Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
235
2.3.10. Azərbaycan mədəniyyəti
Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanın Aran-Alban, Midiya-Atropaten hissəsi istiqlaliyyət uğrunda mübarizə
apararaq bir çox dövlətlərlə – İran, Roma, Bizans, Hun, Xəzər dövlətləri ilə həm mübarizə, həm də sülh
şəraitində yaşamışdır. Artıq IV-V əsrlərdən etibarən qeyri-bərabər formada da olsa, ölkədə feodal münasibətləri
inkişaf etməyə başlayır. VI əsrin sonu, VII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimalında – Albaniya ərazisində
Girdman dövləti yaranır. Azərbaycanın siyasi, ictimai həyatındakı dəyi\şikliklər xalqın mənəvi və maddi
həyatında öz əksini tapır. Alban mədəniyyəti adı altında əlifba yaradılır. İncəsənət, memarlıq, rəssamlıq
sənətinin inkişafı üçün əlverişli zəmin yaranır. Bədii metal sənətinin inkişafında yeni mərhələ başlayır. Bədii
metal ustaları tunc və gümüşdən məişət üçün zəruri olan qabların hazırlanmasına üçtünlük verirlər. Artıq bu
dövrün metal sənətindəki tematika dini mövzudan, daha çox zəruri ehtiyaca yönəldilir. Məhz bu dövrdə torevti-
ka sənəti özünün inkişaf pilləsinə çatır. Həmin sənəti yaşadan emalatxanalar Mingəçevir, Torpaqqala deyilən
ərazilərdə fəaliyyət göstərməklə müxtəlif səpgili məişət əşyaları – gümüş camlar, su qabları, zərgərlik
məmulatları istehsal edirdi. Torevtika sənətinin inkişafı dekorativ-ornamental sənətin formalaşması üçün də
əlverişli zəmin yaradırdı. Torevtikanın inkişafına təsir edən amillərdən biri də silah, döyüş və zirehli geyimlərin
hazırlanması zərurəti idi.
Erkən orta əsrlərdə Mingəçevir, Xınıslı, Qalagah (İsmayıllı rayonu), Torpaqqala əraziləri, həm də
zərgərlik mərkəzləri olmuşdur. Arxeoloqların bu ərazilərdən tapdıqları bəzək əşyaları öz forma orijinallığına
görə sənətşünasların diqqətini cəlb edirdi. Bu dövrdə zərgərlik əşyaları kəmiyyətcə çox olub, keyfiyyət
baxımından həm bədiiliyinə görə, həm də orijinallığı ilə seçilirdi. Artıq zərgərlər sırğa, toqqa, qızıl muncuqlar,
bilərziklər, sancaqlar və üzüklərlə yanaşı, silahları da bəzəyirdilər.
Haqqında söhbət açdığımız bu tarixi dövrdə Torpaqqala və Qəbələdə şüşə bişirən emalatxanaların
mövcudluğu haqqında arxeoloqlar dəlil və sübütlarla çıxış edirlər. Bunların bir çoxu haqqında əyani nümunələr
Azərbaycan Dövlət Tarix muzeyində arxeoloqlar R.M.Vahidov və S.M.Qazıyevin ekspedisiyaları əsasında əldə
edilmiş sübutlar formasında qorunur. Bunlar şüşə qablar və onları istehsal edən emalatxana tikilisinin
qalıqlarıdır. Mütəxəssis və sənətşünas alimlərin qənaətinə görə, orta əsrlərdə Azərbaycanda bədii şüşə üzrə
emalatxanaların inkişaf dövrü IV əsrə qədər və IV-VII əsrlər hesab edilir. Bədii şüşənin ikinci dövrdə inkişaf
istiqaməti götürməsi şüşə bişirən kürələrin texnoloji cəhətdən təkmilləşməsi ilə bağlı idi.
Alban dövründə özünəxas şəkildə inkişaf tapmış incəsənət sahələrindən biri də heykəltəraşlıq idi. Əlbəttə,
bu sənət növünün o zaman çərçivəsindəki təzahürünü heykəltəraşlıq sənəti haqqında bu günkü təsəvvürlərimizə
eyniləşdirmək olmaz. Çünki orta əsrlərin erkən çağlarında heykəltəraşlığın ibtidai forması özünü qabartma tipli
təsvirlər, dairəvi heykəllər və qayaüstü abidələrdə təcəssüm etdirirdi. Qadın fiqurlarından ibarət olan sxematik
və kobud gil heykəlciklər Mingəçevir, Xanıslı mədəniyyət mərkəzlərində, Şəmkir, İsmayıllı rayonu ərazilərində
tapılmışdır.
Mum qəbirlərdə tökülmüş tunc heykəllərinin bir çoxu maral, tovuz, keçi, qaz fiqurlarını təmsil edirdi. Bu
heykəllər məişət üçün zəruri idi: onlardan evdə bəd ruhların qovulması üçün istifadə edilirdi: məsələn, tovuz
fiquru ətirli tüstü verən qab kimi, keçi və qaz heykəlləri isə, su qabı kimi istifadə edilirdi. Maral fiquru öz zəngi
ilə şər ruhları dağıdaraq qəbiləyə himayədarlıq göstərən ilahi bir varlıq kimi mövcud idi. Bütün bu misallar həm
də, Azərbaycanın özünüməxsus məişət mədəniyyətinə malik olduğu haqda da məlumat verir.
Erkən orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin Alban dövründən söhbət açarkən onun ədəbi mənbə və
qaynaqlarından yan keçmək qeyri-mümkündür. Bu dövrdə ədəbiyyat üçün mühüm hadisələrdən biri Musa Ka-
lankaytuklunun «Ağvan tarixi» adlı əsəridir. Tarixi hadisələri özündə əks etdirən bu əsər öz bədii əhəmiyyətinə
görə də dəyərli yazı nümunəsidir. Bu kitab Azərbaycan mədəniyyəti haqqında da qiymətli müddəalar çıxarmağa
imkan yaradan əsərlərdəndir. «Ağvan tarixi»ndə qeyd edilir ki, Azərbaycanda bir çox yunan və Roma
müəlliflərinin əsərləri məlum idi. Bu isə, dünya mədəniyyətinin Azərbaycana da inteqrasiya etməsi və bunun
nəticəsində ölkədə bədii mədəniyyətin özünəməxsus şəkildə inkişafı haqqında düşünməyə əsas verir.
Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda qismən də olsa xristianlığın yayılması Albaniyada tikilən kilsə və
məbədlərlə müşayiət olunurdu ki, bunlar da ədəbi nümunələrdə öz əksini tapırdı. VII əsrdə yaşamış Davdağ adlı
şairin sərkərdə cavanşirin şərəfinə həsr etdiyi Mərsiyə orta əsrlər Azərbaycan yazılı mədəniyyətinin görkəmli
nümunələrindəndir.
Orta əsr Azərbaycan mədəniyyətinin özünəməxsus səciyyəyə malik olmasının ən başlıca amillərindən biri
VII əsrdən başlayaraq Azərbaycanda islam dininin yayılması və bunun xalqın sənət aləmində öz ifadəsini
tapmasıdır. Ümumiyyətlə, islam dini Azərbaycan mədəniyyətinə bir çox keyfiyyətləri ilə daxil oldu: mədrəsə
tipli məktəblərin açılışı, mollaxanalar, məscidlər, ziyarətgahlar və s. – bütün bunlar bir tərəfdən dinə, onun
ideyalarının yayılmasına və təbliğinə qulluq edirdisə, başqa bir tərəfdən mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələrinin yeni
inkişaf istiqaməti götürməsində mədəni bir hadisə idi. Artıq «VIII-IX əsrlərdən başlayaraq Azərbaycan
mədənyiyətin bir çox sahələrində: memarlıqda, təsviri, tətbiqi sənətlərdə islam dininin etik, estetik normaları
özünü göstərməyə başlayır. Memarlıqda məscidlər və minarələr əsas tikinti obyektləri kimi geniş yayılır.
Təsviri, tətbiqi sənətlərdə – ornament başlıca təsvir vasitəsinə çevrilir. İndi artıq varlıqların mücərrəd və simvo-
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
236
lik nəqşi ifadələrinə geniş yer verilir. Bu xüsusiyyəti memarlıq abidələrində və tətbiqi sənət əsərlərinin
bəzəyində də görürük» (Azərbayjan injəsənəti, s.53.)
Dulusçuluq, misgərlik, ipəkçilik sənəti xüsusi sexləri olan emalatxanalarda inkişaf etməkdə olsa da, bəzi
məqamlar, məsələn, xammalın çatışmazlığı bu sahədə müəyyən ləngimələr üçün əsil səbəb idi. XI-XV əsrlərdə
keramika sənətinin inkişafı Azərbaycanın bir çox yerlərində – Mingəçevir, Gəncə, Beyləqan, Bakı və Təbrizdəki
mərkəzlərlə izah edilirdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı keramik qablar üzərindəki adlar onu hazırlayan emalatxa-
na və usta haqqında məlumat verirdi. Bu dövrdə Azərbaycanda kobalt filizinin istifadə olunması xüsusi kaşıların
istehsalını genişləndirdi. Memarlıq abidələri – məscid, minarə, türbələr, xanəgahların bədii tərtibatında yerli kaşı
nümunələrinin tətbiqi həmin abidələrin bədii-estetik görkəminə xüsusi gözəllik verirdi. Təkcə bu faktı qeyd
etmək kifayətdir ki, bəşər mədəniyyəti abidələri silsiləsinə daxil olan Azərbaycan memarlığı nümunələrinin,
məhz bu xüsusiyyəti diqqəti cəlb edən amillərdəndir. Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Bərdə, Şirvanın bir çox
yerlərində inşa edilmiş məscidlərin, türbələrin, hamam və binaların bədii tərtibatında işlənilmiş abı, göy,
füruzəyi kaşı nümunələri hələ indiyədək qalmaqdadır. Göy, füruzəyi rəngli kaşıların geniş tətbiqinin digər
başlıca mənası islam dini ilə bağlı idi. Marağa şəhərində 1198-ci ildə «Göy gümbəz» adı ilə tanınan memarlıq
abidəsinin memarının Əgəmi Əbubəkr oğlu olduğu ehtimal edilir.
Memarlığın inkişafı üçün əlverişli amilə çevrilən bu cəhətlər Azərbaycanda bu dövrdə iki memarlıq
məktəbi – Şirvan-Abşeron və Naxçıvan məktəblərinin mövcudluğu ilə də izah edilir. Şirvan-Abşeron məktəbinə
Bakı, Şamaxı, həmçinin Şirvanşahlar dövlətinin ərazisindəki memarlıq abidələri daxildir. Bu gün Abşeron
ərazisində həmin abidələrdən dövrümüzə qədər çatanlar içərisində Sınıq qala minarəsinə (XI əsr), Qız qalası,
Bayıl daşları (XII əsr), Mərdəkan, Maştağa, Ramana, Nardaran, Qaladakı qəsr-qalalar (XIII-XV əsr), Xan sarayı
(XV əsr) və b. göstərmək olar.
Həmin dövrün digər memarlıq məktəbi olan Naxçıvan məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Əbubəkr olğu
Əcəmidir. Naxçıvanın dünyaşöhrətli abidələri məhz bu memarın adı ilə bağlıdır. «Atababa» adı ilə
məşhurlaşmış Yusif Küseyr oğlu, «Atabəy gümbəzi» kimi tanınan Möminə Xatın türbələri bu görkəmli
sənətkarın bu gün dünya inciləri sırasına daxil olan abidələrindəndir. Görkəmli memarın dünya memarlıq
incəsənətinə bir sıra novator xüsusiyyətləri də daxil olmuşdur. Memarlıqda üslub yeniliyi, ornament
tərtibatındakı yeniliklər Azərbaycan sənətkarlığının inkişafı haqqında fikirlər söyləməyə imkan verir.
Artıq XII-XIV əsrlərdə islam dininin yayılamsı səbəbindən memarlıqda müsəlman tikililəri ilə yanaşı,
şəhərlərin inkişafı, ticarət və iqtisadiyyatdakı irəliləyişlər və siyasi vəziyyətlə bağlı yeni-yeni müdafiə
tikililərinə də ehtiyac artdı. Müxtəlif abidələrin inşasına üstünlük verildi. Belələrindən ən məşhurları Araz çayı
üzərində Xudafərin körpüsü, culfa yaxınlığındakı körpü, Qazax rayonundakı «Sınıq körpü» və s. Müdafiə xarak-
terli qalalar da bu əsrlərin məşhur abidələrindəndir ki, onlar haqda Abşeron tikililəri kimi yuxarıda qeyd olunub.
Orta əsrlər Azərbaycan ərazisində tikilən memarlıq abidələrinin sonrakı taleyi naməlum olsa da (bir çoxu
dağılmış, itib-batmışdır), onların mövcud olduqları dövrdə məşhur tikili olduğu hiss edilir. Belələrindən biri
1258-1261-ci illərdə məşhur Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusinin çertyojları, layihəsi əsasında Mağarada
tikilmiş rəsədxanadır. Rəsədxananın qalıqları şəhərin şərq tərəfində bir təpə üzərində qalmaqdadır. Tarixi
mənbələr sübut edir ki, bu tikili öz texnoloji xüsusiyyətlərinə görə dövrünün çox məşhur memarlıq
abidələrindən biri idi. Məhz elə ona görədir ki, tarixin sonrakı çağlarında Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrində
tikilən rəsədxanaların bir çoxu öz quruluşunu bu rəsədxanadan götürür.
Orta əsrlərdə Azərbaycan memarlıq sənətinin ən böyük incisi sözsüz ki, Bakıdakı Şirvanşahlar saray
ansamblıdır. XV əsrin Azərbaycan memarlıq sənətinin məhsulu olan bu ansambl - abidə mövcud olduğu dövrün
mədəniyyəti, incəsənəti, siyasi-sosial şəraiti haqqında da zəngin məlumat verən bir mənbədir. Saray ansamblı
bir sıra hissələrdən ibarətdir. Bu tikili «İçərişəhər»in təpələrinin birinin ən hündür nöqtəsində yerləşir. Sarayın
hündür portallı və minarəli, günbəzlə tamamlanan binaları, ornament və kitabələrin təkraredilməz incə və
həcmli oyma təsvirləri, qüsursuz yerinə yetirilmiş detalları, daşın çox gözəl hörgüsü əsrlər boyu öz təravətini
saxlamış və tam gözəlliyi ilə dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Memarlıq ansamblına daxil olan əsas tikililər
bunlardır: saray binası, divanxana, şirvanşahlar türbəsi, şah məscidi, Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi, «Şərq»
portalı, saray hamamı.
Azərbaycan memarılğının orta əsrlər tarixində ən unikal sənət əsərlərindən sayılan bu abidə bu gün bəşər
inciləri siyahısında öz layiqli yerini tutur. Yunesko xəttilə bu kompleks abidənin qorunması, mühafizəsi və
təbliği dünya ictimaiyyətinin maraq dairəsindədir. 1964-cü ildən bu abidə «Şirvanşahlar sarayı kompleksi»
Dövlət tarixi-memarlıq qoruq muzeyi kimi fəaliyyət göstərir.
Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyətinin ayrı-ayrı sahələrindəki irəliləyiş və uğurlar elmin inkişafı ilə də
səciyyələnirdi. Erkən orta əsrlərdən sonrakı dövrlərdə Azərbaycan elminin formalaşamsı üçün görkəmli alimlər
yetişdi: XI əsrin görkəmli elm sahibləri Əbülhəsən Bəhmənyar ibn Mərzban və Xətib Təbrizi, XII əsrin
görkəmli astronomu Fəridəddin Əli ibn Əbdülkərim Şirvani, məşhur mühəndis və alim Əmirəddin Məsud
Naxçıvani, XII əsrin təbib və filosofu Əfzələddin Əbdülmalik Xunci. Bu alimlərin elmi əsərləri öz dövrləri üçün
çox qiymətli idi. Bunların bir çoxu, hətta dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır.
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
237
Azərbaycanda astronomiya elminin təşəkkülündə xüsusi xidməti olan alimlərdən Fəriddədin Əli Şirvani,
Nəsrəddin Tusinin adlarını qeyd etmək lazımdır. Fəridəddin Əli Şirvani dövrü üçün çox maraqlı olan ulduz
cədvəli tərtib etmişdir.
N.Tusinin tikdirdiyi rəsədxana zəngin kitabxanası ilə də məşhurdur. Bu kitabxanada dünya elminin
görkəmli simaları Evklid, Arximed, Ptolomey, Apolloninin əsərləri ilə yanaşı 400 minə yaxın elmi əsərlər
toplanmışdır.
Nəsrəddin Tusinin xidmətlərindən biri onun həmçinin xüsusi məktəb yaratmasıdır. Burada astronomiya və
riyaziyyat sahəsində Fəxrəddin Marağayi, Şəmsəddin Şivani kimi alimlər yetişdirmişdir. Nəsrəddin Tusi dünya
elminə bir çox dəyərli elmi əsərlər bəxş etmişdir ki, bunlardan biri də ulduz kataloqu olan «Ziç Elxani»
adlanırdı.
Riyaziyyat elmində xidməti olan Übeyd Təbrizi «Risalətül hesab» adlı əsəri ilə bütün Şərqdə tanınırdı.
İctimai elmlərin formalaşması tarixində orta əsrlərdə yaşayığ-yaratmış Azərbaycan alimlərinin də adını qeyd
etmək lazımdır: Fəzlüllah Rəşidəddin (XIV əsr), Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani (XIV əsr), Seyid Yəhya
Bakuvi (XV), Əbdürrəşid ibn Saleh Bakuvi (XV), Bədrəddin seyid Əhməd Laləvin, Həsən bəy Rumlu (XVI) və
s. Bu alimlərin hər biri yaşadıqları dövrdə Azərbaycan elmini formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək üçün dəyərli
elmi əsərlər yaratmışlar. XV əsrin tanınmış alimi Seyid Yəhya Bakuvinin «Şərhigülşəni-raz» və «Əsrar-ət-
talibin» adlı əsərlərində təbiət və cəmiyyət qanunauyğunluqlarının elmi şərhi öz təzahürünü tapmışdır. Görkəmli
alim, hətta öz məktəbini yaratmış Yusif Şirvani, Kəmaləddin Məsud Şirvaninin də adlarını qeyd etmək lazımdır.
Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyətini dünya səviyyəsinə qaldıran o dövrün ədəbiyyatı olmuşdur. Erkən
orta əsrlərin tanınmış ədəbi nümayəndələri Musa Şəhavət, İsmayıl ibn Yəsar, Əbül-Abbas Əl-Əmanın adlarını
qeyd etmək lazımdır.
Bir qədər sonra Azərbaycan ədəbiyyatında «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı yaranır. Eposun üzərində «Ki-
tabi-Dədə Qorqud» əla lisani-tapfeyi-oğuzan ifadəsinin yazılması təsdiq edir ki, bu əsər oğuz dilindədir və bura-
da Oğuz tayfalarından danışılır. Dastanın əlyazması XIV-XV əsrlərə aid olmaqla Vatikan və Drezden
muzeylərində saxlanılır. Onun şifahi deyil, əlyazma şəklində gəlib çatması təsdiq edir ki, bu həm də yazılı ədəbi
abidədir. Bu ədəbi abidənin tədqiqatçılarının fikrincə, əsərdəki hadisələr IX-XII əsr hadisələrilə uyğun gəlir.
Lakin dastandakı ifadələr, adlar, inamlar, həmçinin digər xüsusiyyətlər onun çox qədimlərdən xəbər verdiyini
bildirir. «Kitabi-Dədə Qorqud» bir müqəddimə və on iki boydan ibarətdir. Ümumiyyətlə, bu ədəbi xəzinə, təkcə
Azərbaycan xalqının deyil, bütün Türk dünyasının nadir incisidir. 1999-2000-ci illərdə YUNESKO xəttilə
dünyada bu dastanın 1300 illiyinin təntənə ilə qeyd edilməsi «Kitabi-Dədə Qorqud»un bəşər sivilizasiyasındakı
yeri və rolunun göstəricisi kimi özünü sübut etdirdi.
Tarixi inkişaf prosesi Azərbaycanda orta əsrlərdə feodal münasibətlərini inkişaf etdirir, mədəniyyətin
inkişafı ədəbi mühitdə özünü daha aydın təcəssüm etdirirdi. Artıq XI əsrdə həm ərəb, həm də farsca yazan
Azərbaycanlı şairlər – Əbu Nəsr Mənsur ibn Mümkan Təbrizi, Xəttat Nizami Təbrizi, Əbdülməhasin Hüseyn
ibn Əli Təbrizi Xətibi Urməvi, Əli ibn Hibbətullah Təbrizi, İskafi Zəncani, Xətib Təbrizi, Qətran Təbrizi, Kadsi
Zəfər Həmədaninin ədəbiyyatı zənginləşdirmiş və özlərindən sonra yetişən şairlər üçün böyük ədəbi mühit
yaratmışlar.
Artıq XII əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairlərinin bir çoxunun adı dünya ədəbiyyatı tarixinə qızıl
hərflərlə daxil olmuşdur. Əbu ən Nizam Məhəmməd Fələki Şirvani, Əmir İzzəddin Şirvani, Əbülməkarim
Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi, Xəqani Şirvani (1126-1199), Nizami Gəncəvi (1141-1209)
belələrindəndir. Adları qeyd olunan bu dahi sənətkarların adı orta əsrlərin bu dövrünün intibahından xəbər verir.
Nizaminin «Xəmsə»si, altı qəsidəsi, yüz iyirmi qəzəli, otuz rübaisi dünya ədəbiyyatının incilərindəndir. Poema-
dan başqa, qəsidə, qəzəl, rübailərin müəllifi olan Nizami Gəncəvi «dövrünün keşməkeşli hadisələrinə ayıq
münasibət bəsləyir, gah qəzəbini və heyrətini, gah xəbərdarlıq və şikayətlərini, gah qorxu və inamını əks etdirir,
ədalətin, insanlığın, düzlüyün, dostluğun, əməksevərliyin, bərqərar olmasına çalışır. Gah müəllim olub ağıllı
nəsihətlər verir, gah bir ittihamçıya çevrilib haqsızlığa, zülmə, acgözlüyə, riyakarlığa ölüm hökmü oxuyur.»
(Ə.Səfərli, X.Yusifov. Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, s.83)
1991-ci ildə YUNESKO xəttilə dahi şairin anadan olamsının 850 illik yubileyi keçirilmişdir.
Orta əsrlərin sonrakı dövrlərində – XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simaları
İzzəddin Həsənoğlu, Şah Qasim Ənvar, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi öz sənət inciləri ilə ədəbiyyatı
xeyli zənginləşdirmişlər. Öz sələflərindən fərqli olaraq İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan dilində yazan ilk şair
kimi Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət göstərmişdir. Onun «Divan»ı, «Apardı könlümü» şeri klassik
ədəbiyyatımızın nadir incilərindəndir.
Orta əsrlərin bu çağında yaşayıb-yaratmış görkəmli şairlərdən biri də İmadədddin Nəsimidir (1369-1417).
O, gözəl şair olmaqla yanaşı, ictimai-siyasi fikir tarixində öz ideya və mülahizələri olan bir şəxsiyyət idi ki, bu
da onu filosof kimi də tanımağa imkan verir. Öz bədii-fəlsəfi fikirlərini ana dilində qələmə alan Nəsimi
ədəbiyyatda da yeni bir cığır atmışdır. Bu, əsasən fəlsəfi-dini hərəkatla bağlı olan hürufilik idi. Bu hərəkatla
bağlı düşüncələrində müəllimi Şeyx Fəzlullah Nəimiyə (1339-1394) əsaslanan Nəsimi sufi ədəbiyyatının layiqli
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
238
davamçısı idi. Sufizmin əsası olan vəhdəti-vücud fəlsəfəsi şairin şerlərində öz təzahürünü tapmışdır. Bu
fəlsəfəyə görə allah mövcud reallıqların başlancığı kimi qəbul edilir.
Hər dəfə kim, baxır isən anda sən allahı gör,
Bəscərü kim, əzm qılsan sümmə-vəhrullahı gör.
Orta əsrlərin sonlarına doğru Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusilə, XV-XVI əsrlərdə yaşayıb-yaratmaş
sənətkarlardan Kişvəri, Həbibi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzulinin adlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Bu dövrün ən görkəmli dövlət xadimi, siyasətçi, gözəl şair Ş.İ.Xətainin (1486-1524) üzərində xüsusi dayanma
lazımdır. «Anadilli ədəbiyyatın inkişafında xüsusi xidmətləri olan Xətai xalq şerinə rəğbətlə yanaşaraq qoşma,
gəraylı, bayatı janrlarında gözəl sənət nümunələri yaratmışdır. Bir tərəfdən yazılı ədəbiyyatın, digər tərəfdən
xalq yaradıcılığının zəngin ənənələrindən bəhrələnmək Xətai irsinə məzmun dərinliyi və forma rəngarəngliyi
gətirmişdir... Bu poeziya saf mənəvi aləm, aydın düşüncələr poeziyasıdır.» (Ə.Səfərli, X.Yusifov. Qədim və
Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, s.215) Şairin məşhur «Dəhnamə» poeması, «Nəsihətnamə» məsnəvisi klas-
sik ədəbiyyatın incilərindəndir. «Dəhnamə» şairin həcmcə iri əsəri olub, konkret süjetlə bağlıdır. On məktub
mənasını verən əsərin adı eyni sayda məktublardan ibarətdir. Əsərdə başlıca diqqət məktublara deyil, buradakı
hadisələrə verilir. Ana dilində yazılmış ilk poemalardan biri kimi bu əsər bütün məziyyətlərinə görə orta əsrlər
Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsinin incilərindəndir.
Bu tarixi dövrün digər görkəmli siması Məhəmməd Füzulidir (1494-1556). Üç dildə – ərəb, fars,
azərbaycan dillərində ölməz əsərlər yaradan Füzuli Yaxın Şərq, Türkiyə, İran, Orta Asiya xalqları
ədəbiyyatlarına təsir göstərmişdir. Özündən əvvəlki Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən qidalanan böyük şair
onları özü üçün müəllim kimi qəbul edirdi. Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş etdiyi ana dilində «Divan», fars
dilində “Divan”, qəsidələrdən ibarət “Divan” (ana dilində, farsca, ərəbcə), “Leyli və Məcnun” poeması, “Bəngü-
badə”, “Yeddi cam”, “Söhbətül-əsamar” alleqorik poemaları, “Şikayətnamə”, “Səhhət və Mərəz”, “Rindu-
Zahid”, Hədisi-ərbəin”, “Hədiqətüs-süəza”, “Mətləül-etiqad” əsərləri həm də dünya ədəbiyyatı xəzinəsinin ən
nadir nümunələrindəndir. Adları çəkilən bu əsərlərdə dahi klassik özünü şair kimi deyil, həm də həyat, insan,
cəmiyyət haqqında fəlsəfi düşüncələrə xas filosof kimi tanıdır. Şair öz qəzəlləri, qəsidə və rübailərində, qitə və
digər lirik şer nümunələrində öz düşüncə və fikirlərinin yüksək bədii hisslərlə çatdıraraq öz yaradıcılığı
haqqında salnamə yaratmışdır.
Beləliklə, orta əsr Azərbaycan mədəniyyətinə diqqət yetirdikdə bu uzun tarixi mərhələnin müəyyən
dövrlərinin mədəni sıçrayışlarla mövcudluğu hiss olundu. Xüsusilə, orta əsrlərin ortaları Azərbaycan
mədəniyyəti üçün çox məhsuldar olduğundan onun intibah dövrü kimi dəyərləndirilməsi məntiqə müvafiqdir.
Bu intibahı səciyyələndirən bir sıra xüsusiyyətlər vardır ki, bunları əsasən dövrün ictimai-tarixi şəraiti, islam
dininin yayılması faktoru, zəngin ədəbi mühitin yetişməsi, elmi biliklərin formalaşamsı, yayılamsı ilə izah
etmək olar.
2.3.11. Hindistan mədəniyyəti
Qədim tarixə malik olan Hindistan orta əsrlərdə inkişaf etmiş mədəniyyət ölkəsi idi. Mədəniyyətin
inkişafı bir sıra amillərin, xüsusilə yadelli müsəlman təsiri altında formalaşırdı. Müsəlman hakimiyyəti
dövründə hind xalqının milli şüur, mədəniyyət və din ümumiliyi yarandı.
Racput dövrü. Dövlətlərə bölünən Hindistan orta əsrlərə VII əsrdə daxil olmuşdu. VII-VIII əsrlərdə
Hindistanda kahin-brahmanlar kastasının hakimiyyəti gücləndi. Bu hakimiyyət incəsənətdən öz dini təlimlərini
daha da genişləndirmək və cəmiyyətdə təsdiqləmək məqsədilə istifadə etməyə cəhd göstərirdi. Məhz bunların
təsiri və həyatın yeni şərtləri ilə Hindistanın məbəd memarlığında güclü dəyişiklik hiss olundu.
Orta əsrlər dövrü – hind mədəniyyətinin çiçəklənmə dövrüdür. Bu dövrdə fantastikliyi, bir neçə baş və əli
olan allahların rəmzi obrazlarına daha tez-tez rast gəlmək olur. Ali allahlar olan Brahma, Vişna, Şiva üçlüyü –
Trimurti bu qəbildəndir.
Hindlilər öz allahlarının fiqurlarına insani sima verirdi. Bir neçə əlin olması simvolik olaraq ayrı-ayrı
funksiyaları yerinə yetirən konkret allahları ifadə edirdi.
Elefant adasındakı (VIII əsrə aid) mağara məbədində qayadan yonulmuş nəhəng üçbaşlı Şivanın
hündürlüyü təxminən 6 metrə çatır. Şivanın üç üzü onun əsas üç təzahürünü ifadə edir : mərkəzi üz – yaradıcı
Şiva; sol üz – dağıdıcı Şiva; sağ üz isə – müdafiəçi Şiva rəmzidir.
Çox vaxt Şiva rəqs edən tərzdə təqdim olunur. Dördəlli Nataraci (rəqs allahı) obrazı çox dinamik tərzdə
təqdim edilir. Bu duruş müxtəlif formalarda təkrarlanır. Özündə daim hərəkətdə olan dünyanı təcəssüm etdirən
Nataraci Şivasının heykəli hər bir detalı ilə hind dini-fəlsəfi sisteminin kainatın sonsuzluğu haqqında
təsəvvürlərini rəmzi mənada təzahür etdirir. Şivanın rəqsi kainatın hərəkətini bildirir, onun ayağı altına salınmış
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
239
cırtdan isə, ali həqiqətin dərkinə maneçilik törədən şeytanın obrazını ifadə edir. Şivanın hər bir əli müəyyən bir
mənanın rəmzidir. Sol qol (yuxarı) – Kainatın dağılması və təmizlənməsi mənasını; sağ qol – şaqqıltını, efirin
səsi anlamını verir. Müxtəlif hərəkətlərdən yaranan əl və qolların çoxluğu rəngarəng mənaların çatdırılmasına
imkan yaradır. X əsrdən başlayaraq Hindistanda Şivanın tuncdan hazırlanmış heykəlləri qalmaqdadır. Cənubi
Hindistanda bu heykəllərin hazırlanma texnikası maraq doğurur. Buna "mum modelinin ölməsi» adı verilib.
Heykəl əvvəlcə mumdan hazırlanır, sonra mum modeli gil təbəqə ilə örtülür. İstidə yanma prosesində mum
xüsusi hazırlanmış gil məsamələrdən kənara çıxır, gil forma maye qatışığına salınır. Alınan heykəl sonuncu dəfə
işlənərək cilalanırdı. Bu texnikaya əsasən heykəltəraşlar hazır iş üzərində yapma və bəzək tərtibatını yerinə
yetirirdilər.
Memarlıqda məbədlərin yeni tipi – qülləni xatırladan dağlar təzahür tapır. Bu məbədlər uzunsov dairəvi
formaya malik olub, yuxarısı şanagülləni xatırladan örtük və ya düzbucaqlı piramidadan ibarət, içərisi alçaq və
qaranlıq idi. Müqəddəs yer olduğu üçün hər kəs bura girə bilməzdi. Etiqad edənlərin çoxuna çöldən məbədi seyr
etməyə imkan verilirdi. Məbədin həyətində, həmçinin divarlarında hazırkı memarlıq abidəsinin həsr edildiyi
allahların təsvirlərini əks etdirən heykəllər başlıca yer tuturdu. Heykəltəraşlığa aid detallar, barelyef və
qorelyeflər məbədin hər tərəfini əhatə edirdi.
Hindlilərin bədii təfəkkürü bir və ya bir neçə başlanğıcı birləşdirərək mifoloji varlıqların təsvirinə şərait
yaradırdı. Belələrindən biri də yarı insan, yarı meymun olan Xanuman obrazıdır. Xanuman havada uçmağa
qadir olan, öz simasını, ölçüsünü dəyişə bilən, torpaqdan dağ və təpələr düzəltmək gücünə malik olan varlıqdır.
O, «Ramayana»nın əsas qəhrəmanlarından biri olub müasir induizmdə çox populyardır. Bu obraz elmlərin
yaradıcısı və kənd həyatının himayəçisi kimi də tanınır. Əfsanələrin birinə görə, Xanuman doğulan kimi
Günəşin yeməli olduğunu güman edib onu yemək istəyir, Günəşi müdafiə edən İndra isə onun (Xanumanın)
çənəsini zədələyir. Adının mənası da elə buradan götürülüb. Xanuman «sınmış çənəsi olan» deməkdir.
Digər mühüm personajlardan biri də Qaneşdir. O, fil başlı insan gövdəsinə, şarabənzər qarına, 4 əl və qola
malikdir. Qaneşin 32 obrazı mövcuddur: bunların hər birində o, yeni kölgədə təsvir olunur. Digər allahlar kimi,
o da özünün atributlarına malikdir – şanagüllə çiçəyi, qılınc, balta və s. Bir çox miflərdə Qaneşin zahiri siması
haqqında izahlar da verilir. Bunlardan «Brahmavayvartepurane» və «Qaneş-purane»ni göstərmək olar. Belə
əfsanələrin birində nəql olunur ki, Qaneşin doğum günü Şani allahının dəvət olunması yaddan çıxır. Qisas
məqsədilə bu allah baxışı ilə körpənin başını külə döndərir, Brahma isə Parvata onun başının yerinə kainatın ilk
canlı varlığının başını qoymasını məsləhət görür. Bu varlıq isə fil olur.
Huptlar dövrü hind mədəniyyətinə qızıl əsr kimi daxil olmuşdur. Gəlmə adamların yerli əhali ilə
birləşməsi yeni yığcam etnik toplunun- racputların formalaşmasına səbəb oldu. Racputların hakimiyyəti
möhkəm siyasi mərkəzlərin - şimali Hindistan, Benqaliya, Dekan və uzaq cənub (VII- XII əsr) sistemi
yaranmasını təmin etdi.
Dostları ilə paylaş: |