fərq ərəblərin xeyrinə dəyişdi. Afşinin köməyinə göndərilmiş adlı-sanlı sərkərdə Buğa 

ə

l-Kəbirlə  836-cı  ildə  Həşdadsər      dağı  yaxınlığındakı  döyüşdə  xürrəmilər  onun 



ordusunu əzdi, bir neçə sərkərdəsini məhv etdi.837-ci ilin avqustunda ərəb qoşunu Bəzz 

qalasına  yaxınlaşdı  və  onu  mühasirəyə  aldı.  Döyüş  daha  yaxşı  silahlanmış  və  təchiz 

olunmuş  düşmən  üçün  əlverişli  vaxtda,  837-ci  il  avqustun  26-dabaşlandı.  Bu  döyüşdə 

yaralananlardan və itkin düşənlərdən əlavə, ərəblərdən 100 min nəfər, üsyançılardan 80 

min  nəfər  həlak  olmuşdu.  Bəzzin  süqutundan  və  ailə  üzvlərini  itirdikdən  sonra  Babək 

qardaşı Abdulla ilə birlikdə Arazdan keçib Arrana gəldi. Məqsədi Bizans imperatorunun 

yanına getmək yeni qüvvə toplayıb ərəblərə qarşı müharibəni davam etdirmək idi. Lakin 

Babək  xəyanət  nəticəsində  ələ  kecirildi  və  838-ci  il  martın  14-də  xəlifə  Mötəsimin 

hökmü  ilə edam edildi. Bu hərəkat istiqlaliyyət uğrunda azadlıq müharibəsi idi. Xilafət 

Azərbaycan xalqının mübarizə əzmini söndürə bilmədi. 

 

Sacil_ər,_Salaril'>16. IX-XI əsrlərdə Azərbacyan feodal dövlətləri (Şirvanşahlar-Məzyədilər, 

Sacilər, Salarilər) 

Abbasilər  imperiyasının  dağılması  gedişində  Azərbaycanda  bir  sıra  müstəqil 



feodal dövlətləri meydana gəldi. IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda yaranmaqda olan feodal 

dövlətləri  ərəblərin  hakimiyyətindən  imtina  edir  və  özlərinin  istiqlaliyyətinə  nail 

olurdular.   

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Ş



irvanşahlar.  Bu  dövlətin  yaradıcısı  Heysəm  ibn  Xalid  Şirvanın  birinci  rəsmi 

məliki Yəzid ibn Məzyədin nəvələrindən idi. Ona görə də sülalə Məzyədilər (861-1538) 

adlanırdı.  IX  əsrin  60-cı  illərində  xilafətdə  başlanan  yeni  iğtişaşlardan  istifadə  edən 

Heysəm ibn Xalid özünü Şirvanın müstəqil hakimi (şahı)elan etdi və mərkəzi hökümətlə 

ə

laqəni  kəsdi.  Beləliklə,  Şirvanın  istiqlaliyyəti  bərpa  edildi.  Məzyədilər  sülaləsinin 



hakimyyətinin  ilk  dövründə  Şirvanşahların  sərhədləri  cənubda  Kür  çayı,  şimalda 

Dərbənd və Samur çayı, qərbdə Göyçay və Şəki, şərqdə Xəzər dənizi ilə əhatə edilirdi. 

Məzyədilərin  uğurlu  siyasəti  nəticəsində  müxtəlif  dövrlərdə  Şəki,  Beyləqan  və  Bərdə 

Ş

irvanşahların tabeçiliyinə  keçmişdi.  Dövlətin paytaxtı əvvəlcə  Şirvan,  X  əsrin birinci 



rübündən  etibarən  Yəzidiyyə  (Şamaxı)  şəhəri  olmuşdu.  Məzyədi  sülaləsinin  uğurlu 

siyasətinə baxmayaraq, bəzən özləri də asılı vəziyyətə düşürdülər. IX əsrin axırlarında 

Məzyədilər  öz  vassaları  ilə  birlikdə  əvvəlcə  Sacilər,  sonra  isə  Salarilər  dövlətinə  tabe 

idilər. Daxili idarə işini öz əllərində saxlamaqla Məzyədilər onlara xərac verirdilər. XI 

ə

srin 60-70-ci illərində Fəriburzun hakimiyyəti dövründə Şirvanda siyasi vəziyyət daha 



da ağırlaşdı. Şəddadilər hakimi Şavurun Şirvana hücumları başlandı. Şavur Şirvanda bir 

sıra  qalaları  ələ  keçirdi  və  40  min  dinar  xərac  alıb  geri  qayıtdı.  Ön  Qafqazda 

hakimiyyəti ələ keçirən səlcuq türklərinin Şirvanda da təsiri gücləndi. Sultan Məlikşahın 

dövründə Dərbənd iqta şəklində  raq hakiminə bağışlandı. Şirvanşah Məzyədilər daxili 

istiqlaliyyətlərini  saxlamaq  şərtilə  səlcuqların  vassalına  çevrildi  və  hər  il  sultanın 

xəzinəsinə 40 min dinar xərac verməli oldu.Şirvanşahlar titulu ləğv edildi.Məzyədilərin 

də  iki  növ  qoşunu  vardı.  Əsas  qoşun  şahın  xüsusi  qvardiyasından  ibarət  idi.  Bundan 

ə

lavə iri feodalların və vilayət hakimlərinin xüsusi qoşun dəstələri olurdu.   



 

 

 



 

 

 



Sacilər  dövləti.  IX  əsrdə  xilafətə  qarşı  mübarizə  şəraitində  Azərbaycanda 

meydana gələn feodal dövlətlərdən biri də paytaxtı Ərdəbil şəhəri olan Sacilər dövləti 

(889-942-ci  illər  )  idi.  Sacilər  mənşəcə  türk  idilər.  Əbu  Sac  Divdad  və  onun  varisləri 

Məhəmməd  və  Yusif  müxtəlif  vaxtlarda  xilafətin  əyalət  hakimləri  olmuş,  Abbasilər 



hakimyyətinə  qarşı  baş  baş  vermiş  üsyanların  yatırılmasında  fəal  iştirak  etmişlər. 

Sacilərin  banisinin  Əbu  Sac  Divdad  hesib  edilməsinə  baxmayaraq,  dövlət  onun 

ölümündən  xeyli  sonra  oğlanları  Məhəmmədin  və  Yusifin  dövründə  yaranmışdı. 

Xidmətləri  ilə  xəlifənin  rəğbətini  qazandığına  görə  889-cu  ildə  Məhəmməd 

Azərbaycanın  hakimi  təyin  olundu.  901-ci  ilin  martında  Məhəmmədin    ölümündən 

sonra  hakimiyyətə  oğlu  Divdad  keçdi.  Həmin  ilin  avqustunda  əmisi  Yusif  Divdadı 

hakimyyətdən  salıb  özü  xəlifənin  Azərbaycan  hakimi  və  canişini  oldu.  Azərbaycan 

bütövlüklə  onun  hakimiyyəti  altında  birləşmişdi.  Yusif  hər il  Xilafətin  xəzinəsinə  120 

min  dinar  xərac  verirdi.  927-ci  il  dekabrın  27-də  Kufə  şəhəri  yaxınlığındakı  döyüş 

zamanı Yusifin qoşunu məğlub oldu. O  özü yaralandı, əsir düşdü və öldürüldü. Yusifin 

ölümündən  sonra  hakimiyyət  əldən-ələ  keçdi.  Onun  sərkərdəsi  Deysəmin  dövründə 

Azərbaycan  yenidən  müharibə  meydanına  çevrildi.  942-ci  ildə  Sacilər  sülaləsinin 

hakimyyətini Salarilər əvəz etdilər. 

Salarilər  dövləti.  Dövlətin  yaradıcısı  Mərzuban  ibn  MəhəmmədGilan 

vilayətindəki  Salarilər  tayfasına  mənsub  olduğundan  dövlət  Salarilər  adlandırıldı.O, 

942-ci ildə Sacilər hakimi Deysəmi məğlub edərək Azərbaycanı tutdu. Həmin tarixdən 

hakimyyət  onun  təmsil  etdiyi  Salarilər  sülaləsinin  (942-981)  əlinə  keçdi.  Salarilər 

dövlətinin  də  paytaxtı  Ərdəbil  idi.  Salari  hakimi  Mərzuban  ibn  Məhəmməd  çətin 

mübarizə şəraitində Sacilər dövlətinin hakimyyəti altında olan Azərbaycan torpaqılarına 

sahib  olaraq  öz  səltənətini  möhkəmləndirməyə  çalışdı.  Azərbaycanın  şimal-qərb 

vilayətlərini  və  Ərməniyəni  öz  hakimiyyəti  altına  keçirdi.  Sacilərin  dövründə  olduğu 

kimi,  Şirvanşahlar  Məzyədilərin  dövləti  Salarilərə  tabe  edildi.  Bununla  da  Salarilərin 

ş

imal sərhədi Dərbəndə qədər uzandı. Azərbaycanın cənub-şərq vilayətlərinin, xüsusilə, 



Zəncanın,  Əbhərin  və  Qəzvinin  sfahan  hakiminin  asılılığında  qalması  Mərzubanı 

narahat  edirdi.  Onun  məqsədi  Azərbaycanın  qədim  sərhədlərinin  bütövlüyünə  nail 

olmaq  idi.  O,  bu  niyyətlə  948-ci  ildə  hərbi  yürüşə  başlayaraq  Qəzvinə  getdi.  Savaş 

Mərzubanın  məğlubiyyəti  ilə  başa  çatdı.  O,  sərkərdələri  ilə  birlikdə  əsir  düşdü.  Lakin 

Mərzuban  anasının  və  yaxın  adamlarının  köməkliyi  ilə  953-cü  ildə  əsirlikdən  qaçıb 

Ə

rdəbilə    gələrək  hakimyyəti  ələ  keçirdi.  957-ci  ilin  dekabrında  Mərzuban  ibn 



Məhəmmədin  ölümündən  sonra  oğlanları  və  qardaşı  Vəhsudan  arasında  hakimyyət 

uğurunda  mübarizə nəticəsində mərkəzi dövlət zəiflədi və parçalandı. Mərzubanın oğlu 

brahimin  hakimiyyəti  (961-981-ci  illər)  dövründə  Məzyədilər,  Dərbənd  və  Gəncə 

vilayəti  Salarilər  dövlətinin  tarkibindən  çıxdı.  Şəddadilər  dövlətinin  yaranması  ilə 

Arranın  bir  hissəsi  və  Ərməniyə  də  onların  əlindən  çıxdı.  Belə  bir  şəraitdə  Əhər  və 

Təbriz hakimi Rəvvadilər nəslindən olan Əbülheyca 981-ci ildə  Salari  brahimi məğlub 

edib əsir aldı və dövlətin paytaxtı Ərdəbili tutmaqla hakimiyyəti öz əlinə keçirdi. 

 

17. Şəddadilər və Rəvvadilər dövlətləri 

X əsrin II yarısında Azərbaycanda yaranan müstəqil feodal dövlətlərdən biri də 

Şə

ddadilər dövləti idi. Paytaxtı Gəncə səhəri idi. Ərazisinə əsasən



 

 Kür və Araz çayları 

arasındakı  torpaqlar  daxil  idi.  Dəbil  şəhəri,  Ərməniyyənin  xeyli  hissəsi  Şaddadilər 

dövlətinə tabe idi:  

Şə

ki  və  Kxetiya  çarlığının  bəzi  əraziləri  müəyyən  dövrlərdə  bu  dövlətdən  asılı 



olmuşdur.  Şəddadilər  dövləti  Salarilərin  ərazisində  meydana  gəlmişdi.  Bu  dövlətin 

ə

sasını  Məhəmməd  ibn  Şəddad  qoymuşdu.  O,  Şəddadilərin  zəiflədiyi  dövrdə  Dəbili 



ə

ləkecirib  müstəqil  əmirlik  yaratsa  da  burada  möhkəmlənə  bilmədi.  Onun  ölümündən 

sonra  oğlanları  Fəzl  və  Ləşkəri  Gəncəyə  gələrək  971-ci  ildə  Salarilərin  Gəncədəki 

naibini  qovub  hakimiyyəti  ələ  keçirdilər.  Salari  hökmdarı  brahim  ibn  Mərzuban 

Şə

ddadilər  dövlətini  tanımağa  məcbur  oldu.  Beləliklə,  971-ci  ildə  Şəddadilər  dövləti 



yarandı.  Ləşkərinin  dövründə  Bərdə,  Şəmkir,  Ərməniyyənin  xeyli  hissəsi,  Fəzlin 

dövründə isə Beyləqan Şəddadilər dövlətinə birləşdirildi. 

Fəzl uğurlu daxili və xarici siyasət yeritmiş, ticarət və hərbi məqsədlə Araz cayı 

üzərində  körpü  saldırmış,  öz  adına  pul  kəsdirmişdir.  Əbüləşvər  Şavur  hakimiyyəti 

illərində (1050-1067) iqtisadi, ictimai həyatda, orduda islahatlar kecirmiş, Gürcüstan və 

Ş

irvanşahlarla  müharibələri  davam  etdirmiş,  alan  tayfalarından  və  Səlcuq  türklərindən 



qorunmaq  ücün  tədbirlər  görmüşdür.  Onun  tapşırığı  ilə  Dəmirçi  brahim  1063-cü  ildə 

Gəncənin dəmir qapılarını düzəltdi. Şavur hakimiyyətinin sonunda Səlçuqlardan asılılığı 

qəbul etmişdir. 

III Fəzlu (1074-1088) Səlcuqlara tabe olmaq istəmədikdə Səlcuq Sultanı 1088-ci 

ildə  Gəncəni  ələ  kecirib,  III  Fəzluni  hakimiyyətdən  saldı.  Beləliklə  1088-ci  ildə 


Şə

ddadilər dövləti ləğv edildi. Bu dövlət monarxiya tipli dovlət idi, onun başçısı əmir 

titulu daşıyırdı. Məlikşah III Fəzlunu əsir götürərək Bağdada göndərdi. O, 1991-ci ildə 

orada əsirlikdə öldü. Məlikşah Gəncəyə öz əmirini təyin etdi. Şəddadilərin bütün ərazisi 

ə

lə  keçirildi.  Sultan  Məlikşah  Gəncə  əmirinin  ixtiyarına  48  min  nəfərlik  qoşun  verdi. 



Şə

ddadilər  dövləti  feodal  monarxiya  tipli  dövlət  idi.  Burada  dövlətin  başçısı  mülki  və 

hərbi  hakim  idi.  Məmurlardan  biri  sarayı  idarə  edən  hacib  idi.  Vilayətləri  isə  əmirin 

təyin etdiyi naiblər idarə edirdilər. bir qayda olaraq naiblər şahzadələrdən və ya sülalə 

üzvlərindən  ibarət  olurdu.  Mənbələrin  məlumatında  bildirilir  ki,  Şəddadilərin  daimi 

nizami ordusunun sayı 150 min nəfərə çatırdı.   

X  əsrin  ortalarında  və  ikinci  yarısında  Əhər  (Qaradağ)  hakimi  Əbülheyca 

Rəvvadi  Salarilər  dövlətinin  tərkibində  ona  xərac  verən  feodallardan  idi.  981-ci  ildə 

Salari  brahimə  tabe  olmayıb  onunla  mübarizə  apararaq  hakimiyyəti  ələ  kecirmiş  və 

Rəvvadilər  dövlətinin  əsasını  qoymuşdur.  Dövlətin  paytaxtı  Ərdəbildən  Təbrizə 

köcürüldü.  Dövlətin  ərazisi  əsasən  indiki  ran  Azərbaycanının  ərazisini  əhatə  edirdi. 

Rəvvadilər  987-ci  ildə  Ərmənyyəni  özünə  tabe  etdi.  Xoy  və  Urmu  feodalları  da  onun 

hakimiyyəti  altına  kecdi.  Əbu  Mənsur  Vəhsudanın  dövründə  (1020-1059)  mərkəzi 

hakimiyyət  daha  da  möhkəmləndi.  1042-ci  ildə  Təbrizdə  güclü  zəlzələ  şəhəri  dağıtdı. 

Mənbələrin məlumatına görə, zəlzələ nəticəsində bir çox binalar və qalalar dağıldı, 40 

mindən artıq adam tələf oldu, şəhərin  müdafiə qabiliyyəti zəiflədi. Şəhərin ətrafındakı 

qala  hasarları  dağıldığından  Rəvvadi  Vəhsudan  Təbrizi  tərk  edib  başqa  qalaya  köçdü. 

Şə

hərin  bərpa  işləri  başa  çatdırılmamış  Toğrul  bəyin  başçılıq  etdiyi  səlcuq  türkləri 



Təbrizə  hücum  etdilər.  hücuma  hazır  olmayan  Vəhsudan  müqavimət  göstərə  bilmədi. 

Ibn  Əl  Əsrinin  yazdığına  görə  “Səlcuq  hakimi  Toğrul  bəy  bir  sıra  qələbələrdən  sonra 

1054-cü ildə Təbrizə gəldiyi zaman Rəvvadi hakimi Vəhsudan siyasi hakimiyyəti əlində 

saxlamaq məqsədilə səlcuqların vasallığını qəbul etməyə məcbur oldu.  

Səlcuq  Sultanı  Alp  Arslanın  dövründə(1063-1072)  Rəvvadilərin  daxili 

müstəqilliyi  ləğv  edildi  və  1065-ci  ildə  Təbrizə  Səlcuq  əmiri  təyin  edildi.  Süqut 

etməsinə baxmayaraq bir əsrə qədər mövcud olmuş Rəvvadilər dövləti ölkənin iqtisadi, 

ictimai, siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdı. Bununla da Rəvvadilər döləti 

süqut etdi. Rəvvadilər və Saddadilər dövləti Səlcuq hücumları nəticəsində ləğv edildilər. 


Yüklə 0,62 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin