Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları


  Qaraqoyunlu tayfa ittifaq



Yüklə 0,62 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/9
tarix01.01.2017
ölçüsü0,62 Mb.
#4025
1   2   3   4   5   6   7   8   9

28.  Qaraqoyunlu tayfa ittifaqı və Qaraqoyunlu dövləti. Qara Yusifin daxili və 

xarici siyasəti.

 

Azərbaycan  xalqının  təşəkkülündə  qaraqoyunlu  tayfası  mühüm  rol  oynamışdır. 



Qaraqoyunlu  tayfa  birliyi  Van  gölünün  cənubunda  məskən  salmış,  XIV  əsrin  70-ci 

illərindən Ərzincan, Sivas və Kürdüstanın şimal torpaqlarında möhkəmlənmişlər.

 

Öncə Həmədan, sonra isə Qəzvinin qərbində yurd salmış Baharlı tayfası tərəfindən 



idarə  olunurdu.  Tərkibində  ayınlı,  hacılı,  alpout,  saatlı  və  s.  tayfalar  da  var  idi. 

Qaraqoyunlu  tayfa  ittifaqının  bayrağında  qara  qoçun  təsviri  var  idi.  Tayfalar  əsasən 

qoyunçuluqla  məşğul  olurdu.  Tayfa  birləşməsinin  əsasını  Bayram  Xoca  qoymuş,onun 

ö

lümündən  sonra  (1380),  Qara  Məhəmməd  (1380-1389)  tərəfindən  möhkəmlənmiş, 



1410-cu ildə isə Qara Yusif güclü dövlət halına gətirmişdir. Qaraqoyunlular Ağqoyunlu, 

Cəlairilər və Teymurilərə qarşı mübarizə aparmışlar.

 

1382-ci ilin payızında Qara Məhəmməd Cəlairi şahzadəsi Şeyx Əliyə qalib gələrək 



Təbrizi tutdu. 1387-ci ildə Teymur Naxcıvandan qaraqoyunlular üzərinə hücuma keçdi. 

Qara  Məhəmməd  Çapaqcur  döyüşündə  Teymurun  qüvvələrinə  qalib  gəldi.  Cəlairi 

ə

mirlərinin  Təbrizə  hücumunu  eşidən  Qara  Məhəmməd  1388-ci  ildə  Təbrizi  onlardan 



geri ala bildi.

 

Qara  Məhəmmədin  ölümündən  sonra  Qaraqoyunlu  tayfa  ittifaqına  Qara  Yusif 



başçılıq etdi (1389-1420).

 

 1394-cü  ildə  Əmir  Teymur  tərəfindən  məğlub  edilən  Sultan  Əhməd  Cəlairi  və 



müttəfiqi  Qaraqoyunlu  Qara  Yusif  Misir  sultanı  Berqoqun  yanında  sığınacaq  tapdılar. 

Misir Sultanı Berqoq Teymura qarşı mübarizədə Qaraqoyunlu və Cəlairi qüvvələrindən 

istifadə  edirdi.  Lakin  Berqoqun  oğlu  Sultan  Fərəc  Teymurla  ttifaq  yaratmaq  üçün  hər 

ikisini həbsə aldı, yalnız 1405-ci il Teymurun ölümündən sonra onları həbsdən azad etdi. 

1406-cı  ildə  müttəfiqlər  iyunda  Bağdadı,  iyulun  sonlarında  isə  Təbrizi  ələ  keçirdilər. 

1406-cı ildə Təbriz yaxınlığında Şənbi-Qazan döyüşündə Teymuri Əbu Bəkr əzildi. Qara 

Yusif    1408-ci  il  aprelin  21-d  Əbubəkrin  atası  Miranşahı  və  20  minlik  ordusu  ilə  ona 

köməyə  gəlmiş  qardaşı  Şahruxu  Sərdurud  adlı  yerdə  məğlub  etdi.  Miranşah  döyüşdə 

öldürdü.

 


1410-cu  ildə  Qara  Yusifin  Ərzincana  hücum  edən  Ağqoyunlu  tayfa  başçısı  Qara 

Yuluq  Osman  bəylə  və  Amiddəki  Şimali  Mesopatamiya  hakimi  ilə  vuruşmasından 

istifadə edən Sultan Əhməd Təbrizə hücum etdi.

 

Bundan xəbər tutan Qara Yusif 1410-cu il avqustun 30-da Şənbi-Qazan adlı yerdə 



döyüşdə  (II  Şənbi  Qazan  döyüşü)  Sultan  Əhmədi  məğlub  edərək  onu  edam  etdi. 

Cəlairilər hakimiyyətinə son qoyuldu.

 

1410-cu il Şənbi 



–Qazan döyüşündən sonra Şirvanşah I  brahimin oğlu Kəyumərs  

Təbrizə yaxınlaşdı. Qara Yusif onu əsir alıb sonra azad etdi. Bir müddət keçdikdən sonra 

Qara Yusif Şirvana elçi göndərərək I  brahimin tabe olmasını tələb etdi. Lakin I  brahim 

Ş

irvanın  müstəqilliyini  itirməmək  üçün  rədd  cavabı  verdi.1412-ci  il  noyabrın  6-dan 



dekabrın  4-  dək  Kür  çayı  sahilindəki  döyüşdə  Qara  Yusiflə  I  brahim  üz-üzə  gəldi.  I 

brahim  və  onun  müttəfiqləri  bu  döyüşdə  məğlub  oldular.  I  brahim  və  oğlanları  əsir 

alınaraq  Təbrizə  aparıldı,  ondan  1200  tümən  bac  tələb  olundu.  Şirvanşahın  Təbrizdəki 

tərəfdarları-  tacirlər,  sənətkarlar    tələb  olunan  bacı  verdikdən  sonra  I  brahim  azad 

olundu və Qara Yusifin itaətini qəbul etdi. 1413-cü ildə  brahim Şirvana qayıtdı.

 

Qara  Yusif  1418-1420-ci  illərdə  Azərbaycana  yürüş  edən  Teymuri  Şahruxun 



yürüşlərini  dəf  etdi.  Lакin  Qara  Yusif  döyüşlərin  birində  yaralandı  və  Təbriz 

yaxınlığında  Ucan  adlı  yerdə  vəfat  etdi  (1420  noyabr  17-də).  Varisləri:  Qara  İskəndər, 

Ə

bu Səid, Cahanşah.



 

 

29. Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti 



  

 

 

 

     

Səfəvilər sülaləsinin yüksəlişi monqol istilası dövrünə təsadüf edir.  XIII yüzillikdə 

monqolların  işğal  etdikləri  ərazidə  kortəbii  surətdə    sufi-dərviş  təriqəti  yarandı  və 

tezliklə  sənətkar  və  kəndlilər  arasında  geniş  yayıldı.    XIII  əsrin  sonunda  belə  dərviş 

ordenlərindən biri də Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində yaranmışdı.  Ordenin və Şeyxlər 

sülaləsinin adı müqədddəs sayılan Şeyx Səfiəddin  saq Əl-Musəvi əl-Ərdəbilinin (1252-

1334) adı ilə bağlı idi.       


Rəvayətə  görə,    səfəvilərin  banisi  Şeyx  Səfiəddin  iyirmi  birinci  nəsildən  olan 

yedinci  şiə  mamı  Musa  Kazıımdan  törəmədir,    bu  da  bilavasitə  Həzrət  Əlinin  və 

Peyğəmbərin qızı Fatimənin iyirmi altıncı nəslidir.   

XIV  əsrin  ikinci  yarısı-XV  əsrdə  Ərdəbil  təriqətinin  təkcə  Azərbaycanda  deyil,  

Rumda (Kiçik Asiya), farsda,   raqda, Gilanda çoxlu müridləri və ardıcılları var idi. 

Beləliklə, XV əsrin ikinci yarısında Ərdəbil feodal hakimiyyətinin əhəmiyyəti daha 

da  artdı.    XIV-XV  əsrlərdə  Səfəvilər  ağır  həyat  keçirən  xalqın  ədalətli  hökmdar 

haqqında  baş  tutmayan  arzusunu  təcəssüm  etdirən    şiəliyi    Azərbaycanda  sürətlə 

yaydılar  və  ideoloji  təbliğat  vasitəsinə  çevirdilər.  Səfəvilərin  müvəffəqiyyətinə  səbəb 

Ə

rdəbil  şeyxlərinin  başçılıq  etdiyi  hərəkatın  ölkənin  oturaq  əhalisinin  tələbini  ifadə 



etməsi idi.     

 

 



 

 

 



 

 

Bu  mübarizələr  Şeyx  Sədrəddin  Musa(1334-1392),    Şeyx  Xacə  Əli(1392-1427),  



Ş

eyx  brahim(1427-1447),  Şeyx Cüneyd(1447-1460),  Şeyx Heydər(1460-1488),  Şeyx 

Sultanəli(1488-1494)  və  nəhayət  Şah  smayılılın  (1487-1524)  dövründə  daha  kəskin 

xarakter aldı.   

 

 

 



Səfəvilərin tarixi dörd dövrə bölünür:  I  dövr  (XIII  əsrin  sonlarından  1447-ci  ilə 

qədər)-Səfəvilər  şiəliyi  yayır,    xalq  kütlələrinin  antifeodal  hərəkatına  başçılıq  etməyə 

çalışır,    lakin  hakimiyyətləri  hələ  ki,    Ərdəbildən  kənara  çıxmır.    II  dövr(1447-1501)-

özlərini  müstəqil  ruhani  feodalları  kimi  təqdim  edir  və  Azərbaycanın  siyasi  həyatında 

mühüm rol oynayırlar.    III  dövr  (1501-1587)  -Səfəvilərin  hakimiyyəti  yaranır, 

möhkəmlənir  və    Azərbaycanın  iqtisadi-sosial  həyatında  yenə  də  mühüm  yer  tutur.  

 

IV dövr (1587-1736)-paytaxt  sfahana köçürülür və dövlətin mahiyyəti dəyişilir.  



Bu bölgü əsasında belə qənaətə gəlirik ki,  Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti 1501, bütün 

Azərbaycan  hakimiyyəti  isə  1736-cı  ilədək  davam  etmişdir.  Səfəvilərin  Ərdəbil 

hakimiyyəti mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin yaranması üçün “rüşeym” olmuşdur.   

Ş

eyx  Cüneyd  1460,    Şeyx  Heydər  isə  1483,    1487,  1488-ci  illərdə  Azərbaycanın 



ş

imalına  yürüş  etdilər.  1493-cü  ildə  əsirlikdən  çıxan  Sultanəli  1  il  sonra  Şəməsi 

döyüşündə öldürüldü.  Hakimiyyət başına  smayıl gəlməli olsa da,  bu hələ onunçün çox 

tez idi.  Beləliklə  Səfəvilərin bütün Azərbaycana hökmranlıq etmək zamanı yetişmişdi.  

 

 


30. Mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması. 

Şah  smayılın daxili və xarici siyasəti. 

 

1499-cu  ildə  smayıl  Ərçivanda,   daha sonra isə  Çuxursəddə məskən  salaraq  öz 



tərəfdarlarını  topladı.    1500-cü  ildə  Ərzincanda  gələcək  planlar  haqqında  müşavirə 

keçirildi  və  yekun  qərar  kimi  ilk  əvvəl  7  min  nəfərlik  qoşunla  Şirvana  hücum  edildi.  

Həmin  ilin  payızında  Cabanı  adlı  yerdə  Qızılbaşlar  Şirvanşahları  məğlub  etdilər,  

Ş

irvanşah  Fərrux  Yassar  öldürüldü.  1501-ci  ilin  yazında  smayılın  qızılbaş  qoşunları 



Bakını  tutdu.  Şirvanşahların  xəzinəsi  onların  əlinə  keçdi.  1501-ci  ilin  payızında  Şərur 

yaxınlığında  Ağqoyunluların  bir  qolunun  rəhbəri  Əlvənd  Mirzənin  30  minlik  qoşunu 

darmadağın  edildi  və  Sultan  Diyarbəkirə  qaçdı.    Şeyx  smayıl  və  tərəfdarları  Təbrizə 

daxil oldular,  bununla da Azərbaycanda hakimiyyət Səfəvilər sülaləsinin əlinə keçdi.   

        Səfəvilər  dövləti  sosial-iqtisadi  cəhətdən  daha  çox  inkişaf  etmiş  Azərbaycan 

ə

razisində  yarandı.    Bu  dövlətdə  əhalinin  etnik  və  mədəni  birliyə  malik  çoxluğunu 



Azərbaycan  türkləri  təşkil  edirdilər.    Eyni  zamanda  türk  soylu  tayfalar  siyasi,    hərbi 

komandanlıq,    saray  vəzifələri,    maliyyə  işlərində  əsas  yer  tuturdular.    Diplomatik 

yazışmalar demək olar ki,  əsasən Azərbaycanca aparılırdı,  ilk dəfə olaraq Azərbaycan 

dili rəsmən dövlət dili elan edilmişdi.   

 

 

         1503-cü  ildə  Şah  smayılın  çox  təkidinə  baxmayaraq  Ağqoyunlu  Murad  Mirzə 



onunla Almaqulağı(Həmədan) yaxınlığında döyüşə girdi  və 70 minlik qoşunu  smayılın 

12 minlik qoşununa məğlub oldu,  Murad Mirzə Şiraza qaçdı.  Bununla da Ağqoyunlu 

dövləti tamamilə süqut etdi.  Bunun ardınca Şah  smayıl elə həmin ili Qum,  Kaşan və 

sfahanı  da  özündən  asılı  vəziyyətə  saldı.    1504-cü  ildə  isə  Yəzd  və  Kirman  da  işğal 

olunmuş  torpaqlar siyahısına  salındı.    Öz  qələbələri  ilə  tərəfdarlarını  ruhlandıran  gənc 

hökmdar  dayanmaq  bilmirdi.    O,    öz  qoşunu  ilə  birgə  Qərbə  doğru  hərəkət  etməyə 

başladı və 1507-ci ildə Van ilə Ərzincanı,  1508-ci ildə isə Ərəb  raqını tutdu.   smayılın 

qərbdə  hərbi  əməliyyatlar  keçirməsindən  istifadə  edən  Özbək  xanı  Şeybani  xan 

Xorasanı işğal etdi və şaha təhqiredici məktub yazdı,  cavabında şah  smayıl Xorasana 

gələcəyini  bildirdi.  Həqiqətən  də  1510-cu  ildə  Şah  smayıl  Xorasana  doğru  yürüşə 



başladı  və  1510-cu  il  dekabrın  1-də  Mərv  yaxınlığında  Şeybani  xanı  taktiki  fəndlə 

məğlub  etdi  və  Xorasanı  tutdu.    Artıq  Səfəvilər  dövləti  uğurlu  döyüşlər  sayəsində  Ön 

Asiyada nəhəng bir imperiyaya çevrildi.   

 

Səfəvilər dövründə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və sosial həyatında da mühüm 



dəyişikliklər  olmuşdu.  Təsərrüfat  həyatı  dirçəlmiş,  şəhərlər  inkişaf  edərək 

genişlənmişdi.  Xüsusilə də bu dövrdə sənətkarlıq və ticarət xeyli inkişaf edirdi.  Təbriz,  

Ş

amaxı,  Ərdəbil,  Bakı və başqa şəhərlər böyüyür və möhkəmlənirdi.  Ən böyük şəhər 



isə paytaxt Təbriz idi. Bu şəhər Qərb ilə Şərq arasında ticarətdə mühüm rol oynayırdı. 

Azərbaycan Səfəvi dövlətinin dövlət quruluşu feodal despotik şahlıq idi.  Hakimiyyətin 

başında  qeyri-məhdud  hakimiyyətə  malik  olan  şah  dururdu.  Ölkə  ərazisi  əvvəlcə  3,  

daha  sonra  isə  4  Bəylərbəyliyinə  bölünmüşdü.  Bu  bəylərbəyliklərinin  başında  da  şah 

tərəfindən təyin olunan bəylərbəyi dayanırdı.  O,  tabeliyində olan qoşunla təyin edildiyi 

ə

razidə sabitliyin qorunmasına cavabdeh idi. Üsyanlar zamanı qonşu bəylərbəyilər bir-



birinə qoşunla kömək də edirdilər.      

 

 



 

 

31.  Səfəvilər dövləti I Şah Təhmasibin  hakimiyyəti dövründə

1524-cü ildə Şah I  smayıl qəflətən vəfat etdi. Ondan sonra hakimiyyət başına gənc  

Ş

ah I Təhmasib çıxdı. Bu zaman ölkədə feodallar arasında çəkişmələr yenidən başlandı. 



Qızılbaş əmirləri hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək itaətdən boyun qaçırdılar. 

Ə

slində  dövlət  işlərinə  on  yaşlı  Təhmasibin  qəyyumu,  rumlu  tayfasının  başçısı  Div 



Sultan  nəzarət  etməyə  başladı.  Lakin  ustaclı  tayfasının  əmirləri  Köpək  sultan  və 

Abdulla xan onun hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə mane olurdular. Şahın gənc və 

təcrübəsizliyindən  istifadə  edən  iri  tayfa  başçıları  hakimiyyətə  gəlmək  uğrunda  bir-

birləri ilə qızğın mübarizəyə başladılar, qızılbaş tayfaları arasında gedən bu ziddiyyətlər 

nəticəsində mərkəzi hakimiyyətin fəaliyyəti əslində dayandı. Ölkədə hərc-mərclik hökm 

sürməyə başladı.   

 

 

Div sultan Səfəvi dövlətini parçalamaqdan qurtarmaq üçün başqa tərəfdarlarına da 



müraciət  etdi.  Kifayət  qədər  güc  toplamış  Div  Sultan  1526-cı  ildə  Köpək  Sultan 

qüvvələrinə qalib gəldi. 1527-ci ilin iyunda Naxçıvanda Arpaçayı sahilində Div Sultan 

Köpək  Sultana  yenidən  qalib  gəldi.  O  öldürüldü.  Lakin  az  sonra  Div  Sultanın  özü  də 


öldürüldü.  Beləliklə  Səfəvi  səltənətində  hərcmərclik  qüvvətləndi.  Təkəli  tayfasından 

Ş

ıxı  Sultan  ön  plana  çıxsa  da  Zülqədər  tayfasından  bir  nəfər  onu  qətlə  yetirdi.  1527-



1531-ci  illər  Səfəvilər  səltənətində  təkəli  tayfasının  hakimiyyətdə  möhkəmləndirmək 

cəhdi  artıq  həddi-buluğa  çatmış  olan  I  Təhmasib  tərəfindən  qətiyyətlə  alınmağa 

başlandı.    

1531-ci  ildə  təkəli  əmirlərindən  biri  Ülamə  bəy  Cənubi  Azərbaycana    yürüş 

etdi.Təbrizi  talan  edib  tayfanın  bir  hissəsilə  Osmanlıya  keçdi  və  sonralar  Sultan  I 

Süleymanın Azərbaycana yürüşlərində iştirak etməyə başladı. Lakin Təhmasib tezliklə 

itaətkarlıq göstərməyən feodalların müqavimətini qırdı.   

I Təhməsibin ona qarşı xəyanətdə ittiham olunan Hüseyn xanı edam etdirməsi gənc 

ş

ahın  hakimiyyətə  nəzarəti  ələ  almasına  sübut  idi.  Lakin  Təhmasibin  yerli  əyanların 



müqavimətini  qırmaq,  dövləti  möhkəmləndirmək  cəhdləri  uğurlu  olsa  da  Osmanlı 

dövləti ilə münasibətlərin pisləşməsi ümumi inkişafa müəyyən qədər mane olurdu.   

Bitlisi ələ keçirən Ülamə bəy Sultan Süleymanı Azərbaycan və  raqa yürüş etməyə 

təhrik  etdi.  1534-cü  ilin  yayında  Sultan  100  minlik  qoşunla  Azərbaycan  sərhədlərini 

keçdi və qısa vaxt ərzində Cənubi Azərbaycanın xeyli hissəsini tutdu. Lakin qışın sərt 

keçməsi,  ərzağın  çatışmaması,  ən  əsası  isə  Azərbaycanda  ciddi  müqavimətə  rast 

gəlmələri  Osmanlıların  buranı  tərk  etməsinə  səbəb  oldu.II  yürüş  1535-ci  ilin  yazında 

Təbrizə  yürüşlə  başladı,  lakin  buna  qədər  Şah  I  Təhmasib  əhalini  raqa  və  rana 

köçürmüş,düşmən  əlinə  keçməməsi  üçün  onların  yararlana  biləcəyi    hər  şeyi  məhv 

eləmişdi.Bu  isə  düşmənin  geri  çəkilməsinə  səbəb  oldu.1548-ci  ildə  isə  növbəti  dəfə 

Sultan    yürüşə  başladı,  lakin  eyni  mənzərə  ilə  qarşılaşdı,  üstəlik  Şah  paytaxtı 

Osmanlılara  yaxın  olan  Təbrizdən  Qəzvin  şəhərinə  köçürtmüşdü.1552-ci  ildə  Şah  I 

Təhmasib  müdafiədən  fəal  mübarizəyə  keçdi  və  xeyli  qənimət  ələ  keçirdi,  düşmən 

məğlub  edildi.Buna  cavab  kimi  1554-cü  ildə  Sultan  I  Süleyman  dördüncü  dəfə 

Azərbaycana  yürüş  etdi,  Naxçıvana  od  vuruldu.  Lakin  buna  baxmayaraq  Səfəvi 

qüvvələri  düşmənə  bir  neçə  dəfə  ağır  zərbələr  vurdular.Şirvana  hücum  etmiş  Qasım 

Mirzənin  qoşunu  məğlub  edildi.  Cəhdlərinin  boşa  çıxdığını  görən  Sultan  danışıqlara 

getdi  və  1555-ci  ilin  may  ayında  tərəflər  arasında  Amasiya  sülh  müqaviləsi 

imzalandı.Sülhə əsasən Qərbi Gürcüstan və Qərbi Ermənistan Osmanlılara verildi, Şərqi 


Gürcüstan,indiki Ermənistan isə Səfəvilərdə qaldı.  

 

 



XVI  əsrin  otuzuncu  illərində  Şirvanda  və  Şəkidə  əyanların  özbaşınalığını  görən 

Ş

ah  Təhmasib  1538-ci  ildə  Şirvanşahları  tamamilə  Səfəvilərə  birləşdirdi.  Şirvanşah  II 



Xəlilullahın ölümündən sonra (1524-1535) hakimiyyətə gələn Şeyxşahın oğlu Laxruxun 

zəifliyindən  istifadə  edən  yerli  əyanlar  Mərkəzi  hakimiyyəti  tanımaq  istəmədilər.  ona 

görə  də  1538-ci  ildə  Təhmasib  Şirvanın  yarımmüstəqilliyinə  son  qoydu.  1540-cı  ildə 

Bakı, 1541-ci ildə Tiflis tabe edildi. 1551-ci ildə Şəki birdəfəlik Səfəvi dövlətinə tabe 

olundu.  Bununla  da  onun  dövründə  vahid  Azərbaycanın    yaradılması  prosesi  uğurla 

başa çatdırıldı. Bu I Təhmasibin ən böyük uğurlarından idi.  

 

 

 



 

Ş

ah  I  Təhmasib,  eyni  zamanda,  ölkədə  ictimai  vəziyyətin,  mədəniyyətin  inkişafı 



üçün xeyli uğurlu addımlar atmışdır. Onun sarayında görkəmli alimlər, şairlər, incəsənət 

xadimləri yaşamış və Şah onları himayə etmişdir.     

                                   

 

 



  

32. Səfəvilər dövləti I Şah Abbasın hakimiyyət dövründə 

1587-ci  ildə  Mürşüdqulu  xan,  xüsusilə  ustaclı  və  şamlu  tayfalarından  olan 

qızılbaşların  Xorasan  qrupu  Qəzvində  on  altı  yaşlı  Abbası  şah  elan  etdilər.  Bu  vaxta 

qədər Qaracadağ, Ərdəbil, Xalxal, Talış istisna olmaqla Azərbaycanın bütün vilayətləri 

osmanlı  türklərinin  əlində  idi.  Qızılbaş  dövləti  inkişaf  etmiş  iqtisadi  bölgələrində, 

yüksək  mədəniyyətindən,  güclü  hərbi  potensialından  məhrum  edilmişdi.  Qızılbaşların 

Azərbaycan  Səfəvi  dövləti  tənəzzülə  uğrayırdı.  1587-ci  ildə  özbəklərlə  müharibənin 

qızğın vaxtında I Abbas atasının şəhərdə olmamasından istifadə edərək qızılbaş və fars 

ə

yanlarının köməyilə Qəzvini tutdu. O, qızılbaş bürokratiyasını özünə sadiq dayaq elədi.  



Ş

ah  Abbas  hər  şeydən  əvvəl  orduya  xüsusi  əhəmiyyət  verirdi.  taətsiz  feodallara 

qarşı  mübarizə  aparmaq,  xalq  hərəkatını  boğmaq  və  yürüşlər  üçün  qüdrətli  nizami 

orduya ehtiyac vardı. Ona görə də Şah Abbas hakimiyyətə gələndən sonra (1587-1629) 

Səfəvilərin  itirilmiş  ərazisini  geri  qaytarmaq  və  sarsılmış  qüdrətini  bərpa  etmək  üçün 

hərbi və inzibati islahat keçirdi. Nizami ordu yaradıldı. Eyni zamanda iranlılardan ibarət 

olan  şiə  ruhani  və  məmurlarının  dövlət  işlərində  iştirakını  gücləndirdi.  ri  torpaq 

sahiblərinin  sıxışdırılması,  edam  edilmiş  feodallann  torpaqlarının  ələ  keçirilməsi 

hesabına  şah  öz  şəxsi  torpaqlarını  xeyli  genişləndirdi.  Bu  mübarizədə  xeyli  feodal 


hakim  və  əmirlər  məhv  edildi.  Şah  Abbas  hakimiyyətə  qarşı  çıxan  təkəli  tayfasına 

amansız  divan  tutdu.  Onun  əmrilə  bir  sıra  tayfalar  məhv  edildi.  Yeni  şah  dövlətin 

maliyyə  vəziyyətini  yaxşılaşdırmaq  məqsədilə  yüksək  dövlət  vəzifələrinə  irəli  çəkilən 

bütün  şəxslərdən  peşkəş  adı  ilə  xəzinəyə  müəyyən  məbləğ  verilməsini  tələb  etdi.  Pul 

islahatı keçirdi. Maliyyə işi qaydaya salındı. 7,7 qram ağırlığında olan qızıl və gümüş 

skkələr  (Abbası)  uzun  müddət  təkcə  Səfəvilər  deyil,  şərqdə  sərbəst  dövriyyədə 

olmuşdur. 

On  illərlə  davam  edən  dağıdıcı  müharibələrdən  sonra,  1590-cı  ildə  stanbulda 

Səfəvi-Türkiyə  dövlətləri  arasında  sülh  müqaviləsi  imzalandı.  Sülh  müqaviləsi 

Azərbaycanı  Səfəvi  və  Türkiyə  dövlətləri  arasında  böldü,  ölkənin  böyük  hissəsi 

Osmanlı  feodallarının  sərəncamına  keçdi.  Şirvan,  Qarabağ,  Təbriz,  Sərab,  Marağa  və 

onların qərbində yerləşən digər torpaqlar Türkiyəyə verildi. Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ 

və Talış Səfəvilər tərəfində qaldı. Beləliklə, Səfəvi-Osmanlı arasında bağlanmış 1590-cı 

il müqaviləsi Azərbaycan torpaqlarını parçaladı. Əslində Amasiya müqaviləsinin şərtləri 

tamamilə pozuldu.  

Lakin  I  Şah  Abbasın  apardığı  məqsədyönlü  siyasət  Səfəvilər  dövlətinin  tədricən 

yenidən  dirçəlməsinə  şərait  yaratdı.  XVII  əsrin  əvvəllərindən  Azərbaycanda  Osmanlı 

hakimiyyəti zəiflədi.  

1603-cü  ilin  sentyabrından  I  Abbas  Azərbaycan  torpaqlarını  geri  qaytarmaq 

məqsədilə  hərbi  yürüşə  başladı.  Öz  növbəsində  Təbrizlilər  Osmanlılara  qarşı  üsyan 

qaldırdılar. 1603-cü ilin oktyabrında I Abbas Təbrizi tutdu. Yürüşlərini davam etdirən I 

Abbas  Mərənd,  Xoy,  Salmas,  daha  sonra  Culfa,  Naxçıvanı    və  b.  şəhərləri  azad  etdi. 

1604-cü  ilin  iyun  ayında  rəvan  qalası  tutuldu.  Elə  bu  ərəfədə  Gürcüstanla  məsələlər 

Səfəvilərin xeyrinə həll olundu.  

Bundan  sonra  Azərbaycanın  şimal  torpaqları  uğrunda  mübarizə  davam  etdirildi. 

1606-cı  ilin  iyun  ayında  Gəncə,  1607-ci  ilin  qışında  Bakı,  1607-ci  ilin  martında 

Dərbənd tutuldu. 1612-ci ilin Sərab sülhünə görə 1555-ci ilin sülh müqaviləsinin şərtləri 

bərpa olundu. 1618-ci ilin Mərənd sülhü bunu bir daha təsdiq etdi. 1639-cu il mayın 17-

də imzalanmış Qəsri-Şirin müqaviləsi Osmanlı-Səfəvi münasibətlərini bir daha yoluna 

qoydu və 1612-ci ilin müqaviləsini təsdiq etdi. Bağdad daxil olmaqla ərəb  raqı Osmanlı 



dövlətinə verildi. Eyni zamanda Van, Qars, Axıska əraziləri də Osmanlı dövlətinə çatdı.  

 

33.Səfəvilər dövlətində inzibati-idarəetmə, mülkiyyət  formaları. 



Təsərrüfat həyatı 

 

    Səfəvilər  dovləti  1501-ci  ildə  Şah  smayıl  Xətai  tərəfindən  yaranmışdır.  Bu 

dövlət  bəzən  Qızılbaşlar  dövləti  də  adlanırdı.  Dövlətin  başında  qeyri-məhdud 

hakimiyyətə  malik  şah  dururdu.O,eyni  zamanda  şiələrin  ruhani  başçısı  hesab 

edilirdi.Şahın yanında məşvərətçi orqan olan Ali məclis fəaliyyət göstərirdi. Ali məclis 

Azərbaycan tayfalarının ən nüfuzlu əmirlərindən ibarət idi. Şahın dünyəvi və dini işlərdə 

müavini  vəkil  adlanırdı  və  o  dövlətdə  ikinci  şəxs  sayılırdı.  Səfəvi  dövlətində  baş 

komandan  əmir-ülüməra  adlanırdı.  Bu  dövlətin    əsas  hərbi  qüvvəsi  Azərbaycan 

tayfalarından  ibarət  çərik  adlanan  hərbi  dəstə  idi.  Çərik  atlı  feodal  qoşunu  idi.  Çərik 

dəstəsinə  qorçubaşı  başçılıq  edirdi.  Mülki  işlərə  vəzir  başçılıq  edirdi.O,mədaxil  və 

məxaricə  nəzarət  edirdi.  Dini  işlərə  isə  sədr  rəhbərlik  edirdi.  Məhkəmə  işləri  şəriət 

normaları  əsasında  aparılırdı.  Məhkəmədə  hakimliyi  qazılar,  müftilər,  şeyxülislam 

edirdi. 

Səfəvi  dövlətinin  ərazisi  inzibati  cəhətdən  bəylərbəyiliklərə,  onlar  da 

mahallara  bölünürdü.  Bəylərbəyi  yalnız  şah  tərəfindən  seçilirdi.  Hər  bir  bəylərbəyi 

müəyyən  qədər  qoşun  saxlayırdı.  Səfəvilər  dövləti  dövründə  Azərbaycan  inzibati 

cəhətdən dörd bəylərbəyilikdən ibarət idi. Bunlar Şirvan, Qarabağ, Çuxursəəd və Təbriz 

bəylərbəyi  idi.  Mahallara  isə  qolbəyi  başçılıq  edirdi.XVI  əsrdə  isə  bu  naib  adlanırdı. 

Daha  kiçik  inzibati  ərazilərə  isə  sultan  başçılıq  edirdi.  Ali  hərbi  inzibati  mövqe  tutan 

şə

xs xan adlanırdı.Kətxudalar kəndlərə, kələntərlər isə şəhərlərə rəhbərlik edirdi.Hər bir 



şə

hərdə asayişin qorunmasına darğa başçılıq edirdi və o, kələntərdən asılı idi. 

Səfəvi dövlətində idarəetmədə irsilik prinsipi saxlanılırdı və bu müəyyən mənada 

ölkənin  abadlaşdırılması,  təsərrüfatın  inkişaf  etdirilməsinə  öz  təsirini  göstərirdi.  Yerli 

hakimlər də irsilik qaydasının saxlanılmasına can atırdılar. 

Qızılbaşlar  dövründə  Azərbaycanda  mülkiyyət  formaları  demək  olar  ki, 

dəyişməmişdir. Dövlətə məxsus torpaqlar divan adlanırdı.Şah ailəsinə mənsub torpaqlar 

isə xass və yaxud da xalisə toraqları idi. Feodalın şəxsi torpağı mülk,dini idarə torpağı 



vəqf  və  camaata  mənsub  icma  torpaqları  hələ  də  mövcud  olmuşdur.  Soyurqal  isə 

məhdudlaşdırılmışdır və soyurqalı tiyul əvəz etmişdir.Məhdudlaşdırılmasına baxmayaraq 

bu  mülkiyyət  forması  da  qalmaqda  idi  və  vergi,  məhkəmədən  azad  idi.  Tiyul  sahibi 

tiyuldar adlanırdı və o,dövlətə xidmət etməyə borclu idi.Tiyul torpaqları şərti torpaqlar 

idi  və  yalnız  şahın  icazəsi  ilə  irsən  keçə  bilərdi.Bu  torpaqlar  mülki  və  hərbi  xidmət 

müqabilində  verilirdi.Vəqf  torpaqları  isə  vergilərdən  azad  torpaqlar  idi.Dövrün  aparıcı 

torpaq mülkiyyət formaları isə divan və xalisə olmuşdur.Divan torpaqlarından gələn gəlir 

dövlət  xərclərini    ödəməyə  sərf  edilirdi.  Xalisədən  gələn  gəlir  isə  şahın  icazəsi  ilə  şah 

soyadı üzvlərinə xərclənirdi.Mülk torpaqları isə azad alış və satış obyekti idi.Mülk sahibi 

mülkədar  adlanırdı  və  o  istədiyi  vaxt    bu  torpaqları  bağışlaya,sata  bilərdi.    Camaat 

torpaqları  kəndlilərə  məxsus  torpaq  idi.  Bu  torpaqlar  bəzən  feodallar  tərəfindən 

mənimsənilirdi,çünki bu torpaqları ələ keçirmək nisbətən asan olurdu. 

 Səfəvilər  dövründə  təsərrüfat  həyatı  canlanmış,təsərrüfatda  bir  sıra  irəliləyişlər 

olmuşdur.  Lakin  XVII  əsrdə  təsərrüfat  həyatında  geriləmə  oldu.Bunun  əsas  səbəbi 

Səfəvi-Osmanlı  müharibələri  olmuşdur.Sikkələr  xarab  olmuş  və  bunun  nəticəsində 

ə

mtəə-pul münasibətləri zəifləmişdir.Bu da təsərrüfata ziyan vurmuşdur.Bu vəziyyətdən 



çıxış üçün isə əhalinin vergiləri üçqat artırılmışdır.Təsərrüfatda geriləmənin digər səbəbi 

isə  Hindistana  dəniz  yolunun  kəşf  edilməsi  nəticəsində  pək  yolunun  tədricən  öz 

ə

həmiyyətini itirməsi olmuşdur. 



  Kənd  təsərrüfatında  isə  bir  çox  irəliləyişlər  olmuşdur.  XVI-XVII  əsrlərdə 

Azərbaycanda Şərq ölkələrinə məxsus bütün məhsullar demək olar ki, yetişdirilirdi.Kənd 

təsərrüfatında bağçılıq,tərəvəzçilik inkişaf etdirilmişdir.Bu sahələrə görə Bakı, Naxçıvan, 

Təbriz, Şamaxı fərqlənirdi. 

 


Yüklə 0,62 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin