H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

 
 
 

50 
 
1. 6. 
YAĞLI  KƏTAN 
 
Xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti.  Yağlı kətanın toxumlarında 38-45 
%  yarımquruyan yağ ( yod ədədi 165-192) vardır. Bu yağ lak-boyaq 
sənayesində yüksək qiymətləndirilir. Kətan yağı dəri, sabunbişirmə, 
kağız,  ətriyyat,  rezin,  elektrotexnika  sənayesində  və  başqa  sənaye 
sahələrində  o,  cümlədən  tibdə  də  işlədilir.  Kətan  yağı  həm  də  qida 
kimi istifadə olunur. Jmıxı və cecəsi heyvandarlıqda qiymətli zülalı 
yemdir. 
Jmıxın hər 100 kq-da 115 yem vahidi, 28,5 kq həzm olunan 
protein  vardır.  Cecəsinin  100  kq-da  isə  103  yem  vahidi,  28,9  kq 
həzm olunan protein  vardır. Yetişməmiş toxumdan hazırlanan jmıxı 
yem
ləmədən  qabaq  buxara  verilir  ki,  heyvanlarda  zəhərləmə  əmələ 
g
ətirməsin.  Yem  kimi  istifadə  olunan  püfəsinin  (saman)  hər  kiloq-
ramında 0,27 yem vahidi, 20 qr. həzm olunan protein vardır. 
İplik kətanın gövdəsində 12-17 % lif vardır. Bu lif keyfiyyətinə 
gö
rə uzunlifli kətanın lifindən geri qalır. Ondan kobud (qaba) parça-
ların və yüksək kağız sortlarının alınmasında istifadə edilir.  
Tarixi, mənşəyi və yayılması. Kətan bitkisi çox qədim zaman-
lardan becərilir. Onun vətəni haqqında dəqiq fikir söyləmək çətindir. 
Kətan bizim eradan 4-5 min il əvvəl  Hindistan, Çin, Misir və Zaqaf-
qaziyada məlum olub.  
Təxminən kətanın vətəninin Hindistanın dağlıq rayonları, Çin və 
Aralıq  dənizi  ölkələri  (Zaqafqaziya,  Anatoliya,  Qərbi  İran)  olduğu 
güman edilir. Kətan bitkisi asanlıqla  yabanı formaya keçir. Bir çox 
ölkələrdə  o  cümlədən  də  cənubi  Rusiyada  özünü  yabanı  bitki  kimi 
gös
tərir. Rusiya ərazisinə Asiyadan keçmişdir. Hazırda kətanı Avro-
panın, Asiyanın və şimali Amerikanın isti yerlərində və Şimali Afri-
kada  becərilir.   
Bu  günə  kimi  kətanın  mənşəyi  haqqında  heç  bir  düzgün  fikir 
söy
lənməyib. Ancaq bir neçə hipotez irəli sürülmüşdür. Bu hipotez-
lərin bəzilərində daryarpaq kətanın yabanı halda İran körfəzi dövlət-
ləri  ərazilərindən  başlayaraq  Xəzər  və  Qara  dəniz  sahillərinə  qədər 
gəlib çıxdığı göstərilir. Başqaları isə göstərirlər ki, mədəni kətan ilk 
dəfə  öz  başlanğıcını  Hindistanın  dağlıq  ərazisindən  götürmüşdür. 
Burada bizim eradan 9 min il qabaq kətan bitkisinin becərilməsi haq-

51 
 
qında arxeoloji qazıntılar məlumat verir. Bəziləri isə kətanın ilk əkin 
sahələrinin Yaxın şərq, Qafqaz (Azərbaycan), Avropa və Asiya ölkə-
ləri olduğunu qeyd edirlər. Bu  yerlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar 
nəticəsində  əldə  edilən  kətan  qalıqlarına  əsaslanaraq  alimlər  onun 
Daş dövründə əkildiyini söyləyirlər. 
Kətanın becərilməsinə Rusiya ərazisində qədim dövrlərdən baş-
lanılıb. III-V əsrlərdə kətan Rusiyanın Yaroslavl və Kostroma vilayə-
tində becərilib. Artıq X əsrdə Rusiyada kətandan istehsal olunan par-
ça, iplik, lif və yağ yalnız ölkənin öz ehtiyaclarını ödəmək üçün de-
yil, hətta xarici ölkələrə də satılırdı.  
Kətanın yer kürəsində əkin sahəsinin 60%-dən çoxu MDB ölkə-
lərində cəmləşmişdir. Rusiya, Ukrayna və Belarus dövlətlərində əkin 
sahəsi daha çoxdur. Polşa, Rumıniya, Fransa, Çexiya, Hollandiya və 
s. ölkələrdə də əkin sahəsi əhəmiyyətli dərəcədədir. 
Yer 
kürəsində əsas liflik kətanın əkin sahəsi 1,5 mln. hektardan 
çox, yağlıq kətanınkı isə təxminən 1 mln. hektardır. Yağlıq kətanın 
əkinləri Argentina, ABŞ, Kanada və Hindistanda  daha çoxdur. Rusi-
ya ərazisində əkin sahəsi 200 min hektardır. 
Kətanın  lif  məhsuldarlığı  orta  hesabla  hektardan  0,4  tondur, 
lakin potensial imkanı 1,6 və daha çoxdur. 
 
“Tarixin atası” hesab edilən Herodot göstərir ki, Kolxididə kə-
tan
dan  hazırlanan  parça  məmulatları  ilə  təkcə  daxili  tələbi  ödəmir, 
on
ları bir çox Şərq və Qərb dövlətlərinə də ixrac edirdilər. 
Herodot qeyd edir ki, Dnepr və Dnestr çayları ətrafında yaşamış 
qədim  skiflər  buğda,  mərcimək,  soğan,  sarımsaqla  yanaşı,  kətan  və 
çətənə də əkərək onlardan əla keyfiyyətli parçalar toxuyarlarmış. He-
ro
dotun  bu  fikirlərini  Dnepr  çayı  sahillərində  arxeoloji  qazıntılar 
nəticəsində əldə edilmiş materiallar da təsdiq edir. Müəyyən etmişlər 
ki,  o  dövrlərdə  indiki  Litva  xalqları  da  kətançılıqla  geniş  surətdə 
məşğul olmuşlar. Ərəb səyyahı İbn-Faldan 901-ci ildə Volqa və Ural 
ətrafı ərazilərdə olan zaman kətandan hazırlanmış parçadan tikilmiş 
paltarda gəzənlərə rast gəlmişdir. 
Xalq arasında kətanla bağlı bir çox əfsanələr, nağıllar uydurul-
muş, xüsusi təntənəli bayram günləri qeyd edilmişdir. Məhsulu topla-
dıqdan sonra hər il 3 İyunda təntənəli bayram keçirirlərmiş. 

52 
 
Azərbaycan  da  kətanın  qədim  vətənlərindən  biri  sayılır.  Lakin 
impe
riyanın  əsarəti  altına  düşdükdən  sonra  Azərbaycanda  bir  çox 
sahələr kimi, kətançılıq da unudulmuşdur. İndi Azərbaycan yenidən 
öz dövlət müstəqilliyini bərpa etmişdir. Ona görə yaxın vaxtlarda sap 
istehsalını  artırmaq  və  respublikanın  tələbatını  ödəmək  üçün  Azər-
baycanda kətançılığın inkişafı haqqında düşünmək lazım gələcəkdir. 
Botaniki təsviri. Kətan bitkisi bitkilər aləminin, çiçəkli bitkilər  
şöbəsinin, ikiləpəlilər sinfinin, malpigiçiçəklilər  sırasının kətankimi-
lər (Linaceae) fəsiləsinin, kətan  (Linium L.) cinsinə daxil olan biril-
lik və çoxillik ot tipli bitkidir. Müxtəlif mənbələrə əsasən demək olar 
ki,  kətan  cinsinin  dünyada  100-dən  200-ə  qədər  növü  məlumdur. 
Hazırda bunlardan lifinin uzunluğuna, keyfiyyətinə, davamlılığına və 
toxumlarının  yağvermə  qabiliyyətinə  görə  daha  məhsuldar  olan  bir 
növü  elmi  əsaslarla  müəyyən  edib,  mədəni  hala  keçirmişlər.  Bu 
uzun
lifli kətan – L. usitalissimum adlandırılmışdır və əksər ölkələrdə 
g
eniş surətdə əkilib becərilir. Hazırda onun beşə qədər növmüxtəlifli-
yi əldə edilmişdir. Bunlardan uzunlifli və yaxud iplik  L. elongata; 
lül – 
maşın ipliyi və yaxud aralıq təşkil edən L. intermedia, qıvrım və 
y
a yağtəbiətli (yağlı) L. brevimulicaulina,  iritoxumlu L. macrosper-
mum  
və əyilən yarım qışlayan L. prostratanı göstərə bilərik. 
Kətançılıq təsərrüfatı lif və yağ almaq məqsədilə inkişaf etdirilir. 
Liflik məqsədilə uzunlifli kətandan, yağ məqsədləri üçün isə qıvrım 
və yaxud yağlı kətandan (Linum  usitatissimum  ssp.  humile  (Mill.) 
Czernom.) isti
fadə edilir (
r
əngli şəkil 8).
 
Mədəni kətan, əkilən və yaxud adi kətan (L. usitatissimum L.) 
hündürlüyü 30-150 sm olub, öz-
özünə tozlanan birillik ot tipli bitki-
dir. İsti ölkələrdə məs: Hindistanda daha ucaboylu olur. Yalnız yuxa-
rı hissədən budaqlanır. Əsas kökü (mil kökü) olduqca qısadır, ağımtıl 
rəngdədir,  bir  neçə  iri  yan  budaqlar  (köklər)  əmələ  gətirir.  Ancaq 
çoxlu sayda xırda kök telləri olur.  
Gövdəsinin əsas hissəsi dik dayanan və düz, nazik, silindir şəkil-
li, bəzən sadə, yalnız yuxarı hissədən budaqlanan tutqun yaşıl rəngli 
zəif  mum  təbəqəsi  ilə  örtülüdür.  Gövdəsi  tüksüz  və  demək  olar  ki, 
tüksüz yəni qısa tükcüklərlə örtülü olur. Yarpaqları çoxsaylı, nisbə-
tən seyrək növbəli və ya spiral şəkilli düzülmüş 2-3 sm uzunluqda 3-

53 
 
4 mm enində olmaqla xətvari və yaxud xətvari-lansetvari, nisbətən iri 
lansetvari, nəhayəti sivri (iti)  oturaq, yüngül göyümtül rəngli, nisbə-
tən zəif mum təbəqəsi ilə örtülü, kənarları hamar, 3 damarlıdır. Yar-
paq
ları tükcüklərlə örtülmüş və ya çılpaq, kənarları bütövdür. Çiçək-
ləri gövdənin nəhayətində  yalançı çətir (dixazi) şəklində toplanmış-
dır. Çiçək qrupu seyrək, əyri, bəzən qıvrım olmaqla çiçəkaltlığı lan-
set
varidir.  Çiçəkləri  nisbətən  az  üzvlü,  çox  hissəsi  orta  irilikdə  və 
yaxud  xırda  1,5-2,4  sm  diametrində,  kifayət  qədər  uzun  saplaqlı, 
yuxarı hissələrdə yaxınlaşmışdır. Kasa yarpaqları 5-6 mm uzunluqda 
ot  tipli,  yumurtavari  və  ya  yumurtavari-lansetavri, uzunsov yumur-
tavari,  yuxarı  hissələrdə  sivri  və  ya  qısa  sivri,  2-5  əksər  hallarda  3 
damarlı, daxildə  nisbətən geniş, ağ örtüklə haşiyələnmiş, yuxarı his-
sədə kənarları kələ-kötür, nazik kirpiklidir. Ləçəkləri 12-15 sm uzun-
luqda  pazşəkilli, tərs  yumurtavari,  yuxarı hissələrdə bir neçəsi çəp 
dairəvi və  ya kütləşmiş, tam kənarlı, hamar və ya  yüngül büzmələ-
nən, mavi  və ya göy rəngli, nisbətən tünd damarlı, bəzən isə ağ, çəh-
rayı və ya qırmızı-bənövşəyi, aşağıya doğru qurumuş ağ rəngli, əsa-
sında  sarı damarı olan və tez tökülən olur. Erkəkcikləri xətvari, ağ 
rəngli,  yuxarı  hissəsi  tikanlı  göy  saplıdır  (damarlıdır).  Erkəkcik 
borusu qısa, həlqə şəkillidir. Tozluqları uzunsov, əsasən göy, bəzən 
isə sarı və ya çəhrayı rəngli olur. 
 
Dişiciyi bir ədəd, dairəvi, beş sütuncuqdan ibarətdir. Yumurta-
lığı  (toxumluğu)  yumurta  şəkilli,  yaşıl  rəngli,  sütuncuğu  pazşəkilli-
xətvari,  ağızcığı  tünd  göydən  bənövşəyi  rəngə  qədər  dəyişilir.  İyun 
və iyul aylarında çiçəkləyir. 
Çiçəkləri sübh tezdən ilk günəş şüası dəyən kimi açılır, günorta-
dan sonra yumularaq tökülməyə başlayır. Nəmli və yağışlı günlərdə 
çiçək açmır. Mayalanması ancaq həşəratlar vasitəsilə - çarpaz üsulla 
gedir. Meyvəsi 6-8 mm uzunluğunda, 5,7-6,8 mm diametrdə,  yastı-
laşmış şarşəkilli və ya şarşəkilli - yumurtavarı olmaqla beş yuvalı qu-
tu
cuqdur. Üzərində kasacığın izi qalmışdır. Yuxarı hissəsi azacıq siv-
ri, sarımtıl rəngli, əsas hissəsi antosian rənglə örtülməmiş, bəzən ye-
tişmədən  əvvəl  zəif  rəngli,  çatlamayan,  yalançı  arakəsməli,  tüksüz 
(hamar) bəzən isə kirpikli olur. Meyvəsi iyul-avqust aylarında yetişir 

54 
 
Bitkidə adətən 10 ədəd, bəzən isə az sayda toxum olur. Toxum-
ları  3,3-5,0  mm  uzunluqda,  yumurtavarı  və  ya  uzunsov  ellipsvarı,  
yan
ları  qeyri-bərabər,  güclü  yastılaşmış,  əsasında  dairəvi,  yuxarısı 
sivri, açıq-qəhvəyi rəngdən tünd boz rəngə qədər dəyişən, az hallarda 
yaşılımtıl-sarı, tamamilə hamar və parlaq olur.  
Toxumun qabığı suya dəydikdə  yumşalır, selikli maddəyə çev-
rilir. U
zunlifli kətanın 1000 ədəd toxumunun kütləsi 4-5 qr. (12-13 
qr.) gəldiyi halda, yağlıq sortlarınkı  8-15 qram olur. 
 
Qıvrım  (alçaqboylu,  yağlı)  kətan  (L.  usitatissimum   ssp.   hu-
mile  (Mill.) Czernom.)  
əsas etibarı ilə toxum almaq üçün əkilib-be-
cərilir.  Bu  bitkinin  gövdələrindən  alınan  lifin  keyfiyyəti  çox  aşağı 
olur. 
Qıvrım  kətan  alçaq  boylu  və  yaxşı  budaqlanandır.  Gövdəsinin 
hündürlüyü 30-
50 sm olub, çox budaqlanandır. Yarpaqları müalicəvi 
xüsusiyyətlərə malik olmaqla növbəli bəzən isə qarşı-qarşıya düzül-
müşdür. Çiçəkləri beş üzvlüdür. Beş ədəd inkişaf etmiş erkəkcikdən 
başqa ləçəklərin qarşısında beş  ədəd tam inkişaf etməmiş dişcik və 
sapları vardır. Yumurtalığı tamdır. 
Gövdəsinin qurtaracağında 30-50-ə qədər içəriləri toxumla dolu 
olan beş yuvalı qutucuqlar - meyvələr yerləşir. Hər yuva 2 yarım yu-
va
ya bölünməklə hər birində 1 ədəd toxum olur.  
 
Bunun toxumları uzunlifli kətanınkına nisbətən iri və yağlı olur. 
Qıvrım kətana yağ verən kətan da deyilir. Bunu Hindistan, Argentina 
və bir çox cənub ölkələrində əkib becərirlər. Dünya əkinçiliyində yağ 
verən kətan uzunlifli kətana nisbətən daha çox əkilib-becərilir.  
Bioloji  xüsusiyyətləri.  Uzun  lifli  kətan  üçün  yazın  və  yayın 
mülayim tempe
raturu, növbə ilə yağan yağışları və açıq havası əlve-
rişlidir.  Kətanın  toxumu  3-5 
0
C  temperaturda  cücərməyə  başlayır. 
Onun cücərtiləri mənfi 4 
0
C-
yə qədər  şaxtalara dözürlər. Toxumun 
fəal  cücərməsi  və  çıxışların  alınması,  torpaqda  toxumun  basdırılma 
dərinliyində 7-9 
0
C temperatur olduqda qeydə alınır. Uzun lifli kətan 
üçün faydalı temperatur cəmi səpin-cücərti dövründə 60 
0
C, cücərti-
çiçəkləmənin başlanğıcı 418-440 
0
C, çiçəkləmədən qutucuqların qo-
nur
laşmasına qədər 410 
0
C-
dir. Bitkinin inkişafı  üçün optimal tem-
peratur 15-18 
0
C-
dir.  İsti  havalar  gövdənin  hündürlüyünü  ləngidir. 

55 
 
Bitkini xüsusən lazımi miqdarda nəmliklə təmin etmədikdə  artıq o, 
22 
0
C temperaturda boy artımına görə əziyyət çəkir. 
Uzun lifli kətan nəmliyə çox tələbkardır. Onun suya tələbatı qön-
çələmə  və  çiçəkləmə  dövründə  xüsusən  böyükdür.  Torpaq  nəmliyi 
tarla rütubət tutumunun (TRT) 70%-i həddində olduqda o daha yaxşı 
inkişaf edir. Uzun lifli kətanın nəmliyə tələbatı eyni zamanda onun 
inki
şafının müxtəlif fazalarda müxtəlifdir. Toxumun şişməsi üçün öz 
kütləsindən 100%-ə qədər artıq nəmlik tələb olunur. Optimal torpaq 
nəmliyində (10 sm qatda 10-20 mm) cücərtilər bir bərabərdə alınır, 
çiçəkləmə fazasına qədər nəmliyə tələbat artır və məhsuldar nəmlik 
ehtiyatı 0-20 sm qatda 30 mm və daha artıq olduqda böyümə normal 
gedir. Kətan bitkisi torpaqda nəmlik artıq olduqda dözmür və qrunt 
sularının səviyyəsi səthə yaxın olan ərazilərdə pis nəticələnir. Eləcə 
də yetişmə zamanı yağıntıların artıq düşməsi arzuedilməzdir, belə ki, 
onun hesa
bına bitkilərin  yatmasına və müxtəlif xəstəliklərin inkişaf 
etməsinə səbəb olur. Kətanın transpirasiya əmsalı 400-430-a bərabər-
dir.  
Uzun lifli kətan uzun gün bitkisidir. Güclü günəş işığı gövdələ-
rin şiddətli budaqlanmasına, uzun lif məhsuldarlığının aşağı düşmə-
sinə və onun keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb olur.   
K. A. Timiryazev qeyd etmişdir ki, münbit torpaqlarda kətan da-
ha nazik və elastiki lif məhsulu verir. Onun üçün mədəniləşdirilmiş 
gilli və gillicəli torpaqlar daha yaxşı hesab olunur. Ən əlverişli torpaq 
məhlulunun reaksiyası pH=5,0-6,5-dir.  
Uzun  lifli  kətanın  kök  kütləsinin  80%-i 0-20 sm torpaq qatda, 
14-18%-i 21-60 sm-lik qatda, 3-6%-
i isə 51-100 sm-lik qatda yerlə-
şir. Ona görə də məhsulun 80%-dən çoxu 0-20 sm-lik qatdakı nəmlik 
və qida maddələrinin hesabına formalaşır. Kətan üçün humusun miq-
darı  2%-dən  az  olmayan,  100  qram  torpaqda  asan  hidroliz  olunan 
azot 1
0 mq, fosfor və kalium 10-15 mq, həcmi kütləsi 1,3 q/sm
3
 olan 
torpaqlar daha əlverişlidir.  
Qumlu və qumsal torpaqlar kətan üçün az yararlıdır. Ağır gilli-
cəli və torflu turş torpaqlar da kətan üçün az yararlıdır. 
Kətanın aşağıdakı xarakterik inkişaf fazaları vardır: cücərti, kük-
nara
bənzər yarpaqlar, qönçələmə, çiçəkləmə, yetişmə. 

56 
 
Cücərmə fazasında bitki iki ləpə yarpaqları və onların arasındakı 
kiçik tumurcuqdan ibarət olur. İynəyə bənzər yarpaqlar fazada bitki-
nin hündürlüyü 10 sm-
ə çatır və 5-7 cüt həqiqi yarpaqlar əmələ gəlir. 
Bu  iki  faza  gövdənin  yavaş  boyatması  və  kök  sisteminin  sürətli 
inkişafı ilə xarakterizə olunur. Sonra kətanda sürətlə boy atma (artım 
sutkada 5-
7 sm) dövrü başlayır, qönçələmənin başlanğıcına qədər 12-
20 gün davam edir, daha sonra bitkinin boyatması (sutkada 0,5-1 sm) 
əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyir, ancaq vegetasiyanın sonunda demək 
olar ki, dayanır. Yetişmə zamanı kətanın gövdəsinin odunlaşması və 
qutu
cuqlarda toxumların formalaşması sürətlə gedir.  
Yağlıq  kətan  uzun  lifli  kətana  nisbətən  xüsusən  yetişmə  döv-
ründə istiliyə tələbkardır. Nəmliyə çox tələbat göstərən deyil. Yağlıq 
kətan  üçün  ən  yaxşı  torpaqlar  alaq  otlarından  təmiz  qara  torpaqlar 
hesab olunur.  
Növbəli əkində yeri. Uzun lifli kətan növbəli əkinlərdə sələflərə 
və  bitkilərin  düzgün  növbələndirilməsinə  tələbat  göstərən  bitkilərə 
aiddir. Kətanın daima eyni tarlada əkilməsi yaxud tez-tez öz tarlasına 
qaytarılması, torpaqda patogenlərin - fuzarioz, antraknoz və polispo-
rio
zun  törədicilərinin  toplanması  üzündən,  məhsul  azalır  yaxud  da 
tamamilə məhv olur. 
Çoxillik  paxlalı  otları  (üçyarpaq)  uzun  lifli  kətan  üçün  daima 
daha  yaxşı  sələf  hesab  etmək  olmaz.  D.  N.  Priyanişnikov  kətanın 
məhsuldarlığına üçyarpağın müsbət təsirini qeyd etmişdir. Üçyarpaq-
dan sonra kətan becərməyə ona görə üstünlük verilərdi ki, gübrədən 
az  istifadə  olunsun.  Yüksək  münbit  torpaqlarda  çoxillik  otlar  digər 
sələflərdən bir qədər geri qalır. Ona görə də intensiv növbəli əkinlər-
də kətanı yaxşı becərilmiş torpaqlarda payızlıq çovdar, yazlıq buğda, 
kökümeyvəlilər,  kartof,  noxud  və  digər  bitkilərdən  sonra  yerləşdir-
mək daha məqsədə uyğundur. Bu sələflərdən sonra kətanın gövdəsi 
daha  hamar,  yatmaya  qarşı  davamlı,  mexaniki  yığıma  daha  yararlı 
olur.  
Lakin  kartof  altına  verilmiş  üzvi  gübrənin  yüksək  normasında 
çox vaxt azotun artıqlığı yaranır və kətan əkinlərinin yatmasına səbəb 
olur. 

57 
 
Qərbi Avropa ölkələrində (Hollandiya, Belçika və s.) çoxdan be-
cərilən  və  yaxşı  gübrələnmiş  torpaqlarda  kətanın  ən  yaxşı  sələfləri 
buğda, arpa, kartof, şəkər çuğunduru və s. bitkilər hesab olunur. 
 Üçyar
paqdan sonra becərilən kətan gec yetişir və lifin keyfiyyə-
ti nis
bətən aşağı olur. Uzun lifli kətanın məhsulu vaxtında yığılarsa 
on
dan sonra növbəli əkində yazlıq buğdanı, çuğunduru, kartofu və s. 
bitkiləri yerləşdirmək olar.  
Gübrələmə sistemi. Uzun lifli kətanın qida maddələrinə tələbatı 
kifayət qədər yüksəkdir. Bir ton lif yaratmaq üçün o torpaqdan 80 kq 
azot, 40 kq fosfor və 70 kq kalium aparır ki, bu da 1 ton xam məh-
sulu yaratmaq üçün pambıq bitkisinin apardığından 1,5 dəfə çoxdur.  
Əsas qida elementləri uzun lifli kətanın məhsuldarlığına və key-
fiy
yətinə müxtəlif dərəcədə təsir göstərir.  
Azot elementi uzun lif məhsulunun artmasına səbəb olur. Lakin 
onun çatışmaması bitkinin vegetasiya müddətini uzadır, onların yat-
ma
sına və çox hissəsinin xəstəliklərlə zədələnməsinə səbəb olur, nə-
ti
cədə  məhsuldarlıq  və  lifin  keyfiyyəti  əhəmiyyətli  dərəcədə  aşağı 
dü
şür.  Azotun  çatışmaması  xüsusən  küknarabənzər  fazada  nəzərə 
çarpır.  
Fosfor həyatının ilk dövrlərində kətan üçün çox vacibdir. Fosfor 
qidası  kifayət  qədər  olduqda  bitkinin  yetişməsi  sürətlənir,  lif  və 
toxum məhsulu yüksəlir. 
Kalium  gövdədə  ibtidai  (başlanğıc)  liflərin  miqdarını  artırır,  lif 
çıxımı və onun keyfiyyətini yüksəldir, bitkilərin yatması qorxusunu 
aşağı salır. Kalium elementi kətanın boy atmasının birinci üç həftə-
sində və qönçələmə fazasında xüsusən zəruridir.  
Kətan mineral gübrələrdən qida elementlərini müxtəlif dərəcədə 
istifadə edir: asan hidroliz olunan azot təxminən 30-90% mənimsəni-
lir, fosfor 10-
25%, kalium isə 26-40%, torpaqdan isə müvafiq olaraq 
20-30, 6-
13 və 12-13%.  
Çoxillik  tədqiqatlarla  müəyyən  edilmişdir  ki,  daha  yüksək  və 
yaxşı  keyfiyyətli  məhsul  əldə  etmək  üçün  kətan  altına  tam  mineral 
gübrə verilməlidir. Məhsul artımı 40%, toxum məhsulu isə 30% ol-
muşdur.  

58 
 
Əgər hektardan 30-40 sentner quru ot məhsulu əldə edilmiş üç-
yarpaqdan sonra kətan yerləşdirilərsə, kətan altına 15 kq azot veril-
məsi tövsiyə olunur, lakin məhsul 45-50 sentner olduqda kətan əkin-
lərinə azot gübrəsinin verilməsi məsləhət görülmür. 
Kətan  hektardan  25  sentner  dən  məhsulu  götürülmüş  yazlıq 
taxıllardan sonra yerləşdirilərsə 30 kq azot, yaxud hektara 1 sentner 
ammonium şorası; məhsuldarlıq hektardan 25-35 sentner olduqda 20-
25 kq azot, yaxud 0,6-
0,7  sentner  ammonium  şorası;  hektardan  35 
sentnerdən çox dən məhsulu götürüldükdə isə 15-17 kq azot, yaxud 
hektara 0,5 sentner ammonium şorası verilməsi tövsiyə olunur. 
Kətan altına tam mineral gübrə N : P : K, azotla zəif təmin olun-
muş torpaqlarda 1:2:3 nisbətində, azotla yüksək dərəcədə təmin olun-
muş torpaqlarda isə 1:3:4 nisbətdə verilir. 
Azot  gübrəsi  kətan  altına  yazda,  fosfor  və  kalium  isə  payızda 
şum altına yaxud şumdan dərhal sonra verilir. Mütəhərrik fosfor və 
kaliumla az təmin olunmuş torpaqlarda, eləcə də ağır rabitəli torpaq-
larda fosfor və kalium gübrələrini yaxşı olar ki, iki müddətdə: 50%-
ni payızda şum qabağı, 50%-ni isə erkən yazda, torpağın səpinqabağı 
becərilməsindən əvvəl verilməsi daha yaxşıdır. 
Mikroelementlərdən kətan xüsusən bor elementinə ehtiyac gös-
tərir. Bor tərkibli gübrələrin yazda kultivasiya qabağı hektara 0,2-0,3 
sentner verilməsi tövsiyə olunur. 
Kətan altına mineral gübrələrdən əlavə hər 100 kq lif hesabı ilə 
hektara 100 kq odun külü verilməsi tövsiyə olunur. 
Əkinlərin alaqlanması, alabəzəkliyin olmaması və bitkilərin yat-
ma
sının qarşısını almaq üçün kətan altına bilavasitə peyin verilmir. 
Torpağın  becərilməsi.  Kök sisteminin  zəif  inkişaf  etməsi  və 
səpin  dərinliyinin  cüzi  olması  ilə  əlaqədar  olaraq  kətan  torpağın 
becərilməsinə tələbkardır. Çox hallarda torpağın becərilməsi sələflər-
dən asılıdır. 
Kətan çoxillik alaqlardan sonra yerləşdirilərsə torpağın BDN-3, 
BDN-
10 markalı ağır diskli malalarla iki istiqamətdə becərilməsinə 
başlanılır. Diskləmə payız şumunun qaldırılmasından 2-3 həftə əvvəl 
aparılır. Payız şumu 22-25 sm dərinliyində ön kotancıqlı kotanla apa-
rılır. 

59 
 
Kətan əkinləri üçün dənli taxıl bitkilərinin məhsulu yığıldıqdan 
sonra  onun    ardınca  torpağın  üzlənməsi  5-6  sm  dərinliyində  LDQ-
5A, LDQ-10A, LDQ-
15A markalı diskli aqreqatlarla, yaxud PPL-5-
25, PPL-10-
25  markalı  gavahınlı  aqreqatlarla  aparılır.  Əgər  torpaq 
sürünən ayrıqla zibillənibsə üzləmənin dərinliyi 10-12 sm-dən az ol-
ma
malıdır. Sürünən ayrığın toxumları və onun kökümsov gövdəsinin 
buğumaraları tez cücərir və növbəti şumlamada  torpağın alt qatına 
düşərək məhv olurlar. 
Kətan  kartofdan  sonra  yerləşdirildikdə,  yığımdan  dərhal  sonra 
şum aparılıbsa, adətən əlavə şumun aparılmasına ehtiyac tələb olun-
mur.  
Gillicəli və gilli torpaqlarda erkən yazda torpağın becərilməsi 5-
6 sm dərinliyində pəncəli kultivatorla, eyni zamanda orta yaxud ağır 
dişli malalarla birlikdə malalamanın aparılması məsləhət görülür. Bu 
torpaql
ara kultivatorla mineral gübrə verən zaman gübrənin basdırıl-
ma dərinliyi 10-12 sm-dən az olmamalıdır. 
Erkən yaz becərmələrindən bir həftə sonra səpinqabağı becərmə-
də  kultivasiya  ilə  malalamanın  eyni  vaxtda  aparılmasıdır.  Bu  halda 
alaqlar daha tam cücərtilər verir və kətanın səpinindən əvvəl torpaq 
becərən alətlərlə məhv edilir. 
Torpağın səpinqabağı becərilməsində kətan əkinləri üçün kombi-
nə edilmiş yumşaldıcı-hamarlayıcı aqreqatlardan istifadə geniş tətbiq 
edilir. Səpinə  yaxşı hazırlanmış torpaqlarda kətanın tarla  cücərməsi 
70-
80% təşkil edir.