23. Qazan xanın islahatları
Orta və Yaxın Şərqdə Hülakü dövlətinin özülünün sarsılması Hülakü
hökmdarı Qazan xanın (1295-1304) hakimiyyəti dövründə vəziyyəti nizama
salmaq məqsədilə bir sıra islahatlar həyata keçirilməsinə səbəb oldu. Bu islahatın
ideoloqu Qazan xanın vəziri Fəzlullah Rəşid-əd-din olmuşdu. O, rəiyyətə
(kəndlilərə) və ümumiyyətlə, xərac ödəyən bütün kənd və şəhər əhalisinə qarşı
ə
dalətli siyasət yeritmək prinsipindən çıxış edirdi. Onun fikrincə, dövlətin rifahı,
firəvanlığı rəiyyətin çalışqanlığından və əməyindən, əkinçilik və ticarət
işlərindən asılıdır. Buna görə də o, hər hansı bir cəmiyyətin yaşayıb irəli getməsi
üçün başlıca dayaq olan 3 sosial təbəqənin (rəiyyətin, sənətkarların və tacirlərin),
kənd və şəhərlər əhalisinin əməyinə qayğı ilə yanaşmağı tələb edirdi.
Din islahatı. Xalq kütlələri ilə yaxınlaşmaq üçün Qazan xanın başlıca
islahatlarından biri dövlətin islam dininə münasibətinin dəyişməsi idi. Qazan
xan müsəlman ruhaniləri və yerli feodallarla yaxınlaşmaq üçün ilk növbədə
islam dinini qəbul etdi və din islahatı keçirdi. Qazan xanın əyanları və ordusu da
islamı qəbul etdi. O, özünün türk adına müsəlman adı əlavə edərək Qazan
Mahmud adını qəbul etdi. slam 5-ci ulusun dövlət dininə çevrildi. Qazan xanın
göstərişi ilə bütpərəst məbədlər dağıdıldı, yerinə məscidlər tikilirdi. 1297-ci ildə
Qazan xan Şirvana, Bakıya gəldi. Bu gəliş onun Şirvan dövləti ərazisində
tanınmış müsəlman ocaqlarından biri olan Bibi - Heybət türbəsinin ziyarəti ilə
bağlı idi.
Qazan xanın Rəşid-əd-dinlə birlikdə keçirdiyi başlıca islahatlardan biri
torpaq islahatı idi. 1303-cü ildə hərbi iqta torpaqları haqda qanun verildi. lk
elxanların dövründə iqta başlıca olaraq yüksək rütbəli qoşun başçılarına verilsə
də yeni qanuna görə, artıq bütün monqol döyüşçülərinə irsi iqta verilirdi. Torpaq
almaqla kiçik feodallara çevrilən döyüşçülər kütləsinə 1303-cü il qanunu ilə
böyük üstünlük və imtiyazlar verilirdi. Əkin yeri, suvarma qurğuları və s. ilə
birlikdə həmin torpaqla bağlı olub, onu əkib becərən rəiyyətlər də torpaq
sahibinin ixtiyarına keçirdi. Qanuna görə monqol döyüşçülərinə paylanılan iqta
torpaqlarının keçmiş rəiyyətləri başqa torpaqlara qaçıb dağılmışsa və bu
qaçqınlıqdan 30 ildən çox vaxt keçməyibsə, indi yeni sahiblərinə qaytarılmalı
idi. Lakin dövlətin verdiyi iqta torpağını satmaq, bağışlamaq qadağan olunurdu.
Vergi islahatı. Vergilər müəyyən olunmuş bir vaxtda yığıla bilərdi, natura
ilə, pul və biyarla ödəniləcək mükəlləfiyyətlərin müddəti dəqiq göstərilirdi.
Müqatiə sistemi (vergi yığımının icarəyə verilməsi) ləğv edilirdi. Vergilərin
qədəri və ödəniş vaxtı dəqiq bildirilirdi. Taxıl vergisi əkinçilərdən yalnız ildə iki
dəfə:-21 mart-11 aprel və 22 sentyabr-12 oktyabr arasında və ya ildə bir dəfə (20
gün içərisində) yığıla bilərdi. Göstərilən zaman xaricində və ya artıq vergi tələb
etmək ağır cəzalarla qadağan edilmişdi.
Yam və poçt mükəlləfiyyətləri kəndlinin üzərindən götürüldü. Vahid rabitə
sistemi yaradıldı. Başlıca yollarda üç fərsəxdən (21 km) bir yam (rabitə
dayanacaqları) açıldı. Yam əmirlərinin ixtiyarına istənilən sayda qulluqçu və
atlar verildi. Ezam olunan dövlət elçiləri yol xərcini rəiyyətdən deyil, divandan
almalı, karvansaralarda gecələməli, lazımi məntəqəyə getmək üçün yalnız yam
xidmətindən istifadə etməli idilər.
Pul islahatı.Elxanilər ilk zamanlar 3,072 qramlıq gümüş dirhəm tətbiq
edirdilər.Alış-veriş, bazar hesabları dirhəmlə gedirdi. Kəsilən pulların mədən
tərkibi qarışıq olduğundan çətinliklər yaranırdı. Qazan xanın məsləhətı ilə
dirhəmin gümüş dəyəri kiçildildi. Bir dirhəm 2,304 qram saf gümüşə bərabər
tutuldu.
Dövlətin bütün bölgələri, əyalət və qəzaları daxil olmaqla ərazi və
mülklərin yerini, ölçüsünü, sərhədlərini qeydə alan kadastr cədvəlləri (dəfatiri-
qanun) tutulurdu. Xüsusi katiblər bütün mülk, xasse əmlakı və xeyrət vəqflərini
kadastr dəftərlərinə qeyd edirdilər. Əmlak sənədinin tərtibi üçün yarım dinardan
artıq rüsum alana ölüm cəzası qoyulmuşdu.
Qazan xanın varisi Məhəmməd Xudabəndə (Ölcaytu) xanın hakimiyyəti
illərində (1304-1316) islahatlar davam etdirilirdi və yerli feodalların, o
cümlədən, Şirvanşah hakimiyyətinin hüquqlarının tədricən bərpa edilməkdə idi.
Hətta baş vəzir Rəşid-əd-din Şirvanşah Keykavus ilə qohumluq münasibəti
qurmuşdu.
24. Monqol ə sarə ti dövründə Azə rbaycanda mülkiyyə t formaları,
vergi və tə sə rrüfat hə yatı
Hülakü dövlətində yuxarı silkin nümayəndələri dörd qrupa bölünürdü: Elxanlar
və sülalə üzvləri; 2) Türk-monqol mənşəli hərbi-köçəri varlılar; 3) Ali rütbəli müsəlman
təbəqəsi; 4) Yerli feodallar.
Son 600 ildə Yaxın və Orta Şərq üçün ənənəvi torpaq qurumlarının adları demək
olar ki dəyişməmişdi. Monqollar torpaq sahibkarlığında elə bir dəyişiklik
etməmişdilər.Hülakilər dövründə də hökmdar torpaqları divan torpaqları adlanırdı. Belə
torpaqlar ilk 60-70 il ərzində xeyli artsa da 90-cı illətrdə divan torpaqları monqolların
soyurqal adlandırdığı bəxşiş kimi paylanmaqda idi.Monqolların dövründə mülk, divan,
vəqf torpaqlarını ələ keçirməsi nəticəsində meydana gələn incu adlı irsi sülalə torpaqları
geniş yayılmışdı. ncu sahibi bu torpaqların vergi toplamaq hüququnu başqa birinə
bağışlaya bilərdi.Birbaşa elxana məxsus torpaqlar isə ncuyi-xas adlanırdı. Başqa cür:
incu təkcə Elxana yox, eyni zamanda onun ailə üzvlərinə də aid olurdu. Xas incu isə
yalnız Elxanlara (hökmdarlara) məxsus idi. Vəqf torpaqları Hülakü dövlətində bütpərəst
ilk Elxanilər dövründə zəbt olunmaqda idi. Lakin Elxan Qazan xan islamı qəbul
etdikdən sonra bu torpaqların yenidən vəqflərə verilməsi başlandı. Bundan başqa elat
torpaqları (örüşlər), icma torpaqları və s. var idi.
Vergilər. Azərbaycan Monqol Xaqanlığının tərkibinə qatıldıqdan sonra
Monqolların xeyrinə alınan əsas vergi - torpaq vergisi - xərac məhsulun 60-70 %-ni
təşkil edirdi. Bundan başqa çoxlu məhsul və pul yığımları movcud idi. Xüsusilə Hülaki
dövlətinin yaranması ilə vergilərin sayı 40-a çatmışdı. Hələ 1254-cü ildə monqollar 10-
60 yaş arası bütün kişiləri vergi siyahısına salmışdılar. Monqollarda ərazi və əmlakdan
alınan vergi kalan adlanırdı. Monqolların tətbiq etdiyi ağır vergilərdən biri qopçur
(adambaşına alınan vergi) adlanırdı. Bu vergini əvvəllər maldarlar ödəyirdi. Köçəri
maldarlar hər 100 qoyundan birini kopçur kimi verərdi. Tədricən qopçur can vergisinə
çevrilərək oturaq əhaliyə də aid edildi. Yerli əhalidən adambaşına 7 dinar alınırdı.
Ödəməyənin özü, ailəsi qul kimi satılrdı. Tacirlərdən və bazara gətirilən mallardan
rüsum-tamğ a alınırdı. Bac isə tacir və sənətkarkarın ödədiyi gömrük haqqı idi. Bundan
başqa nal vergisi, sabun pulu, köç pulu, tabkur və s. vergilər var idi. Monqol ordusunu
saxlamaq üçün tağ ar, meyvə bağlarında bağşümari, ailə sahibi olanlar xanəşümari,
monqol sarayının saxlanması üçün ixracat və rüsum vergisi ödənirdi. Təqaüdçü
hərbçilər və əyanlar üçün isə rəiyətdən avarizat adlı vergi yığılırdı. Mükəlləfiyyətlər
içərisində isə ən ağırı tərx adlanırdı Əhalidən monqol ordusu üçün lazım olan ən
keyfiyyətli mallar dəyər-dəyməzinə, bazar dəyərindən çox aşağı qiymətə alınırdı. Və
ya əksinə xəzinə təsərrüfatında istehsal edilən məhsullar (xurma,düyü, yəhər və s)
məcburi qaydada bazar qiymətindən baha qiymətə əhaliyə satılırdı. Bundan başqa əhali
“gecələmə hüququ” adlı hərbi qulluqçuları evində gecələmək üçün yerləşdirmə
mükəlləfiyyəti daşıyırdı. Həmçinin əmək mükəlləfiyyətləri –saray, qala, kanal tikintisi
də var idi.
25. Ə mir Teymur və Toxtamış ın Azə rbaycana yürüş lə ri.
XIV əsrin 80-90-cı illəri xalq kütlələrininTeymurun və Toxtamışın işğalçı
yürüşlərinə qarşı apardıqları mübarizə ilə səciyyələnir.
Orta Asiyada Teymur imperiyasının yaranması və eləcə də Qızıl Orda xanı
Toxtamışın Azərbaycanı ələ keçirmək məqsədilə etdiyi yürüşlər ölkənin daxili iqtisadi
və siyasi vəziyyətini çətinləşdirdi. Hər iki sərkərdənin yürüşləri nəticəsində
Azərbaycanın əsas strateji ərazisi Cəlairilərin hakimiyyətindən çıxaraq müxtəlif
vaxtlarda Teymurun caniş
inlərinin, bir sıra yerli feodalların və Qaraqoyunluların
nüfuzunda oldu.
1385-ci ildə Mərkəzi Asiyada baş vermiş hadisələrlə əlaqədar Əmir Teymur
Sultaniyyədən Səmərqəndə qayıdır. Bundan istifadə edən Qızıl Orda xanı Toxtamış
1385-ci ilin qışında 90 minlik ordu ilə Təbrizə qədər gəldi və hiylə yolu ilə şəhəri
tutaraq qarət etdi. Marağa, Mərənd, Naxçıvan və Əhər şəhərlərini qarət edərək Qarabağa
gəldi və burada çoxlu qənimət və 200 minlik əsirlə Qızıl Ordaya qayıtdı.
1386-cı ilin yazında Əmir Teymur yenidən Azərbaycana hücum etdi (“üçillik
yürüş”) və Təbrizi tutdu. Cəlairi əmirlərinin bir qismini Əlincə qalasına, bir qismini isə
Bağdada qaçmağa məcbur etdi. Teymur Əlincə qalası ətrafında vuruşmadan sonra
Qarabağa gəldi. Bir il sonra, yəni 1387-ci ildə Qızıl Orda xanı Toxtamışın Buxara və
Səmərqəndə yürüş xəbərini eşidərək oğlu Miranşahı Azərbaycan ərazilərinin hakimi
təyin edərək geri qayıtdı.Miranşah Təbrizin idarəsini Məhəmməd Dəvatiyə, Marağanı
Ş
ah Əliyə, Sültaniyyəni Əxi ranşaha hakim təyin etdi. Lakin Teymurun canişinləri
arasında hakmiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Azərbaycan Sultan Əhmədin Əlincə
qalasındaki əmirlərinin Mahmud Xalxalinin idarə etdiyi feodal qrupu, Qara Yusifin,
Marağa hakimi Yadigar şahın, habelə, Teymurun əmirlərinin hakimiyyət uğrunda
apardığı mübarizələr meydanına çevrildi. Buna görə də 1387-1392-ci illərdə 17 dəfə
Təbrizə hücum edildi. Azərbaycanın yerli feodalları Teymurun hücumuna qarşı
mübarizə aparmaq əvəzinə, əksinə bir-biriləri ilə vuruşur və
qüvvələrini tükəndirirdilər.
Teymur
1392-ci ildə yenidən Azərbaycana gələrək Təbrizə daxil oldu. Bu zaman
Cəlairi Əmirləri Əlincə qalasında idilər və Teymura tabe olmamışdılar. Əlincə qalası
Sultan Əhmədin oğlu Sultan Tahirin başçılığı ilə əmir Altun və Qalabəyi Cövhər
tərəfindən müdafiə olunurdu. Teymur mühasirədə saxladığı Əlincə qalasına güclü qoşun
hissələri göndərsə də qalanı tuta bilmədi. O, Gürcüstana yürüş edərək oranı fəth etdi.
Sonra Şəki vilayətinə hücum etdi və Şəki hakimi Seyid Əlini məğlub etdi.
1394-cü ildə Əmir Teymur tərəfindən məğlub edilən Cəlair Əhməd və Qaraqoyunlu
Yusif Misir sultanı Berqoqun yanına pənah apardılar.
Teymur 1395-ci ildə Dərbənddən
keçərək Qızıl Ordaya ağır zərbə vuraraq Səmərqəndə qayıtdı və Hindistan üzərinə
qalibiyyətli yürüş etdi.
1399-cu ildə Hindistan səfərindən qayıdan Teymur Azərbaycana yenidən yürüş
(“yeddiillik müharibə”)
edərək Qarabağda məskən saldı. Bu zaman Şəki hakimi Seyid
Ə
hməd Şirvanşah brahimin köməyi ilə Teymurla ittifaq bağladılar. Uzun zaman
müdafiə olunan Əlincə qalasını nəhayət 14 ildən sonra ələ keçirdi. Teymur bundan
sonra 1402-ci ildə Ankara döyüşündə Osmanlı və onun müttəfiqləri üzərində qələbə
qazandı. Teymur az müddətdən sonra Səmərqəndə qayıtdı. 1405-ci ildə Çinə yürüş
ərəfəsində
vəfat etdi. Azərbaycan bu dövrdə Miranşahın oğlu Mirzə Ömər tərəfindən
idarə olunurdu. Şirvan isə Şeyx (şah) İbrahimin hakimiyyəti altında idi (1382-1417).
26. Ş irvanş ahlar-Də rbə ndilə r dövlə ti XIVə srin ikinci yarı sı - XV ə srin
ə
vvəllərində. I Şah brahimin daxili və xarici siyasəti.
Hülakülər dövlətinin tənəzzülə uğraması və parçalanmasından istifadə edən
Ş
irvanşahlar 1338-ci ildə yenidən müstəqil oldular. Bu dövrdə Çobani əmiri Məlik
Əş
rəf Şirvana hücum etdi və bu yürüş nəticəsiz oldu. Buna səbəb Şirvanşahlar Key-
Qubad və oğlu Kavusun (1345-1372) bu dövrdə Hülakü şəhzadələrinə güclü təsiri olan
çobanilərə tabe olmadıqları idi.
Şirvanşah Kavus 1357-ci ildə Calair Üveyslə birlikdə
qəddar çobani əmiri olan Məlik
Əşrəfin edam edilməsində yaxından iştirak etmişdi.
Ş
irvanşah Kavus 1364-cü ildə Cəlair Üveysə qarşı mübarizəyə qalxdı. Bunun əvəzində
Sultan Şirvana hücüm etdi. Kavus təslim oldu.
Kavusun ölümündən sonra ölkəni oğlu
Kəsranilər sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi Huşəng (1372-1382) idarə etdi. O, öz
ə
dalətsiz siyasəti ilə ölkəni pis vəziyyətə salmışdı. Belə vəziyyət ölkədə ciddi narazılığa
səbəb oldu və bu 1382-ci ildə xalq hərəkatına çevrildi. Nəticədə Şirvanşah Huşəng
öldürüldü. Şirvanda Kəsranilər (1027-1382) sülaləsinə son qoyuldu.
1382-ci ildə Şeyx I brahim Dərbəndi (1382-1417) Şirvanşahlar dövlətinin
hökmdarı oldu. Bununla da 1538-ci ilədək Şirvanı idarə etmiş Dərbəndilər sülaləsi
hakimiyyətə gəldi. Bu sülalənin belə adlandırılmasının səbəbi I brahimin babalarının
uzun illər Dərbənd hakimi olmaları idi.
I brahim ilk növbədə ölkə daxilində qayda-qanunu bərpa etdi. O, ticarət və
sənətkarlığa qayğı göstərir, vergi və mükəlləfiyyətləri qaydaya salırdı.
Şə
rq ölkələrini zəbt edərək cənubdan Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləyən
Ə
mir Teymurun qoşunları, şimaldan isə Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xanın həmlələri
Ş
irvanşahlar dövlətini təhlükə qarşısında qoydu.
Mahir diplomat olan Şeyx I brahim hər iki təhlükənin Şirvan üçün nə kimi
nəticələr verə biləcəyini dərindən götür-qoy etdi. O, yaxşı başa düşürdü ki,
Azərbaycanda vahid mərkəzləşdirilmiş dövlətin olmadığı bir halda düşmən ordularının
hər ikisilə mübarizə aparmaq mənasızdır. I brahim qəti qərara gələrək 1386-cı ildə
qiymətli hədiyyələrlə Teymurun hüzuruna (Qarabağa) getdi. Teymur Şeyx brahimi
Ş
irvanın hakimi kimi tanıdı. Bununla da brahim Şirvanı Teymurun qarətçi
hücumlarından xilas edə bildi. Digər tərəfdən Qızıl Orda xanı Toxtamışa qarşı özünə
müttəfiq yaratmış oldu. 1387-ci ildə Toxtamış yenidən Şirvana basqın edərkən I
brahim Teymurun ordusunun köməyi ilə bu hücumun qarşısını aldı. 1395-ci ildə Əmir
Teymur Toxtamışınn üzərinə yürüş etdiyi zaman I İbrahimin başçılıq etdiyi Şirvan
qoşunları da bu yürüşdə iştirak etdi.
I İbrahim Əmir Teymurla Azərbaycanın kiçik feodal hakimləri arasındakı
münasibətlərin qaydaya salınmasında mühüm rol oynadı. Əmir Teymurun III yürüşü
zamanı (1399) I brahim Şəki hakimi Seyid Əlinin oğlu Seyid Əhmədlə onu barışdırdı
və I brahim Azərbaycanın bir hissəsini Teymur ordusundan xilas etdi.
Teymurun ölümündən sonra onun zəif iqtisadi əlaqəsi olan böyük imperiyası
tezliklə dağıldı, varisləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Yaranmış
vəziyyətdən istifadə edən I İbrahim Kür çayını keçərək Gəncəni və Qarabağın xeyli
hissəsini tutdu. 1406-cı ilin yazında Miranşahın oğlu Əbubəkir Təbrizdə müvəqqəti
hakimiyyətdə olan Şeyx Əli Qəssabın qüvvələrini məğlub etdi. Buna cavab olaraq elə
həmin vaxt Təbrizlilər yenidən üsyan qaldırdılar. Şeyx Əli Qəssabın başçılığı ilə sənətkar
emalatxanalarının ustaları, tacirlər Əbubəkrin hakimiyyətindən imtina edərək kömək
üçü
n I İbrahimə müraciət etdilər. Bundan istifadə edən I İbrahim 1406 –cı ilin mayında
Arazı keçərək Təbrizə qədər irəlilədi. Təbriz əhalisi I İbrahimi mehribanlıqla qarşıladı.
O, vergiləri qaydaya qaldı. Beləliklə, qısa müddətə olsa da Şirvanşah I İbrahim
Azərbaycanın böyük bir hissəsini birləşdidi. Lakin, Misirdəki əsirlikdən qurtaran Calair
Ə
hməd və Qaraqoyunlu Qara Yusifin hərbi qüvvələrinin Təbrizə yaxınlaşması I
İ
brahimin Şirvana qayırmasına səbəb oldu.
I İbrahim 1412-cı ilin 6 noyabrından- 4 dekabra qədər, Kür çayı sahilində davam
edən Qara Yusiflə döyüşlərdə məğlub oldu. O və oğlanları əsir kimi Təbrizə aparıldı.
Coxlu təzminat müqabilində azad olaraq Şirvana qayıda bildi. Ibrahim Qara Yusifdən
asılı vəziyyətə düşdü.
I İbrahim 1417-ci ildə vəfat etdi. Hakimiyyətə oğlu I Xəlilullah (1417-1462) gəldi.
I Xəlilullah Qaraqoyunlu hakimiyyətini qəbul etmək istəmirdi. O, Teymuri Şahruxla
(1406-1447) yaxınlaşma mövqeyi tutdu.
12.
Ağ qoyunlu tayfa ittifaqı və Ağ qoyunlu dövlə ti.
Uzun Hə sə nin daxili və xarici siyasə ti.
Ağqoyunlu tayfa birliyi Qafqaz dağları ilə Araz çayı arasındakı ərazidə, habelə
Göyçə gölü ətrafı, Alagöz yaylaqlarında, Şərqi Anadolu, Qərbi ran, Dəclə və Fərat
vadilərində yurd salmışdılar. Bu tayfa birliyi Bayandurlar tayfası tərəfindən idarə
olunurdular. Pəhləvan bəy tərəfindən (1370-1389) siyasi birlik şəklinə salınmış,
Əlaəddin Türəli (1388-1392) və Fəxrəddin bəyin (1392-1394) dövründə müəyyən qədər
zəifləsə də
Qara Yuluq Osman bəy tərəfindən (1394-1434) möhkəmləndirilmişdi, Qara
Yuluq Osman bəy Diyarbəkri mərkəz seçdi, öz adına pul kəsdirdi, feodal çıxışlarını
yatırtdı, Ağqoyunlu tayfa ittifaqını gücləndirdi. Onun ölümündən sonra feodal
çə
kişmələri artdı. Tur Əli bəy (1434-1444), onun oğlu Cahangir bəy (1444-1453) xeyli
mübarizədən sonra ittifaqı möhkəmləndirə bildilər. Lakin əsil yüksəliş Uzun Həsənin
dövrünə təsadüf edir (1453-1478).
1467-ci ildə Muş döyüşündə Ağqoyunlu Uzun Həsən sonuncu Qaraqoyunlu
hökmdarı Cahanşahı məğlub etdi, beləliklə Qaraqoyunlu dövləti süquta uğradı.
Ağqoyunlu dövləti onu əvəz etdi. Təbriz yeni dövlətin paytaxtı oldu.
Özünun ən qüdrətli çağlarında Ağqoyunlu dövlətinin ərazisinə Kürdən cənubdakı
Azərbaycan torpaqları, Diyarbəkr, Şərqi Kürdüstan və bir çox başqa vilayətlər daxil idi.
Ağqoyunlu dövlətinin başlıca düşməni Fateh Sultan II Mehmet (1451-1481) idi.
Qara dənizin cənubundakı Trabzon yunan dövləti Osmanlı Türkiyəsinə qarşı Ağqoyunlu
dövlətinin müttəfiqi idi. Uzun Həsən Trabzona öz mülkləri kimi baxırdı. Məhz buna
görə də II Mehmet 1461-ci ildə Uzun Həsənə qarşı müharibəyə başlamazdan əvvəl
Trabzon yunan imperiyası üzərinə qoşun göndərdi. Uzun Həsən bu imperiyanı müdafiə
etdi. Beləliklə, Ağqoyunlu qüvvələri ilə Osmanlılar arasında ilk döyüş Köylühisar adlı
yerdə baş verdi. Döyüş Uzun Həsənin üstünlüyü ilə bitsə də o, Osmanlılarla sülh
bağlamağa məcbur oldu və bu işi Şərqdə ilk diplomat qadın olan anası Sara Xatuna
həvalə etdi. Sara Xatun II Mehmetin düşərgəsinə iki məsələ ilə: Osmanlı Sultanını
ağqoyunlular üzərinə hücum etmək fikrindən əl çəkməsini və mümkün qədər Trabzonu
fəth etmək fikrindən döndərməli idi. Lakin II Mehmet bu təkliflərin heç birini yerinə
yetirmədi. Trabzon 1461- cı il oktyabrın 26 - da Türklər tərəfindən zəbt olundu. 1461-ci
ildə Osmanlı Türkiyəsi ilə Aqqoyunlu arasında Yassıcəmən sülhü bağlandı.
Uzun Həsən Avropa ölkələri ilə, xüsusilə Venesiya respublikaları ilə əlaqələri
gücləndirdi.
1464-cü ildə Venesiya hökuməti Ağqoyunlu sarayına bir neçə diplomat göndərdi (
Katerino Zeno, İosofat Barbaro, Ambroco Kontarini və s.)
XV əsrin 60-70-ci illərində Venesiya diplomatı Ambroco Kontarini Osmanlıya
qarşı əməliyyat planını Ağqoyunlu padşahı ilə razılaşdırdı. Nəticədə 1472- ci ilin
yazında Uzun Həsənin göndərdiyi Mirzə Yusif xanın başçılığı altında Ərzincandan
Qaraman istiqamətində hücum edərək bir neçə parlaq qələbə qazansa da, Aralıq
dənizində silah-sursat gətirən Venesiya gəmilərinə rast gəlmədi. Beləliklə, Avropa
dövlətləri ilə İttifaqı baş tutmadı.
1 avqust 1473-cü ildə Uzun Həsən Malatyada Osmanlı ordusunun ön dəstələrini
məğlub etdi.
Lakin 10 gün sonra 11 avqust 1473-cü ildə Otluqbeli (Tərcan döyüşündə) Osmanlı
ordusu Ağqoyunlu ordusunu geri oturtdu. Buna səbəb Qərb ölkələrinin Uzun Həsənə
vəd etdikləri odlu silahları çatdırmaması idi.
Beləliklə, ilkin vaxtlar təşəbbüsü ələ alsalar da Ağqoyunlular nəticə etibarilə
Osmanlı Türkiyəsinə uduzdu.
Buna baxmayaraq Uzun Həsən dövləti möhkəmləndirmək üçün həm Avropa
dövlətləri, həm də qonşu ərazılərlə, məsələn, Ərdəbil şeyxləri ilə (Cüneyd, Heydər) və
Ş
irvanşahlarla (I Xəlilulla, Fərrux Yassar) münasibətlər qura bilmişdir.
Uzun Həsənin ölümündən sonra (1478) oğlu Yaqub sultanın vaxtında (1478-1490)
Ağqoyunlu dövləti müəyyən qədər inkişaf etsə də 1490-cı ildən başlanan sülalə
mübarizələrində bir-birini əvəz edən Baysunqur, Rüstəm, gödək Əhməd, Əlvənd,
Muradın dövründə dövlət zəiflədi. Səfəvilərin zərbəsi nəticəsində 1501-ci ildə süqut
etdi.
|