Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 35. AZ ƏRBAYCAN NAD R ŞAH ƏF ŞARIN HAK M YY ƏT DÖVRÜND Ə
- 36. Qaraba ğ xanlı ğı
- 38. Quba xanlı ğı. Az ərbaycanı vahid dövl ətd ə birl əşdirm ək c əhdi
- 39. C ənubi Az ərbaycan xanlıqları. A ğa M əh əmm əd şah Qacarın Şimali Az ərbaycana yürü şl əri
|
34. XVIII ƏSR N ƏVVƏLLƏR NDƏ XƏZƏRSAH L V LAYƏTLƏR N RUSLAR TƏRƏF NDƏN ŞĞALI. PETERBURQ RAZILAŞMASI.
Hər zaman Azərbaycan öz strateji mövqeyi, təbii sərvətləri, xammal ehtiyatları ilə qonşu ölkələrin, xüsusilə, Rusiyanın diqqətini cəlb edib. Rusiya hər zaman Azərbaycanı isğal etməyə can atıb. Öz gücünü bərpa edən1721-ci ilin Nistad sülhü ilə özünü imperiya elan edən, Avropaya, dənizlərə yol açan Rusiya Azərbaycanın
Xəzəryanı sahələrini isğal etməyi qərara alır. Bu yürüşün əsas məqsədi Xəzər dənizinin qərb sahilini ələ keçirmək və imkan daxilində burada möhkəmlənmək idi. XVIII əsrin ə vvəllərində Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrini isğal etmək siyasəti ilə Osmanlı dövlətinin siyasəti toqquşurdu.Osmanlı dövləti Rusiyanın bu əraziləri isğal etməsinə öz etirazını bildirir. Buna görə də I Pyotr məsələnin həllini gələcəyə saxlamağı qərara alır. Sonradan Rusların Xəzəryanı vilayətlərə soxulmağı üçün bəhanə tapılır. Guya Rusiya Şirvan üsyanı zamanı öldürülən tacirlərinin intiqamını almaq üçün bu ərazilərə qoşun göndərir. Ancaq bu sadəcə I Pyotrun əsas məqsədini pərdələmək üçün bir vasitə idi. I Pyotrun gəlməyini eşidən Hacı Davud kömək üçün Osmanlı sultanı II Əhmədə müraciət edir. Əhməd bu təklifi qəbul edir. Bununla da Osmanlı Türkiyəsi Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaq üçün yaxşı fürsət əldə edir. Rusiya həm inkişaf etməkdə olan manufaktura sənayesini xammalla təmin etmək üçün, həm də Osmanlının burada möhkəmlənməsinin qarşını almaq üçün isğalını sürətləndirir.1722-ci ildə I Pyotr Həştərxan əzazisindən işğala baslayır. Digər ərazilərdə isə ona qarşı ciddi müqavimət göstərilmirdi. Çünki səfəvi sərkərdələri qüvvələrin fərqini başa düşərək döyüşmürdülər. I Pyotr din amilindən istifadə edərək xalqı da öz tərəfinə çəkirdi. O, xristian əhaliyə onları müsəlmanların zülmündən xilas etməyə gəldiyini bildirirdi. Müsəlman əhaliyə isə bu ərazilərə işğal üçün yox, əmin-amanlıq yaratmaq üçün gəldiyini inandırmağa çalışırdı. Hətta bunun üçün Azərbaycan dilində Bəyannamə də qəbul edir. Əlbəttə, bu onun öz riyakar planının üstünü örtmək üçün vasitə idi. 1722-ci ilin avqustunda rus qoşunu Dərbəndə çatır. mamqulu bəy şəhərin açarını I Pyotra verir. I Pyotr sveçin müharibə təhlükəsi yaratmağına görə geri qayıtmağa məcbur olur, yerinə isə Matyuşkini komandir təyin edir. I Pyotrun əmri ilə 1722-ci ilin dekabrında Rəst şəhəri tutulur, 1723-cü il iyulun 6-da rus eskadrası Bakı körfəzinə daxil olur. Məhəmməd Hüseyn bəyin müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, rus qoşununun top atəşləri nəticəsində şə hər 1723-cü il iyulun 23-də zəbt edilir. Bakının tutulmasına I Pyotr o qədər sevinir ki, onun əmri ilə Sank-Peterburqda yaylım atəşi açılır. Bakı xanı isə həbs olunaraq Roqaçevskə sürgün olunur. Bakıdan sonra rus qoşunu Salyanı da asanlıqla ələ keçirir. 1723-cü il sentyabrın 12-də II Təhmasibin Sank-Peterburqa göndərdiyi elçisi smayıl bəy şahdan xəbərsiz Rusiya ilə razılaşma imzalayır. Səfəvi şahı bu razılaşmanı tanımasa da, 1724-ci ildə demək olar ki, eyni şərtlərlə yeni müqavilə imzalandı. Rusiya ilə Səfəvi arasında bağlanan Peterburq müqaviləsinə görə Xəzəryanı bölgələr- Səfəvilərin Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqları (Dərbənd, Bakı, Salyan, Lənkəran, Rəşt və Ənzəli) Rusiyaya ilhaq edilir. Bunun əvəzində isə Rusiya Səfəvi şahına ə fqanlarla mübarizədə hərbi yardım edəcəyini öz üzərinə götürür. Lakin Səfəvi şahı bu müqaviləni təstiq etmir. Beləliklə də, rusların Xəzəryanı bölgələrə olan 1722-1723-cü il isğalları başa çatır.
Öz növbəsində Osmanlı Türkiyəsi Azərbaycanın Cənublu-Şimallı qalan torpaqlarını qısa vaxtda işğal edir. Türk qoşunlarının Qafqaz ərazilərinə irəliləməsi Rusiyanı narahat etməsə də yenidən bir neçə istiqamətdə müharibə aparmağın çətinliyini başa düşən Rusiya Türkiyə ilə sülh danışıqları aparmağa məcbur oldu. 1724- cü il iyulun 12-də stanbulda Rusiya ilə Türkiyə arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Ə slində 1723-cü ilin Peterburq razılaşması təsdiq olundu.
35. AZƏRBAYCAN NAD R ŞAH ƏFŞARIN HAK M YYƏT DÖVRÜNDƏ Səfəvi şahı II Təhmasibin uğursuz daxili və xarici siyasəti, Azərbaycanın əslində Rusiya və Türkiyə arasında işğal zonasına bölünməsi ölkədə vəziyyəti son dərəcə ağırlaşdırdı. Belə bir şəraitdə vaxtilə Xorasana köçürülmüş Əfşar tayfasından olan Nadir xanın yüksəlməsi başlayır. Onun başçılığı ilə ruslar əvvəlcə Kürün sol sahil zonasından (1732-ci ilin Rəşt müqaviləsinə görə) sonra isə bütövlükdə Cənubi Qafqazdan (1735-ci ilin Gəncə müqaviləsi ilə) uzaqlaşdırıldı. Bunun ardınca 1735-ci ilin sonunda Türk qoşunları Ön Qafqazdan çıxarıldı. Hələ 1732-ci ildə II Təhmasibi taxtdan salaraq yerinə kiçik yaşlı III Abbas kimi əyləşdirən Nadir xan 1736-cı ildə III Abbasın müəmmalı ölümündən sonra özünü şah elan etmək qərarına gəldi. 1736-ci ilin martında Əfşarlar sülaləsindən olan Nadir (Muğanda, Cavad kəndi yaxınlığında) Suqovuşanda özünü şah elan etdi. Nadirin şah olmasına tərəfdar olmayan bir sira Azərbaycan feodalları, o cümlədən, Ziyadoğlu adı ilə məşhur olan Gəncə
xanları, habelə 32-lər, Kəbirli, Cavanşir tayfalarının başçıları ailələri ilə birlikdə Xorasana sürgün edildilər. Qazax və Borçalı Kartli hakimliyinə, Qarabağın erməni məlikləri (Vərədə, Çiləbörd, Gülüstan, Dizaq, Xaçın) Gəncə bəylərbəyliyinə tabe edildi. Nadir keçmiş inzibati bölgələri – Şirvan, Çuxursəd, Qarabağ və Təbriz bəylərbəyliklərini ləğv edərək, əslində Azərbaycan adı altında vahid inzibati bölgü yaratdı. Bölgünün mərkəzi Təbriz, hakimi qardaşı brahim oldu.
ayrı adamlar tərəfindən mənimsənilmir, birbaşa xəzinəyə gedirdi. Vergilər çox ağır idi. Xalq bu vergiləri ödəyə bilmirdi. Nadir şahın bu siyasəti əhalini tamamilə var-yoxdan çıxarırdı. Vergiləri verə bilməyənlərə Nadir şahin əmri ilə dəhşətli isğəncələr verirdilər. Bu cür işgəncələrdən təngə gələn əhali və mövqeyi sarsılmış iri feodallar Nadir şaha qarşı çıxışlara başladı.
Nadir şaha qarşı ən böyük üsyan 1738-ci ildə Carda baş verdi. Bu üsyanda brahim xan öldürüldü. Üsyanın qalib gəlməsinə səbəb Nadir şahın Hindistana səfərə çıxması idi. Lakin Nadir şah geri dönəndən sonra üsyanı yatırdı və iştirakçılarına divan tutdu. 1743-cü ilin əvvəllərində Şirvanda ran zülmünə qarşı yeni hərəkat geniş vüsət aldı. Belə bir tarixi şəraitdə özlərini Səfəvi xələfləri kimi təqdim edən yalançı sahzadələr I, II, III Sam Mirzələr meydana çıxdılar. I və II Sam Mirzələr Şirvanda fəaliyyət göstərirdilər. I Sam Mirzə 50 minlik qoşunla Surxay xanın müşayiəti ilə Yeni Şamaxıya girdilər. I Sam Mirzə Nadir sahın qoyduğu bütün vergiləri ləğv etdiyinə görə xalq onu dəstəkləyirdi. Lakin Nadir sahin oğlu Nəsrullah Mirzə böyük bir qoşunla I Sam Mirzənin qoşununu məğlub etdi və I Sam Mirzə öldürüldü. Lakin xalqın üsyanları, çıxışları zəifləmədi. 1743-cü ilin son rübündə azadlıq hərəkatına II Sam Mirzə başçılıq edirdi. Şamaxı əhalisi vergi yığanları və digər məmurları şəhərdən qovaraq II Sam Mirzəni bura dəvət etdilər. Nəsrullah Mirzənin basçılıq etdiyi ordu üç dəfə məğlub olsa da, nəhayət, top atəşi ilə Ağsu qalasını ala bildilər. II Sam Mirzə Gürcüstana qaçsa da, Kaxetiya çarı Teymuraz tərəfindən tutularaq Bərdəyə, Nəsrullah Mirzənin yanına göndərildi. Gözü çıxardılan II Sam Mirzə Qarsa göndərilərkən yolda öldü. Şə kidə də Nadir şaha qarşı Hacı Çələbi üsyana qalxdı. O, Nadir şahın başının Osmanlı dövləti ilə qarışıq olmasından istifade edərək Şəki xanlığını yaratdı və Nadir ş ahin onun üstünə gələcəyindən ehtiyat edərək əhalini Gələrsən-görərsən qalasına yığdı. Hacı Çələbi nə qədər mübarizə aparsa da, Nadir şah onun üsyanını da yatiırdı və Hacı Çələbini özünə tabe etdi. Nadir şaha qarşı baş vermiş III Sam Mirzənin üsyanı da yatırıldı. Bu dövrün bütün üsyanlarının məğlub olma səbəbləri eynidir. Heç birində birlik yox idi, vahid mərkəzdən idarə edilmirdi, kortəbiiliyi ilə seçilirdi. Bununla belə həmin üsyanların böyük tarixi əhəmiyyəti vardı. Azərbaycan, Dağıstan, Gürcüstan, indiki Ermənistan və əsarətə alınmış digər ölkələrdə xalq azadlıq hərəkatının genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaranırdı. Aramsız ara müharibələri nəticəsində gərgin iqtisadi vəziyyət, sinfi mübarizə nəticə etibarilə Nadir şahin dövlətinin süqutuna səbəb oldu. Nadir şahin özü isə 1747-ci il iyunun 20-də sui-qəsd nəticəsində öldürüldü.
Qarabağ xanlığının əsası Pənahəli xan tərəfindən qoyulmuşdur. O,1738-ci ildə Nadir şahın qulluğundan uzaqlaşaraq Qarabağa gəlir və Qarabağ bəylərbəyliyinin qərbində yeni xanlığı yaratmağa başlamışdır.Bu xanlıq cənubda Araz çayı, qərbdə rəvan, şimalda Sınıq körpü, şərqdə Kür çayı ilə həmsərhəd idi. Xanlığın əsası isə 1748- ci ildə qoyulmuşdur. Pənahəli xan əvvəlcə Qarabağda müstəqil fəaliyyət göstərən ayrı - ayrı feodal hakimlərini mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirmək siyasəti yürüdərək sonradan xanlığın ərazisini genişləndirməyə başladı. Birinci mərhələdə müdafiə xarakterli qalalar (1748 –ci ildə Bayat qalası, sonra isə Şahbulaq qalası) tikdirdi. Qarabağ ərazisində yerləşən 5 məlikliyi (Çiləbörd, Vərəndə, Gülüstan, Dizaq, Xaçın) mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi. Pənahəli xan 1756-1757 – cı ildə Şuşa qalasını tikdirərək, onu xanlığın inzibati və ticarət mərkəzinə çevirdi. Qarabağ xanı Pənahəli xanın əsas məqsədi Gəncə, rəvan, Naxçıvan, Ərdəbil xanıqlarını ələ keçirməkdən ibarət idi. Bu xanlıqları nigah diplomatiyası ilə öz təsir dairəsinə salan Pənahəli xan cənub – qərbə doğru əraziləri – Tatev , Sisyan, Qafan, Mehrini də Qarabağa birləşdirdi.
1751- ci ildə Qarabağ xarici müdaxilə ilə sarsıldı. randan Məhəmmədhəsən xan Qacar Qarabağa hücum etdi. Qarabağı bu basqından qorumaq üçün Şəki hakimi də ciddi köməklik göstərdi.Məhəmmədhəsən xan Qarabağı tərk edən kimi xanlıq ərazisinə yeni bir işğalçı-Urmiya hakimi Fətəli xan Əfşar hücum etdi.1760- cı ildə Qarabağa daxil olan Ə fşar Şuşa qalasını mühasirəyə aldı. Pənahəli xan oğlunu ( brahimxəlil xanı) girov verərək Şuşanı mühasirədən azad etdi.
Bu dövrdə randa hakimiyyət uğrunda mübarizəyə qoşulan Kərim xan Zənd Urmiya xanı Fətəli xan Əfşara qarşı ittifaq təklif etdi və Qarabağ xanı bu təkliflə razılaşdı. 1763 – cü ildə birləşmiş qüvvələr Urmiya xanlığına qarşı uğurlu hərbi
ə məliyyat keçirərək qalib gəldilər. Lakin qələbədən sonra Kərim xan Zənd Pənahəli xanı randa (Şirazda) saxladı. Beləliklə, 1763-cü ildə Qarabağda hakimiyyət girovluqdan azad olunan brahimxəlil xana (1763-1806) tapşırıldı.
brahimxəlil xan Qarabağda hakimiyyətə gəldikdən sonra Gəncə, Naxçıvan, rəvan və Qaradağ xanlıqları üzərində siyasi üstünlüyünü qoruyurdu.Şəki xanı Səlim xanla qohumluq münasibətləri yaratmışdı, həmçinin brahimxəlil xan Gürcü çarı II rakli ilə də dostluq münasibətləri saxlayırdı. Qarabağın daxili siyasi vəziyyəti 60-80- ci illərdə nisbətən pozulsada, brahimxəlil xan xanlıq daxilində siyasi sabitliyi bərpa edərək, hətta hərbi yürüşlərə də çıxdı. Lakin Qarabağ xanının Naxçıvan və Xoy səfərləri uğursuz sona çatdı. 1795- ci ildə Qarabağ xanlığı ağa Məhəmməd xan (sonra ş ah) Qacarın yürüşləri ilə yenidən sarsıldı. Lakin 1797–ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarın öldürülməsi Qarabağda brahimxəlil xanın hakimiyyətinin bərpa edilməsinə şə rait yaratdı. Qarabağ xanlığı rusların Azərbaycana işğalına qədər (1805-ci ilə) öz varlığını qorudu.
37. Şəki xanlığı Şə ki xalığının əsası 1743-cü ildə Hacı Çələbi Qurban oğlu tərəfindən qoyulmuşdur. Nadir şaha qarşı mübarizə aparan Hacı Çələbi onun ölümündən sonra öz ə razilərini genişləndirməyə başladı. Şəki, Ərəş və Qəbələ mahallarına sahib olduqdan sonra Şəki xanı həm Təbrizi, həm də Qarabağı ələ keçirmək iddiasında idi. Lakin Çələbinin Qarabağ və Təbriz səfəri uğursuz oldu .
Hacı Çələbi Qarabağ səfərinə Şirvan xanı ilə birgə çıxdı. Müttəfiqlər Kəbirli mahalındakı Bayat qalasını bir aydan artıq mühasirədə saxlasalar da, Qarabağın işğal edilməsi mümkün olmadı. Qarabağ və Gəncə xanlıqlarını ələ keçirməyə çalışan Kartli və Kaxetiya çarlıqları Çələbinin Qarabağ üzərinə yürüşündən sonra fəallaşmağa başladılar. Gürcü çarları Teymuraz və II rakli ilə Çələbinin ilk qarşılaşması 1751- ci ildə Carda baş verdi. Çələbi bu döyüşdə böyük qələbə qazandı. Şəki xanlığının uğurları həm yerli xanları, o cümlədən gürcü çarlarını ona qarşı birləşməyə sövq etdi. 1752- ci il martın 21- də Qarabağ, Gəncə, rəvan, Naxçıvan xanları ilə gürcü çarlarının ittifaqı gözlənildiyi kimi baş tutmadı. Gürcü çarları Azərbaycan xanlarını əsir götürdülər və bu hadisə “Qızılqaya xəyanəti” kimi tarixə daxil oldu. Hacı Çələbiyə qarşı gürcülərlə birləşən Azərbaycan xanlarını Şəki xanı əsirlikdən azad etdi. 1752-ci ildə gürcülər üzərinə hücuma keçən Çələbi xan hətta Qazax və Borçalı ərazilərini də işğal etdi. 1755- ci ildə Şəki xanı Şirvana hücüm etdi. Lakin Şirvan xanlığı Quba xanlığı tərəfindən müdafiə olundu.
1755-ci ildə Çələbi xanın ölümündən sonra hakimiyyətə əvvəlcə Ağakişi bəy Məhəmməd xan, sonra isə Hacı Çələbinin nəvəsi Hüseyn xan gətirildi. Bu tarixdən etibarən Quba ilə isti münasibətlər saxlayan Hüseyn xan Fətəli xanla birləşərək Şamaxı üzərinə uğurlu yürüş həyata keçirdi. Lakin onlar arasında ittifaq 1768 – ci ildə pozuldu. Öz aralarında baş vermiş döyüşün qalibi isə Quba xanı Fətəli xan oldu. 1769 – cu ildə iki tərəf arasında sülh müqaviləsi imzalandı. 1779 – cu ildə Hüseyn xanın ölümündən sonra hakimiyyətə Əbdulqadir xan gəldi. Lakin onun Şəkidə hakimiyyəti Quba tərəfindən dəstəklənsədə, Qarabağ xanlığı tərəfindən qəbul edilmədi və nəticədə Məhəmmədhəsən ağa Şəki xanı elan edildi. Onun hakimiyyəti illərində Quba ilə münasibətlər kəskinləşdi. 1785 – ci ildə baş vermiş döyüşdə Şəki xanı məğlub edildi. Bu tarixdən başlayaraq Qubalı Fətəli xanın ölümünə qədər (1789) Şəki Qubadan asılı şə kildə idarə edildi. Fətəli xanın ölümündən sonra Şəki müstəqil siyasət yürütməyə başladı.1795-ci ildə ran hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacarın hücumu zamanı Məhəmmədhəsən xanın hakimiyyəti ləğv edildi. 1804 – cü ildə Şəkidə hakimiyyətə qardaşı Səlim xan gəldi. Səlim xan Şəkini 1805 – ci ilə qədər , yəni Rusiya himayəsinə keçənə qədər idarə etdi. 38. Quba xanlığı. Azərbaycanı vahid dövlətdə birləşdirmək cəhdi Quba xanlının əsası XVIII əsrin əvvəllərində qoyulmuşdur. Xanlığın ilk hakimi Hüseynəli xan (1722 - 1758) Salyan, Axtıpara, Altıpara, Doqquzpara ərazilərini xanlığa birləşdirmişdi. Hakimiyyətə Fətəli xanın (1758 - 1789) gəlməsi ilə Quba xanlığı öz tarixi inkişafında yeni mərhələyə qədəm qoydu. Fətəli xan əvvəlcə daxildə bəzi islahatlar keçirərək xanlığın daxili iqtisadi və siyasi sabitliyini təmin etdi. Bu islahatlar içərisində vergi islahatı, məmurların idarə etmə mexanizmində dəyişikliklər, xanlıq ərazisinə bəzi tayfaların köçürülməsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. Fətəli xan islahatların ardından Quba bayrağı altında Azərbaycan ə razilərini birləşdirmək siyasəti yürütməyə başladı. Əvvəlcə 1757-ci ildə Salyan üzərinə hücuma keçdi. Salyan hakimi brahim bəy Rübdərini silah gücünə hakimiyətdən uzaqlaşdıraraq xanlığı Qubaya birləşdirdi. Fətəli xan Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzə və Tabasaran hakimi ilə ittifaqa girdi. Həmzə ilə ittifaqı gücləndirmək üçün onun bacısı Tutu Bikə ilə evləndi. Lakin sonralar Həmzə ilə münasibətlər pozuldu. Fətəli xan Salyanın ardından mühüm əhəmiyyətə malik Dərbəndə qarşı müdaxi- ləyə başladı. Dərbənd əhalisi və feodallar da Fətəli xanı dəstəkləyirdilər. O, əvvəlcə Samur çayının sağ sahilindəki torpaqları- Müşkür, Niyazabad, Şabran, Rustov, Beşbarmağı tabe etdi. Daha sonra 1759–cu ilin noyabrında Dərbənd şəhərini ələ keçirərək Dərbənd hakimi Məhəmməd Hüseyn xanı hakimiyyətdən devirdi. Dərbəndin idarəsi Mirzə Sadiq Məmmədəliyevə və Mirzə bəy Bayata tapşırıldı.
Dərbənddən sonra böyük strateji əhəmiyyəti olan Bakının birləşdirilməsi başlandı. Bakı xanlığı 1766 - cı ildə Qubanın himayəsinə keçdi. Quba üçün böyük iqtisadi əhəmiyyətə malik olan Bakıda əhalinin böyuk bir hissəsi Quba xanlığına birləşməyi dəstəkləyirdi. Fətəli xan Bakını ələ keçirmək üçün nigah diploma- tiyasına əl atdı. Öz bacısını (Xədicə bikə) Bakı xanı Məlik Məhəmmədlə evləndirərək əvvəlcə Bakının daxili işlərinə müdaxilə etdi. Onun ölümündən sonra isə səltənət valisi Fətəli xanın bacısı Xədicə Bikə təyin olundu. Fətəli xan 1768 – ci ildə Şamaxı xanlığını, 1785- ci ildə isə Şəkini özündən asılı hala salaraq demək olar ki, bütün şimal – şərqi Azərbaycanı Qubanın hakimiyyəti altında birləşdirdi. Cavad xanlığı isə hələ 1768 - ci ildə Qubanın təsir dairəsinə daxil olmuşdu. Lakin, Quba xanlığının möhkəmlənməsi diğər xanlıqları və ayrı – ayrı feodal hakimlərini narahat etməyə başladı və ona qarşı ittifaq təşkil olundu. 1774- cü ildə Şamaxı xanı və Dağıstan feodalları Qubaya qarşı yürüş təşkil etdilər (Gavduşan döyüşü). Quba bu hücumdan Rusiyanın dəstəyi ilə müdafiə olundu. 1789 – cu ildə Fətəli xanın ölümündən sonra hakimiyyətə Əhməd xan(1789-1791) və ondan sonra Şeyx Əli xan (1791-1810) keçsədə, Quba xanlığı zəifləməyə və tutduğu əraziləri itirməyə başladı. 1806-cı ildə Rusiya tərəfindən işğal olundu. 39. Cənubi Azərbaycan xanlıqları. Ağa Məhəmməd şah Qacarın Şimali Azərbaycana yürüşləri Nadir şahın ölümündən sonra (1747-ci il mayın 8-dən 9-a keçən gecə, yaxud iyunun 16-sı) bir il yarım müddətində (1747-1748), 4 iddiaçı şah taxtı uğrunda mübarizə apardı-bunlar Nadir şahın qardaşı oğlu Əli Qulu Mirzə, (Agil şah adı ilə, onun qardaşı brahim Mirzə, Səfəvi nəslindən olan və II Süleyman adını götürən Səid Məhəmməd, nəhayət Nadir şahın nəvəsi Şahrux idilər. Lakin bunların heç biri hakimiyyətdə qala bilmədilər. Dövlət süqut etdi. Həm Şimali, həm də Cənubi Azərbaycanda ayrı-ayrı feodal dövlətləri yarandı. Cənubi Azərbaycan xanlıqlarından Ərdəbil, Maku, Cərab, Təbriz, Urmiya, Salmas, Qaradağ, Mərənd, Marağa, Astarabad və s. göstərmək olar. Azərbaycanın cənubunda yerləşən və əsası Fətəli xan Əfşar (Əfşar tayfası) tərəfindən qoyulan Urmiya xanlığı 1747 – ci ildən 1763 – cü ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir. Həmin tarixdə xanlıq Kərim xan Zənd və onun müttəfiqləri tərəfindən tutulmuşdu.
Qaradağ xanlığının əsasını isə Kazım xan (1748-1752) qoymuşdur (Qaradağ tayfası). Xanlığın mərkəzi Əhərdə yerləşirdi. Qaradağ xanlığı 1782-ci ildə Xoy və Qarabağ xanlıqlarının birləşmiş qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdu.
Təbriz xanlığının banisi Dünbuli tayfasından olan Nəcəfqulu xan (1745-1780) (başqa məlumata görə Əmir Aslan xan) olmuşdur. Müəyyən vaxtlarda Urmiya xanlığından asılı düşsədə, sonradan müstə- qillik qazanmışdı.
Marağa xanlığının əsası Əliqulu xan Müqəddəm (Müqəddəm tayfası) (1747- 1750) tərəfindən qoyulmuşdur. Ağa Məhəmməd Qacarın hakimiyyətə gəlişinə qədər fəaliyyət göstərmişdir.
Ə
yaradılmışdı. O, Qarabağ xanı və Lənkəran xanı ilə dostluq münasibətləri saxlayırdı. Kərim xan Zənd tərəfindən 1779-cu ilə qədər əsir saxlanılsada, sonra- dan xanlığın idarəsini yenidən ələ almışdı.
Xoy xanlığının ilk hakimi Şahbaz xan (1747-1763) (başqa məlumata görə Ə hməd xan) olmuşdur. Xoy xanlığı Urmiya xanlığı ilə dostluq münasibətləri saxlayırdı. Maku xanlığı isə Bayat tayfasından olan Əhməd Sultan(1747-1778) qoymuşdur. Sonra isə brahim bəy hakimiyyətdə olmuşdur. Xanlığın paytaxtı Maku şəhəri olmuşdur.
Sərab xanlığının əsası Şəqaqi tayfasının başçısı Əli xan (1747-1786) tərəfindən qoyulmuşdur. Kərim xan Zəndin dövründə nominal asılı şəkildə idarə olunsada, xanlıq sonradan müstəqilliyə qovuşmuşdur.
Astarabadda, sonra isə Mazandaranda Qacar tayfasından olan Məmməd Həsən xan hakimiyyətdə olmuşdur. Sonra o, Təbrizi də tutmuş, oğlu Ağa Məmməd xanı buraya hakim təyin etmişdir. Kərim xan Zəndin ölümündən sonra (1779), XVIII əsrin 80 - ci illərində randa hakimiyyəti ələ keçirən Ağa Məhəmməd xan Qacar bütün Ön Qafqazın işğalını planlaşdırırdı.Əvvəlcə Azərbaycan və Dağıstan feodallarına xəbərdarlıq edərək tabe olmalarını tələb etdi və rədd cavabı aldı. Bu səbəbdən Ağa Məhəmməd xan Qacar 1795- ci ildə Qafqaza yürüşə başladı və rəvandan keçərək Qarabağa soxuldu. Şuşa qalası mühasirəyə alındı. Şuşanın 33 günlük mühasirəsindən sonra uğursuzluğa düçar olan Ağa Məhəmməd xan Qacar Tiflisə dorğu istiqamət götürdü. Azərbaycan xanları (Quba, Qarabağ, Talış) Qacardan qorunmaq məqsədilə Rusiyadan yardım istədilər. 1796 - cı ildə rus qoşunu Azərbaycana daxil olduğu zaman (general Valeriyan Zubovun başçılığı ilə) Ağa Məhəmməd xan Qacar rana geri çəkildi. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycana növbəti səfəri 1797-ci ilə təsadüf edir. 1796-cı ildə rus çariçası II Ekaterinanın qəflətən ölümündən sonra taxta çıxan oğlu Pavel Rus qoşunlarını Qafqazdan geri çağırdı. Bu fakt 1796-cı ildə randa şah taxtına keçən Ağa Məhəmməd ş ah Qacara Azərbaycana yeni səfəri üçün münbit şərait yaratdı. Əvvəlcə Şuşa üzərinə hücüm edərək qələbə qazandı. Lakin 1797-ci il iyulun 4-də Ağa Məhəmməd şah Qacarın qəfildən öldürülməsi Qarabağ, Bakı , Gəncə, rəvan və s. xanlıqlarının azad olmasına şərait yaratdı.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|