Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları



Yüklə 0,62 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/9
tarix01.01.2017
ölçüsü0,62 Mb.
#4025
1   2   3   4   5   6   7   8   9

23. Qazan xanın islahatları 

Orta  və  Yaxın  Şərqdə  Hülakü  dövlətinin  özülünün  sarsılması  Hülakü 

hökmdarı  Qazan  xanın  (1295-1304)  hakimiyyəti  dövründə  vəziyyəti  nizama 

salmaq məqsədilə bir sıra islahatlar həyata keçirilməsinə səbəb oldu. Bu islahatın 



ideoloqu  Qazan  xanın  vəziri  Fəzlullah  Rəşid-əd-din  olmuşdu.  O,  rəiyyətə 

(kəndlilərə)  və  ümumiyyətlə,  xərac  ödəyən  bütün  kənd  və  şəhər  əhalisinə  qarşı 

ə

dalətli siyasət yeritmək prinsipindən çıxış edirdi. Onun fikrincə, dövlətin rifahı, 



firəvanlığı  rəiyyətin  çalışqanlığından  və  əməyindən,  əkinçilik  və  ticarət 

işlərindən asılıdır. Buna görə də o, hər hansı bir cəmiyyətin yaşayıb irəli getməsi 

üçün başlıca dayaq olan 3 sosial təbəqənin (rəiyyətin, sənətkarların və tacirlərin), 

kənd və şəhərlər əhalisinin əməyinə qayğı ilə yanaşmağı tələb  edirdi.  



Din  islahatı.  Xalq  kütlələri  ilə  yaxınlaşmaq  üçün  Qazan  xanın  başlıca 

islahatlarından  biri  dövlətin  islam  dininə  münasibətinin  dəyişməsi  idi.    Qazan 

xan    müsəlman  ruhaniləri  və  yerli  feodallarla  yaxınlaşmaq  üçün  ilk  növbədə 

islam dinini qəbul etdi və din islahatı keçirdi. Qazan xanın əyanları və ordusu da 

islamı  qəbul  etdi.  O,  özünün  türk  adına  müsəlman  adı  əlavə  edərək  Qazan 

Mahmud  adını qəbul etdi.  slam 5-ci ulusun dövlət dininə çevrildi. Qazan xanın 

göstərişi ilə bütpərəst məbədlər dağıdıldı, yerinə məscidlər tikilirdi. 1297-ci ildə 

Qazan  xan  Şirvana,  Bakıya  gəldi.    Bu  gəliş  onun  Şirvan  dövləti  ərazisində 

tanınmış  müsəlman  ocaqlarından  biri  olan  Bibi  -  Heybət  türbəsinin  ziyarəti  ilə 

bağlı idi. 

Qazan  xanın  Rəşid-əd-dinlə  birlikdə  keçirdiyi  başlıca  islahatlardan  biri 

torpaq  islahatı  idi.  1303-cü  ildə  hərbi  iqta  torpaqları  haqda  qanun  verildi. lk 

elxanların  dövründə  iqta  başlıca  olaraq  yüksək  rütbəli  qoşun  başçılarına  verilsə 

də yeni qanuna görə, artıq bütün monqol döyüşçülərinə irsi iqta verilirdi. Torpaq 

almaqla  kiçik  feodallara  çevrilən  döyüşçülər  kütləsinə  1303-cü  il  qanunu  ilə 

böyük  üstünlük  və  imtiyazlar  verilirdi.  Əkin  yeri,  suvarma  qurğuları  və  s.  ilə 

birlikdə  həmin  torpaqla  bağlı  olub,  onu  əkib  becərən  rəiyyətlər  də  torpaq 

sahibinin  ixtiyarına  keçirdi.  Qanuna  görə  monqol  döyüşçülərinə  paylanılan  iqta 

torpaqlarının  keçmiş  rəiyyətləri  başqa  torpaqlara  qaçıb  dağılmışsa  və  bu 

qaçqınlıqdan  30  ildən  çox  vaxt  keçməyibsə,  indi  yeni  sahiblərinə  qaytarılmalı 

idi. Lakin dövlətin verdiyi iqta torpağını satmaq, bağışlamaq qadağan olunurdu.  



Vergi islahatı. Vergilər müəyyən olunmuş bir vaxtda yığıla bilərdi, natura 

ilə,  pul  və  biyarla  ödəniləcək  mükəlləfiyyətlərin  müddəti  dəqiq  göstərilirdi.  



Müqatiə  sistemi  (vergi  yığımının  icarəyə  verilməsi)  ləğv  edilirdi.  Vergilərin 

qədəri və ödəniş vaxtı dəqiq bildirilirdi. Taxıl vergisi əkinçilərdən yalnız ildə iki 

dəfə:-21 mart-11 aprel və 22 sentyabr-12 oktyabr arasında və ya ildə bir dəfə (20 

gün içərisində) yığıla bilərdi. Göstərilən zaman xaricində və ya artıq vergi tələb 

etmək ağır cəzalarla qadağan edilmişdi.  

Yam və poçt mükəlləfiyyətləri kəndlinin üzərindən götürüldü. Vahid rabitə 

sistemi  yaradıldı.  Başlıca  yollarda  üç  fərsəxdən  (21  km)  bir  yam  (rabitə 

dayanacaqları)  açıldı.  Yam  əmirlərinin  ixtiyarına  istənilən  sayda  qulluqçu  və 

atlar  verildi.  Ezam  olunan  dövlət  elçiləri  yol  xərcini  rəiyyətdən  deyil,  divandan 

almalı,  karvansaralarda  gecələməli,  lazımi  məntəqəyə  getmək  üçün  yalnız  yam 

xidmətindən istifadə etməli idilər.  

Pul  islahatı.Elxanilər  ilk  zamanlar  3,072  qramlıq  gümüş  dirhəm  tətbiq 

edirdilər.Alış-veriş,  bazar  hesabları  dirhəmlə  gedirdi.  Kəsilən  pulların  mədən 

tərkibi  qarışıq  olduğundan  çətinliklər  yaranırdı.  Qazan  xanın  məsləhətı  ilə 

dirhəmin  gümüş  dəyəri  kiçildildi.  Bir  dirhəm  2,304  qram  saf  gümüşə  bərabər 

tutuldu.  

Dövlətin  bütün  bölgələri,  əyalət  və  qəzaları  daxil  olmaqla  ərazi  və 

mülklərin  yerini,  ölçüsünü,  sərhədlərini  qeydə  alan  kadastr  cədvəlləri  (dəfatiri-

qanun)  tutulurdu.  Xüsusi  katiblər  bütün  mülk,  xasse  əmlakı  və  xeyrət  vəqflərini 

kadastr dəftərlərinə  qeyd edirdilər. Əmlak sənədinin tərtibi üçün yarım dinardan 

artıq rüsum alana ölüm cəzası qoyulmuşdu.  

Qazan  xanın  varisi  Məhəmməd  Xudabəndə  (Ölcaytu)  xanın  hakimiyyəti 

illərində  (1304-1316)  islahatlar  davam  etdirilirdi  və  yerli  feodalların,  o 

cümlədən,  Şirvanşah  hakimiyyətinin  hüquqlarının  tədricən  bərpa  edilməkdə  idi. 

Hətta    baş  vəzir  Rəşid-əd-din  Şirvanşah  Keykavus  ilə  qohumluq  münasibəti 

qurmuşdu.  

 

 



 

 


24. Monqol əsarəti dövründə Azərbaycanda mülkiyyət formaları,  

vergi və təsərrüfat həyatı 

Hülakü dövlətində yuxarı silkin nümayəndələri dörd qrupa bölünürdü: Elxanlar 

və sülalə üzvləri; 2) Türk-monqol mənşəli hərbi-köçəri varlılar; 3) Ali rütbəli müsəlman 

təbəqəsi; 4) Yerli feodallar. 

Son 600 ildə Yaxın və Orta Şərq üçün ənənəvi torpaq qurumlarının adları demək 

olar  ki  dəyişməmişdi.  Monqollar  torpaq  sahibkarlığında  elə  bir  dəyişiklik 

etməmişdilər.Hülakilər dövründə də hökmdar torpaqları divan torpaqları adlanırdı. Belə 

torpaqlar ilk 60-70 il ərzində xeyli artsa da 90-cı illətrdə divan torpaqları monqolların 



soyurqal adlandırdığı bəxşiş kimi paylanmaqda idi.Monqolların dövründə mülk, divan, 

vəqf torpaqlarını ələ keçirməsi nəticəsində meydana gələn incu adlı irsi sülalə torpaqları 

geniş  yayılmışdı.  ncu  sahibi  bu  torpaqların  vergi  toplamaq  hüququnu  başqa  birinə 

bağışlaya bilərdi.Birbaşa elxana məxsus torpaqlar isə  ncuyi-xas adlanırdı. Başqa cür: 

incu təkcə Elxana yox, eyni zamanda  onun ailə üzvlərinə də aid olurdu. Xas incu isə 

yalnız Elxanlara (hökmdarlara) məxsus idi. Vəqf torpaqları Hülakü dövlətində bütpərəst 

ilk  Elxanilər  dövründə  zəbt  olunmaqda  idi.  Lakin  Elxan  Qazan  xan  islamı  qəbul 

etdikdən  sonra  bu  torpaqların  yenidən  vəqflərə  verilməsi  başlandı.  Bundan  başqa  elat 

torpaqları (örüşlər), icma torpaqları və s. var idi. 

Vergilər.  Azərbaycan  Monqol  Xaqanlığının  tərkibinə  qatıldıqdan  sonra  

Monqolların  xeyrinə  alınan  əsas  vergi  -  torpaq  vergisi  -  xərac  məhsulun  60-70  %-ni 

təşkil edirdi. Bundan başqa çoxlu məhsul və pul yığımları movcud idi. Xüsusilə Hülaki 

dövlətinin yaranması ilə  vergilərin sayı 40-a çatmışdı. Hələ 1254-cü ildə monqollar 10-

60 yaş arası bütün kişiləri vergi siyahısına salmışdılar. Monqollarda ərazi və əmlakdan 

alınan  vergi  kalan  adlanırdı.  Monqolların  tətbiq  etdiyi  ağır  vergilərdən  biri  qopçur 

(adambaşına  alınan  vergi)  adlanırdı.  Bu  vergini  əvvəllər  maldarlar  ödəyirdi.  Köçəri 

maldarlar hər 100 qoyundan birini kopçur  kimi verərdi. Tədricən qopçur can vergisinə 

çevrilərək  oturaq  əhaliyə  də  aid  edildi.  Yerli  əhalidən  adambaşına  7  dinar  alınırdı. 

Ödəməyənin  özü,  ailəsi  qul  kimi  satılrdı.  Tacirlərdən  və  bazara  gətirilən  mallardan 



rüsum-tamğa alınırdı. Bac isə tacir və sənətkarkarın ödədiyi gömrük haqqı idi. Bundan 

başqa nal vergisi, sabun pulu, köç pulu, tabkur və s. vergilər var idi. Monqol ordusunu 



saxlamaq  üçün  tağar,  meyvə  bağlarında  bağşümari,  ailə  sahibi  olanlar  xanəşümari, 

monqol  sarayının  saxlanması  üçün  ixracat  və  rüsum  vergisi  ödənirdi.  Təqaüdçü 

hərbçilər  və  əyanlar  üçün  isə  rəiyətdən  avarizat  adlı  vergi  yığılırdı.  Mükəlləfiyyətlər 

içərisində  isə  ən  ağırı  tərx  adlanırdı  Əhalidən  monqol  ordusu  üçün  lazım  olan  ən 

keyfiyyətli mallar   dəyər-dəyməzinə, bazar dəyərindən çox aşağı qiymətə alınırdı. Və 

ya  əksinə  xəzinə  təsərrüfatında  istehsal  edilən  məhsullar  (xurma,düyü,  yəhər  və  s) 

məcburi qaydada bazar qiymətindən baha qiymətə əhaliyə satılırdı. Bundan başqa əhali 

“gecələmə  hüququ”  adlı  hərbi  qulluqçuları  evində  gecələmək  üçün  yerləşdirmə 

mükəlləfiyyəti daşıyırdı.  Həmçinin  əmək  mükəlləfiyyətləri –saray,  qala, kanal  tikintisi 

də var idi.  



 

25. Əmir Teymur və Toxtamışın Azərbaycana yürüşləri

XIV  əsrin  80-90-cı  illəri  xalq  kütlələrininTeymurun  və    Toxtamışın  işğalçı 

yürüşlərinə qarşı apardıqları mübarizə ilə səciyyələnir. 

Orta  Asiyada  Teymur  imperiyasının  yaranması  və  eləcə  də  Qızıl  Orda  xanı 

Toxtamışın Azərbaycanı ələ keçirmək məqsədilə etdiyi yürüşlər ölkənin daxili iqtisadi 

və  siyasi  vəziyyətini  çətinləşdirdi.  Hər  iki  sərkərdənin  yürüşləri  nəticəsində 

Azərbaycanın  əsas  strateji  ərazisi  Cəlairilərin  hakimiyyətindən  çıxaraq  müxtəlif 

vaxtlarda  Teymurun  caniş

inlərinin,  bir  sıra  yerli  feodalların  və  Qaraqoyunluların 

nüfuzunda oldu.

 

1385-ci  ildə  Mərkəzi  Asiyada  baş  vermiş  hadisələrlə  əlaqədar  Əmir  Teymur 



Sultaniyyədən  Səmərqəndə  qayıdır.  Bundan  istifadə  edən  Qızıl  Orda  xanı  Toxtamış 

1385-ci  ilin  qışında  90  minlik  ordu  ilə  Təbrizə  qədər  gəldi  və  hiylə  yolu  ilə  şəhəri 

tutaraq qarət etdi. Marağa, Mərənd, Naxçıvan və Əhər şəhərlərini qarət edərək Qarabağa 

gəldi və burada çoxlu qənimət və 200 minlik əsirlə Qızıl Ordaya qayıtdı.

 

1386-cı  ilin  yazında  Əmir  Teymur  yenidən  Azərbaycana  hücum  etdi  (“üçillik 



yürüş”) və Təbrizi tutdu. Cəlairi əmirlərinin bir qismini Əlincə qalasına, bir qismini isə 

Bağdada  qaçmağa  məcbur  etdi.  Teymur  Əlincə  qalası  ətrafında  vuruşmadan  sonra 

Qarabağa  gəldi.  Bir  il  sonra,  yəni  1387-ci  ildə  Qızıl  Orda  xanı  Toxtamışın  Buxara  və 


Səmərqəndə  yürüş  xəbərini  eşidərək  oğlu  Miranşahı  Azərbaycan  ərazilərinin  hakimi 

təyin  edərək  geri  qayıtdı.Miranşah  Təbrizin  idarəsini  Məhəmməd  Dəvatiyə,  Marağanı 

Ş

ah  Əliyə,  Sültaniyyəni  Əxi  ranşaha  hakim  təyin  etdi.  Lakin  Teymurun  canişinləri 



arasında  hakmiyyət  uğrunda  mübarizə  başlandı.  Azərbaycan  Sultan  Əhmədin  Əlincə 

qalasındaki  əmirlərinin    Mahmud  Xalxalinin  idarə  etdiyi  feodal  qrupu,  Qara  Yusifin, 

Marağa  hakimi  Yadigar  şahın,  habelə,  Teymurun  əmirlərinin  hakimiyyət  uğrunda 

apardığı  mübarizələr  meydanına  çevrildi.  Buna  görə  də  1387-1392-ci  illərdə  17  dəfə 

Təbrizə  hücum  edildi.  Azərbaycanın  yerli  feodalları  Teymurun  hücumuna  qarşı 

mübarizə aparmaq əvəzinə, əksinə bir-biriləri ilə vuruşur və

 qüvvələrini tükəndirirdilər. 

Teymur 


1392-ci  ildə  yenidən  Azərbaycana  gələrək  Təbrizə  daxil  oldu.  Bu  zaman 

Cəlairi  Əmirləri  Əlincə  qalasında  idilər  və  Teymura  tabe  olmamışdılar.  Əlincə  qalası 

Sultan  Əhmədin  oğlu  Sultan  Tahirin  başçılığı  ilə  əmir  Altun  və  Qalabəyi  Cövhər 

tərəfindən müdafiə olunurdu. Teymur mühasirədə saxladığı Əlincə qalasına güclü qoşun 

hissələri  göndərsə  də  qalanı  tuta  bilmədi.  O,  Gürcüstana  yürüş  edərək  oranı  fəth  etdi. 

Sonra Şəki vilayətinə hücum etdi və Şəki hakimi Seyid Əlini məğlub etdi.

 

 1394-cü ildə Əmir Teymur tərəfindən məğlub edilən Cəlair Əhməd və Qaraqoyunlu 



Yusif Misir sultanı Berqoqun yanına pənah apardılar.

 Teymur 1395-ci ildə Dərbənddən 

keçərək  Qızıl  Ordaya  ağır  zərbə  vuraraq  Səmərqəndə  qayıtdı  və  Hindistan  üzərinə 

qalibiyyətli yürüş  etdi.

 

1399-cu  ildə  Hindistan  səfərindən  qayıdan  Teymur  Azərbaycana  yenidən  yürüş 



(“yeddiillik  müharibə”) 

edərək  Qarabağda  məskən  saldı.  Bu  zaman  Şəki  hakimi  Seyid 

Ə

hməd  Şirvanşah  brahimin  köməyi  ilə  Teymurla  ittifaq  bağladılar.  Uzun  zaman 



müdafiə  olunan  Əlincə  qalasını  nəhayət  14  ildən  sonra  ələ  keçirdi.  Teymur  bundan 

sonra  1402-ci  ildə  Ankara  döyüşündə  Osmanlı  və  onun  müttəfiqləri  üzərində  qələbə 

qazandı.  Teymur  az  müddətdən  sonra  Səmərqəndə  qayıtdı.  1405-ci  ildə  Çinə  yürüş 

ərəfəsində

  vəfat  etdi.  Azərbaycan  bu  dövrdə  Miranşahın  oğlu  Mirzə  Ömər  tərəfindən 

idarə olunurdu. Şirvan isə Şeyx (şah) İbrahimin hakimiyyəti altında idi (1382-1417). 

 

 


26. Şirvanşahlar-Dərbəndilər dövləti XIVəsrin ikinci yarısı - XV əsrin 

ə

vvəllərində. I Şah  brahimin daxili və xarici siyasəti.

 

Hülakülər  dövlətinin  tənəzzülə  uğraması  və  parçalanmasından  istifadə  edən 



Ş

irvanşahlar  1338-ci  ildə  yenidən  müstəqil  oldular.  Bu  dövrdə  Çobani  əmiri  Məlik 

Əş

rəf  Şirvana  hücum  etdi  və  bu  yürüş  nəticəsiz  oldu.  Buna    səbəb  Şirvanşahlar  Key-



Qubad  və  oğlu  Kavusun  (1345-1372)  bu  dövrdə  Hülakü  şəhzadələrinə  güclü  təsiri  olan 

çobanilərə  tabe  olmadıqları  idi.

  Şirvanşah  Kavus  1357-ci  ildə  Calair  Üveyslə  birlikdə 

qəddar  çobani  əmiri  olan  Məlik

  Əşrəfin  edam  edilməsində  yaxından  iştirak  etmişdi.  

Ş

irvanşah  Kavus  1364-cü ildə  Cəlair  Üveysə  qarşı  mübarizəyə qalxdı.  Bunun  əvəzində 



Sultan  Şirvana  hücüm  etdi.  Kavus  təslim  oldu.

  Kavusun  ölümündən  sonra  ölkəni  oğlu 

Kəsranilər  sülaləsinin  sonuncu  nümayəndəsi  Huşəng  (1372-1382)  idarə  etdi.  O,  öz 

ə

dalətsiz siyasəti ilə ölkəni pis vəziyyətə salmışdı. Belə vəziyyət ölkədə ciddi narazılığa 



səbəb  oldu  və  bu  1382-ci  ildə  xalq  hərəkatına  çevrildi.  Nəticədə  Şirvanşah  Huşəng 

öldürüldü. Şirvanda Kəsranilər (1027-1382) sülaləsinə son qoyuldu.

 

1382-ci  ildə  Şeyx  I  brahim  Dərbəndi  (1382-1417)  Şirvanşahlar  dövlətinin 



hökmdarı  oldu.  Bununla  da  1538-ci  ilədək  Şirvanı  idarə  etmiş  Dərbəndilər  sülaləsi 

hakimiyyətə  gəldi.  Bu  sülalənin  belə  adlandırılmasının  səbəbi  I  brahimin  babalarının 

uzun illər Dərbənd hakimi olmaları idi. 

 

I  brahim  ilk  növbədə  ölkə  daxilində  qayda-qanunu  bərpa  etdi.  O,  ticarət  və 



sənətkarlığa qayğı göstərir, vergi və mükəlləfiyyətləri qaydaya salırdı.

 

Şə



rq  ölkələrini  zəbt  edərək  cənubdan  Azərbaycanın  içərilərinə  doğru  irəliləyən 

Ə

mir Teymurun qoşunları, şimaldan isə Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xanın həmlələri 



Ş

irvanşahlar dövlətini təhlükə qarşısında qoydu.

 

Mahir  diplomat  olan  Şeyx  I  brahim  hər  iki  təhlükənin  Şirvan  üçün  nə  kimi 



nəticələr  verə  biləcəyini  dərindən  götür-qoy  etdi.  O,  yaxşı  başa  düşürdü  ki, 

Azərbaycanda vahid mərkəzləşdirilmiş dövlətin olmadığı bir halda düşmən ordularının 

hər  ikisilə  mübarizə  aparmaq  mənasızdır.  I  brahim  qəti  qərara  gələrək  1386-cı  ildə 

qiymətli  hədiyyələrlə  Teymurun  hüzuruna  (Qarabağa)  getdi.    Teymur  Şeyx  brahimi 

Ş

irvanın  hakimi  kimi  tanıdı.  Bununla  da  brahim  Şirvanı  Teymurun  qarətçi 



hücumlarından  xilas  edə  bildi.  Digər  tərəfdən  Qızıl  Orda  xanı  Toxtamışa  qarşı  özünə 

müttəfiq  yaratmış  oldu.  1387-ci  ildə  Toxtamış  yenidən  Şirvana  basqın  edərkən  I 

brahim Teymurun ordusunun köməyi ilə bu hücumun qarşısını aldı. 1395-ci ildə Əmir 

Teymur  Toxtamışınn  üzərinə  yürüş  etdiyi  zaman  I  İbrahimin  başçılıq  etdiyi  Şirvan 

qoşunları da bu yürüşdə iştirak etdi.

 

I  İbrahim    Əmir  Teymurla  Azərbaycanın  kiçik  feodal  hakimləri  arasındakı 



münasibətlərin  qaydaya  salınmasında  mühüm  rol  oynadı.  Əmir  Teymurun  III  yürüşü 

zamanı (1399) I  brahim Şəki hakimi Seyid Əlinin oğlu Seyid Əhmədlə onu barışdırdı 

və I  brahim Azərbaycanın bir hissəsini Teymur ordusundan xilas etdi.

 

Teymurun  ölümündən  sonra  onun  zəif  iqtisadi  əlaqəsi  olan  böyük  imperiyası 



tezliklə  dağıldı,  varisləri  arasında  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  başlandı.  Yaranmış 

vəziyyətdən  istifadə  edən  I  İbrahim  Kür  çayını  keçərək  Gəncəni  və  Qarabağın  xeyli 

hissəsini  tutdu.  1406-cı  ilin  yazında  Miranşahın  oğlu  Əbubəkir  Təbrizdə  müvəqqəti 

hakimiyyətdə  olan  Şeyx  Əli  Qəssabın  qüvvələrini  məğlub  etdi.  Buna  cavab  olaraq  elə 

həmin vaxt Təbrizlilər yenidən üsyan qaldırdılar. Şeyx Əli Qəssabın başçılığı ilə sənətkar 

emalatxanalarının  ustaları,  tacirlər  Əbubəkrin  hakimiyyətindən  imtina  edərək  kömək 

üçü

n I İbrahimə müraciət etdilər. Bundan istifadə edən I İbrahim 1406 –cı ilin mayında 



Arazı keçərək  Təbrizə qədər irəlilədi. Təbriz əhalisi I İbrahimi mehribanlıqla qarşıladı. 

O,  vergiləri  qaydaya  qaldı.  Beləliklə,  qısa  müddətə  olsa  da  Şirvanşah  I  İbrahim 

Azərbaycanın böyük bir hissəsini birləşdidi. Lakin, Misirdəki əsirlikdən qurtaran Calair 

Ə

hməd  və  Qaraqoyunlu  Qara  Yusifin  hərbi  qüvvələrinin  Təbrizə  yaxınlaşması  I 



İ

brahimin Şirvana qayırmasına səbəb oldu.

 

I  İbrahim  1412-cı  ilin  6  noyabrından-  4  dekabra  qədər,  Kür  çayı  sahilində  davam 



edən  Qara  Yusiflə  döyüşlərdə  məğlub  oldu.  O  və  oğlanları  əsir  kimi  Təbrizə  aparıldı. 

Coxlu  təzminat  müqabilində  azad  olaraq  Şirvana  qayıda  bildi.  Ibrahim  Qara  Yusifdən 

asılı vəziyyətə düşdü.

 

I İbrahim 1417-ci ildə vəfat etdi. Hakimiyyətə oğlu I Xəlilullah (1417-1462) gəldi. 



I  Xəlilullah  Qaraqoyunlu  hakimiyyətini  qəbul  etmək  istəmirdi.  O,  Teymuri  Şahruxla 

(1406-1447) yaxınlaşma mövqeyi tutdu.

 


12. 

Ağqoyunlu tayfa ittifaqı və Ağqoyunlu dövləti

Uzun Həsənin daxili və xarici siyasəti

Ağqoyunlu  tayfa  birliyi  Qafqaz  dağları  ilə  Araz  çayı  arasındakı  ərazidə,  habelə 

Göyçə  gölü  ətrafı,  Alagöz  yaylaqlarında,  Şərqi  Anadolu,  Qərbi  ran,  Dəclə  və  Fərat 

vadilərində  yurd  salmışdılar.  Bu  tayfa  birliyi  Bayandurlar  tayfası  tərəfindən  idarə 

olunurdular.  Pəhləvan  bəy  tərəfindən  (1370-1389)  siyasi  birlik  şəklinə  salınmış, 

Əlaəddin Türəli (1388-1392) və Fəxrəddin bəyin (1392-1394) dövründə müəyyən qədər 

zəifləsə də

 Qara Yuluq Osman bəy tərəfindən (1394-1434) möhkəmləndirilmişdi, Qara 

Yuluq  Osman  bəy  Diyarbəkri  mərkəz  seçdi,  öz  adına  pul  kəsdirdi,  feodal  çıxışlarını 

yatırtdı,  Ağqoyunlu  tayfa  ittifaqını  gücləndirdi.  Onun  ölümündən  sonra  feodal 

çə

kişmələri artdı. Tur Əli bəy (1434-1444), onun oğlu Cahangir bəy (1444-1453) xeyli 



mübarizədən  sonra  ittifaqı  möhkəmləndirə  bildilər.  Lakin  əsil  yüksəliş  Uzun  Həsənin 

dövrünə təsadüf edir (1453-1478).

 

1467-ci  ildə  Muş  döyüşündə  Ağqoyunlu  Uzun  Həsən  sonuncu  Qaraqoyunlu 



hökmdarı  Cahanşahı  məğlub  etdi,  beləliklə  Qaraqoyunlu  dövləti  süquta  uğradı. 

Ağqoyunlu dövləti onu əvəz etdi. Təbriz yeni dövlətin paytaxtı oldu.

 

Özünun  ən  qüdrətli  çağlarında  Ağqoyunlu  dövlətinin  ərazisinə  Kürdən  cənubdakı 



Azərbaycan torpaqları, Diyarbəkr, Şərqi Kürdüstan və bir çox başqa vilayətlər daxil idi.

 

Ağqoyunlu  dövlətinin  başlıca  düşməni  Fateh  Sultan  II  Mehmet  (1451-1481)  idi. 



Qara dənizin cənubundakı Trabzon yunan dövləti Osmanlı Türkiyəsinə qarşı Ağqoyunlu 

dövlətinin  müttəfiqi  idi.  Uzun  Həsən  Trabzona  öz  mülkləri  kimi  baxırdı.  Məhz  buna 

görə  də  II  Mehmet  1461-ci  ildə  Uzun  Həsənə  qarşı  müharibəyə  başlamazdan  əvvəl 

Trabzon yunan imperiyası üzərinə qoşun göndərdi. Uzun Həsən bu imperiyanı müdafiə 

etdi. Beləliklə, Ağqoyunlu qüvvələri ilə Osmanlılar arasında ilk döyüş Köylühisar adlı 

yerdə  baş  verdi.  Döyüş  Uzun  Həsənin  üstünlüyü  ilə  bitsə  də  o,  Osmanlılarla  sülh 

bağlamağa  məcbur  oldu  və  bu  işi  Şərqdə  ilk  diplomat  qadın  olan  anası  Sara  Xatuna  

həvalə  etdi.  Sara  Xatun  II  Mehmetin  düşərgəsinə  iki  məsələ  ilə:  Osmanlı  Sultanını 

ağqoyunlular üzərinə hücum etmək fikrindən əl çəkməsini və mümkün qədər Trabzonu 

fəth  etmək  fikrindən  döndərməli  idi.  Lakin  II  Mehmet  bu  təkliflərin  heç  birini  yerinə 



yetirmədi. Trabzon 1461- cı il oktyabrın 26 - da Türklər tərəfindən zəbt olundu. 1461-ci 

ildə Osmanlı Türkiyəsi ilə Aqqoyunlu arasında Yassıcəmən sülhü bağlandı. 

 

Uzun  Həsən  Avropa  ölkələri  ilə,  xüsusilə  Venesiya  respublikaları  ilə  əlaqələri 



gücləndirdi.

 

1464-cü ildə Venesiya hökuməti Ağqoyunlu sarayına bir neçə diplomat göndərdi ( 



Katerino Zeno, İosofat Barbaro, Ambroco Kontarini və s.)

 

XV  əsrin  60-70-ci  illərində  Venesiya  diplomatı  Ambroco  Kontarini  Osmanlıya 



qarşı  əməliyyat  planını  Ağqoyunlu  padşahı  ilə  razılaşdırdı.  Nəticədə  1472-  ci  ilin 

yazında  Uzun  Həsənin  göndərdiyi  Mirzə  Yusif  xanın  başçılığı  altında  Ərzincandan 

Qaraman  istiqamətində  hücum  edərək  bir  neçə  parlaq  qələbə  qazansa  da,  Aralıq 

dənizində  silah-sursat  gətirən  Venesiya  gəmilərinə  rast  gəlmədi.  Beləliklə,  Avropa 

dövlətləri ilə İttifaqı baş tutmadı.

 

1  avqust  1473-cü  ildə  Uzun  Həsən  Malatyada  Osmanlı  ordusunun  ön  dəstələrini 



məğlub etdi.

 

Lakin 10 gün sonra 11 avqust 1473-cü ildə Otluqbeli (Tərcan döyüşündə) Osmanlı 



ordusu  Ağqoyunlu  ordusunu  geri  oturtdu.  Buna  səbəb  Qərb  ölkələrinin  Uzun  Həsənə 

vəd etdikləri odlu silahları çatdırmaması idi. 

 

Beləliklə,  ilkin  vaxtlar  təşəbbüsü  ələ  alsalar  da  Ağqoyunlular  nəticə  etibarilə 



Osmanlı Türkiyəsinə uduzdu.

 

Buna  baxmayaraq  Uzun  Həsən  dövləti  möhkəmləndirmək  üçün  həm  Avropa 



dövlətləri, həm də qonşu ərazılərlə, məsələn, Ərdəbil şeyxləri ilə (Cüneyd, Heydər) və 

Ş

irvanşahlarla (I Xəlilulla, Fərrux Yassar) münasibətlər qura bilmişdir.



 

Uzun Həsənin ölümündən sonra (1478) oğlu Yaqub sultanın vaxtında (1478-1490) 

Ağqoyunlu  dövləti  müəyyən  qədər  inkişaf  etsə  də  1490-cı  ildən  başlanan  sülalə 

mübarizələrində  bir-birini  əvəz  edən  Baysunqur,  Rüstəm,  gödək  Əhməd,  Əlvənd, 

Muradın  dövründə  dövlət  zəiflədi.  Səfəvilərin  zərbəsi  nəticəsində  1501-ci  ildə  süqut 

etdi.


 

 

 



Yüklə 0,62 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin