AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§1. İnkişaf etmiş ölkələrin (İEÖ) dünya iqtisadiyyatında
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§1. İnkişaf etmiş ölkələrin (İEÖ) dünya iqtisadiyyatında
tutduqları mövqe
l.l.İEÖ-in coğrafi quruluşu
Dünyanın iqtisadi gücü ölkələr arasında qeyri-bərabər Şəkidə formalaşmışdır. Məsələn, ABŞ, Yaponiya, Almaniya kimi ölkədə уег kürəsi əhalisinin 9%-i cəmlənməsinə baxmayaraq, ölkələr dünya miqyasında qazanılan gəlirlərin yarısını mənimsəməyə qadirdirlər. Onlar bütün ölkələrin alıcılıq qabiliyyətinin üçdə birinə nəzarət edirlər. Ümumiyyətlə götürdükdə dünya iqtisadiyyatında aparıcı yeri sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ) tutur. İnkişaf etmiş ölkələr dünya iqtisadiyyatında regionlararası xarakterə malik ölkələrarası təşkilatda qruplaşdırılmış şəkildə öyrənilir. Bu təşkilat "İqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf təşkilatı” (İƏİT) adanır və Dünya Bank ının qruplaşdırmasına əsasən bura 2 inkişaf etmiş ölkə daxil edilir. Bu ölkələrin regional quruluş aşağıda verilmişdir (bax: cədvəl 9) Cədvəl 9 İƏIT-na daxil edilən ölkələrin regionlar üzrə quruluşu
Şərqi Asiya və Sakit okean regionu Avropa Amerika Sayı
adı
Sayı adı
Sayı adı 4 Avstraliya 18 Avstriya 2 Kanada
Belçika
ABŞ Yeni Zellandiya B.Britaniya
Yaponiya Almaniya Danimarka İrlandiya İslandiya İspaniya İtaliya Lüksemburq Niderlandiya Norveç Portuqaliya Finlandiya Fransa İsveçrə İsveç
Görü
ndüyü kimi inkişaf etmiş ölkələrin coğrafıyası çox da geniş deyil. İƏİT-na daxil edilən ölkələr üç regionda cəmləşmişlər: Şərqi Asiya və Sakit Okean regionunda (4 ölkə), Amerikada (2 ölkə) və Avropada (18 ölkə). İƏİT-i qrupuna daxil olmayan və yüksək gəlirli və inkişaf etmiş ölkələr digər regionlarda da vardır. Məsələn, Yaxın Şərqdə tsrail, Qətər, Küveyt, BƏƏ dövlətləri, Amerikada-Aruba, Bəqam, Vermud və Virqan adaları, Martinika, Nider, Antilli, Qayana kimi kiçik dövlətlər,ŞərqiAvropada- Sloveniya, Şərqi Asiya və Sakit Okean regionunda
Bruney-Darrussalam, Hon- konq, Quam, Makao, Sinqapur, Tayvan, Polineziya kimi kiçik dövlətləri də inkişaf etmiş dövlətlərə aid edirlər. Lakin biz bu fəsildə əsasən İƏİT-na daxil edilən bir песө ölkəni xarakterizə edən göstəriciləri, onlarda qərarlaşmış təsərrüfat mexanizmini, onlara xas olan ümumi cəhətləri araşdıracağıq.
.İEÖ-in dünya iqtisadiyyatında yeri
İƏİT-na daxil olan ölkələrdə yaşayan əhalinin sayı dünya əhalisinin təxminən 15,5%-i təşkil edir, lakin bu təşkilat dünyanın iqtisadi və elmi-texniki potensialının əsas hissəsini özündə cəmləşdirir. Burada baş verən bütün proseslər son nəticədə dünya təsərrütatına, dünya maliyyəsinə, dünya bazarına, dünya ticarətinin strukturu və həcminə güclü təsir göstərir. Bu ölkələrin hamısı Yaponiya müstəsna olmaqla, Avropa mənşəli dövlətlərdir. İnkişaf etmiş ölkələr son iqtisadi göstəricilərinə görə dünyanın digər ölkələrindən xeyli üstündürlər. Məsələn, İƏİT-i qrupuna daxil edilən ölklərdə yaşayanların adambaşına düşən UDM həcmi dünya üzrə adambaşına düşən ÜDM-in orta qiymətindən beş dəfə çoxdur. 1990-cı illərdə inkişaf etmiş ölkələrin dünya iqtisadiyyatındakı mövqeyi daha da yaxşılaşdı. Bu iki amilin - birincisi, məhsuldar qüvvələrin struktıırunda bas vermis mütərəqqi dəyişikliklərin təsiri altında, ikincisi – Şərqi Avropa ölkələrinin dünya təsərrüfat sistemindəki xüsusi çəkisinin azalması nəticəsində baş verdi. İnkişaf etmiş ölkələr ümumdünya məhsulunun üçdə ikisini istehsal edirlər və elə bu səbəbdən də onlar dünya resurslarının çox hissəsini istehlak edirlər. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf etmiş ölkələrdə daha çox asılılığı və qarşılıqlı asılılığı da bununla əlaqədardır.Son 25-30 il ərzində bu asılılıq daha da artmışdır. İqtisadiy- yatın irəliyə doğru inkişafı buna səbəb olmuşdur. Dərc olunmuş göstəricilərin təhlili göstərir ki, hər bir yeni dövrdə, inkişaf etmiş ölkələr yeni nailiyyətlər əldə edə bilirlər. İƏİT-na daxil olan ölkələrdə istehsalın həcmi 1950- 1970-
ci illərdə 1,5 dəfə artdığı halda, 1971 -1995-ci illər ərzində bu a rtım 1,9 dəfə təşkil etmişdir. Son 25-30 il ərzində istehsal daim irəliyə doğru inkişaf etmiş və nəticədə ÜDM-un artımı hər bir dövrdə qeydə alınmışdır. İnkişaf etmiş ölkələrin daxilində də dəyişikliklər baş verir. Demək olar ki, bütün ölkələr ABŞ-dan geri qalma dərəcələrini aşağı salmaqdadırlar. Almaniya və Yaponiya kimi dövlətlər isə bir sıra göstəricilər üzrə ona tam yaxınlaşa və hətta ötə bilmişlər. Baxılan dövrdə kiçik ölkələrin daha sürətlə inkişafı qeydə alınmışdır.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin ÜDM-nun dinamikası ( % ) Ölkələr və ölkə qrupları 1971-1980 1981-
1990 1 990- 1995 İƏİT
3,3 2,9
1 . 9 ABŞ 2,8
2,7 2 ,4 Yaponiya 4,5
4,2 1 ,4 AB ölkələri 3,0
2,3 1 ,5 Sənaye cəhətdən inkisaf etmiş ölkələr dünya miqyasında ticarətdə d ə mühüm yer tuturlar. Dünya ixracında bu ölkələrin xüsusi çəkisi həmişə yüksək olmuşdur. Bu xüsusi çəki 1970-ci ildə 71%, 1981-ci ildə 61%, 1990- cı ildə 75,7%, 1995-ci ildə 69% olmuşdur. Lakin bunlar bütün ölkələrin üzrə ümumi göstəricilərdir. Ayrı-ayrı ölkələrin göstəriciləri ədvəl 11-də verilmişdir.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin dünya ixracındakı xüsusi çəkisi (%-lə)
1938 197
0 1980
1 990
1 995
Cəmi IEO - 71,4 62,8 7 5,7 6 9,0
ABŞ 10,0
6,6 11,6
1 3,3
1 2,6
Yaponiya 4,1
6,0 6,6
7 ,7
8 ,0
Almaniva 9,0
10,0 9,3
1 0,6
9 ,4
Fransa 4,0
5,8 6,1
6 ,6
6 ,3
İtaliya 2,0
4,4 4,3
4 ,9
5 ,4
B.Britaniya 14,0
6,5 5,5
5 ,6
5 ,0
Kanada 3,0
4,9 3,2
3 ,6
3 ,4
Tədqiqat göstərdi ki, İEÖ-in dünya ixracında apancı rolu təkcə onların burada əldə etdikləri yüksək xüsusi çəki ilə ifadə olunmur. Bu ölkələrin rolu bir də ondadır ki, onlar əsasən yüksək texnologiyalı məhsullar ixrac edirlər. Bu cür məhsullar da digər ölkələrdə ya heç, ya da kifayət qədər istehsal olunmur. Məhz bu cəhət İEÖ-in xeyrinə olur:yüksək texnoloji məhsula tələbatı olan ölkə bu ölkələrdən asılı vəziyyətə düşür və İEÖ-lərə monopol mənfəət əldə etmək imkanı qazandırır. Lakin bu imkanı onlara heç kim və heç bir dövlət könüllü vermir. Bu imkanı həmişə İEÖ-in özləri öz ölkələrində elmə,
texnikaya, texnologiyaya və onların yaradıcılan olan İNSANA fıkir verdiklərinə, onların qayğısına qaldıqlanna görə əldə etmişlər və indi də etməkdədirlər. İEÖ dünya ixracında aparıcı rol tutmaqla yanaşı, dünya idxalındä "da mühüm y er tutur. İEÖ qrupuna daxil olmayan ölkələrdə elmi- texniki tərəqqi sürətləndikcə, onlarda istehsal edilen keyfıyyətli məhsulun həcmi də getdikcə artır. Bu da İEÖ-in dünya bazarından daha çox müxtəlif məhsullar almağa zövq edir. Nəticədə İEÖ-in istehsalında idxal məhsullarının xüsusi çəkisi artır. 1970-1990- cı illərdə bu xüsusi çəki 9%-dən 20%-ə qədər yüksəlmişdi. Elə məhsul növləri vardır ki, onların əsas istehlakçıları da İEÖ-in özləridir. 1995-ci ildə İEÖ-lərin dünya idxalındakı xüsusi çəkisi kənd təsərrüfatı xammalı üzrə 68,2%, yanacaq üzrə 61,6%, toxunma malları üzrə 63,8, kimyəvi maddələr üzrə 63,5% təşkil etmişdir. Cədvəl 12-
dən görünür ki, digər məhsullar üzrə də lEÖ-lərin xüsusi çəkisı yüksəkdir.
Əmtəə qrupları 1980 198
5 199
0 995
Ərzaq 61,4
63.0 71,0
8,2 Kənd
təsərrüfatı xammalı
68,3 67,5
66,7 1,6
Yanacaq 75,3
68,2 61,3
1,4 Metal
və filizlər 79,1
73.1 71,0
3,7 Toxunma
malları 69,7
70,8 71,0
3,8 Kimyevi
maddələr 63,8
65,1 67,6
3,5
Maşınlar və nəqliyyat vasitələri 59,5 65,6
67,6 5,0
Metalla г 56,3 56,9 68,1
1,0 Digər əmtəələr 72,2 73,9
72,9 7,5
İEÖ-lərin hamısı bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdir və bu ölkələrin Dünyanın Ümumi Daxili Məhsulundakı xüsusi çəkisi 1995-ci ildə 85,3% təşkil etmişdir.
1
IN təsərrüfat mexanizmi
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar kamil kapitalizim cəmiyyəti formalaşdırmağa nail ola bilmişlər və kamil bazar iqtisadiyyatlı cəmiyyət yaratmışlar.Lakin bu nəticə uzun bir dövr ərzində əldə edilmişdir. XVII əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərindəki sənaye inqilabları bu ölkələrdə iqtisadi inkişafda radikal dönüşlərin baş verməsinə səbəb oldu və iqtisadiyyatın 5-6 dəfə yüksəlməsinə gətirib çıxardı. Baxılan dövrdə bu ölkələrdə əhalinin yüksək sürətlə artmasına baxmayaraq adambaşına düşən Ümumi Daxili Məhsulun orta hesabla 7-12 dəfə artması əhalinin gün-gündən artan tələbatlarının tam ödənilməsini təmin edirdi. Təhlil göstərir ki, bütün bu nailiyyətlərin əldə edilməsində İEÖ-də formalaşmış təsərrüfat mexanizmləri mühüm rol oynamışdır. Təsərrüfat mexanizmi iqtisadiyyatı insanların təlabatlarına uyğun şəkildə təşkil etmək üçün çox mühüm şərt və amil rollarını oynayır. Bu nəticəni indi bütün ölkələr bu və ya digər səviyyədə çıxara bilirlər və dərk edirlər ki, elmi, texnikanı, texnologiyanı, istehsalın təşkilini təkmilləşdirməklə yanaşı idarəetməni də yaxşılaşdırmaq və səmərəli fəaliyyət göstərən təsərrüfat mexanizmi yaratmaq lazımdır. Ən sadə
dildə təsərrüfat mexanizmi dedikdə, bu və ya digər ölkənin təsərrüfatçılıq həyatının tənzimləndirilməsində istifadə edilən üsul və formaların məcmuu başa düşülür. Bu üsul və formaların ölkədə formalaşmasına müxtəlif amillər təsir göstərir. Obyektiv amillər əsasən sosial-
iqtisadi quruluşdan və ETT-nin sürətlənməsindən doğan amillərdir. Lakin subyektiv amillər də olur. Onlar bilavasitə hökumətin başında duranlardan, onların dünyagörüşlərindən, psixologiyalarından, demokratiyaya və qanunun aliliyinə m ünasibətlərindən asılı olur. Qeyd edək ki, obyektiv amillərə üstünlük verən dövlət başçıları iqtisadiyyatda həmişə böyük nailiyyətlər qazana bilmişlər. Belə ölkələlər ilk növbədə inkişaf etmiş ölkələr daxildir. İnkişaf etmiş ölkələr qrupunda bu gün mövcud olan təsərrüfat mexanizmi kifayət qədər təkmilləşmiş və səmərəlidir və quruluşca mürəkkəbdir. Lakin tarixi baxımdan bu həmişə belə olmamışdır. Qərbi Avropada və ilk növbədə, Niderlandda və Böyük Britaniyada sonralar isə ABŞ-da iri maşınlı istehsal bəraqərar olduqca, ictimai əmək bölgüsü və qarşılıqlı (fırmalararası, regionlararası va dövlətlərarası) əlaqədar inkişaf etdikcə bazar münasibətləri sürətla formalaşırdı. Bu şəraitdə əsas tənzimləyici rolunu bazar qiyməti və onun əmələgəlmə mexanizmi oynayırdı. Ha zırda İEÖ-də fəaliyyt göstərən təsərrüfat mexanizmi öz başlanğıcını Qərbi Avropada kapitalizm cəmiyyətinin meydana gəlməyə başladığı dövrlərdən götürür. О dövrdə formalaşan təsərrüfat mexanizminın əsasını obyektiv amillər təşkil cdirdi. О daxili səbəblərdən törəyirdi, bir növ özü-özünə dəyişən sosial-iqtisadi mühitə görə meydana gəlirdi. Bu, əslində İEÖ-də hazırda fəaliyyət göstərən təsərrüfat mexanizminin birinci səvivyəsi idi ki, bu da iqtisadi ədəbiyyatlarda təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin spontan
bazar tənzimləşdirilməsi adlanır. XIX əsrin axırlarında kapitalist ölkələrində və xüsusən ABŞ və Kanadada istehsalın təmərküzləşməsi sürətlə baş verirdi, yeni iri birliklər yaranırdı. Təsərrüfat mexanizminin ikinci səviyyəsi meydana gəlməyə başlayırdı.İri müəssisələrin istehsal-təsərriifat fəaliyyətində, genişlənməsində, yenidənqurul- masında bir neçə kapitalist sahibkar iştirak edə bilirdi. Bu yolla o dövrdə korporasiya 2 formasında aksioner cəmiyyətləri gcniş fəaliyyət göstərirdi və bunun birbaşa nəticəsi kimi, коrporativ (qrup) maraqlar cəmiyyətdə möhkəm mövqeyə malik idi. Onlar istehsalın əsas sahələrini özlərində saxlayırdılar, yaxşı mənfəət əldə edirdilər və qiymətlərə nəzarəti ələ keçirə bilırdilər. Kiçik müəssisələrin bu cür hərəkət etmək imkanları ya heç yox idi, ya da çox məhdud idi. Buna görə də kiçik müəssisələr üçün qiymət xarici tənzimləmə rolu oynayırdı. Təsərrüfat mexanizminin qısaca şərh etdiyimiz birinci və ikinci səviyyələri inkişaf etmiş ölkələrdə 1929-cu ilə qədər fəaliyyət göstərdi. Onların müsbət cəhətləri bazar münasibətlərini formalaşdırmaları və sonralar mükəmməlləşdirmələri idi. Lakin təsərrüfat mexanizmində mərkəzləşdirilmiş tənzimləmələr vaxtaşırı olmadığına görə istehsalda hərc-mərcliklər baş verirdi. Nəhayət, tarixdə mütəxəssislərə yaxşı tanış olan 1929-1933- cü illərin ən dərın "böyük" böhranı baş verdi. Böhran istehsalı təşkil edənlərə, hökuməti idarə edənlərə, sahibkarlara bir daha sübut etdi ki, "iki səviyyəli" təsərrüfat mexanizmi kapitalist iqtisadiyyatının dayanıqlığını və səmərəli inkişafını təmin etmək
Buna görə də, xüsusilə İkinci dünya müharıbəsındən sonra inkişaf etmiş ölkələrin təsərrüfat mexanizmində "üçüncü təbəqə" (pillə) dövlət tənzimlənməsi təbəqəsi formalaşdırıldı. Beləliklə də, bütün sənaye cəhətdən inkişaf etmiş öklələrin təsərrüfat mexanizmi "üç pilləli" (üç təbəqəli) formalaşmışdır. Onun tərkib hissələrini sponton-bazar tənzimlənməsi, korporativ tənzimlənmə və dövlət tənzimlənməsini təşkil edir. Bazar iqtisadiyyatlı inkişaf etmiş ölkələrin müasir təsərrüfat mexanizmində əsas məsələ göstərdiyimiz üç təbəqəli sistemdə hər bir təbəqənin yerinin düzgün təyin edilməsidir. İKÖ-in təsərrüfat mexanizmləri də əslində elə bununla fərqlənir. İnkişaf etmiş ölkələrin əksərində təsərrüfat mexanizıninin birinci və ikinci təbəqələri lazımi səviyyədə inkişaf etmişdir və bir-birindən köklü surətdə fərqlənmirlər. Nəzərə çarpacaq dərəcədə fərq isə üçüncü təbəqəyə aiddir. Dövlət
Avstriya, Danimarka, İrlandıya kimi kiçik inkişaf etmış ölkələrdən başqa
İEÖ-ın əksəriyyətində iqtisadiyyatın
hərəkətvericilərini iri konsernlər təşkil edirlər ki, bunlar da son onilliklərdə dünya əhəmiyyəti olan güclü TMK kimi fəaliyyət göstərirlər. İnkişaf etmiş ölkələrdə fəaliyyət göstərən təsərrüfat mexanızminin bir neçə müsbət xüsusiyyəti vardır.Bunlardan ən başlıcası, ölkədə kiçik, orta və iri (nəhəng) bizneslərin inkişafi üçün demək olar ki, eyni şəraitin yaradılmasıdır. Məsələn, İEÖ-nin təsərrüfat mexanizmi imkan verir ki, orta təbəqə daim meydana gəlsin, inkişaf etsin, təkmilləşsin. Məhz bu cəhət kapitalist ölkələri olmalarına baxmayaraq İEÖ-də sosial gərginliyi azaldır, yeni iş yerlərinin yaradılmasına səbəb olur. Burada dövlət həlledici rol oynayır. Dövlət tənzimləməsinin elmi əsaslar üzərində qurulmasının nəticəsidir ki, İEÖ-də xırda biznesdə həmişə "renessans" 1
1.4. İEÖ-də dövlət tənzimləməsi və yenidən tənzimləmə İEÖ-nin təsərrüfat mexanizmində dövlət tənzimlənməsi dünyanın digər dövlətlərində olduğundan güclüdür. Təsərrüfatçılıq fəaliyyətində dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyini həyat özü təsdiq etmişdir. Ənənəvi kapitalizm cəmıyyətinin doğurduğu krizislərin (böhranların) sayının azalması və sosial-iqtisadi təsirlərin nisbətən zəifləməsi sahəsində dövlət tənzimlənməsinin rolu gektdikcə artır. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin məqsədi, vasitələri, istiqamətləri, əhatə dairəsi, forma və üsulları müxtəlif dövlətlərdə müxtəlif olsa da bir çox ümumi cəhətləri də vardır. Məqsəd bütün İEÖ- də oxşardır: 1) cəmiyyətdə sabit sosial-iqtisadi durum yaratmaq və 2) kapitalın özünüinkişafını (özüartımını) təmin edə bilən amil və şərtləri inkişaf etdirmək, vasitə kimi dövlət hüquq alətlərindən, dövlət maliyyəsindən, pul-kredit sistemindən, vergi alətlərindən, öz əlində olan mülkiyyətdən istifadə etmək. Dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlifdir. Dövlətin funksiyaları daha geniş və intensiv şəkildə Qərbi Avropa ölkələrində, nisbətən zəif şəkildə ABŞ və Yaponiyada həyata keçirilir. Lakin bir cəhəti nəzərə almaq lazımdır ki, bütün İEÖ- doə dövlət tənzimlənməsi sosial məsələlərin həllinə kömək məqsədi ilə həyata keçirilir. Ölkələr arasında olan fərq burada da özünü göstərir.
Daha
çox sosial yönümlü dövlət tənzimlənməsi Qərbi Avropa ölkələrində müşahidə edilir. Bu ölkələr ənənəvi olaraq sosial yönümlü dövlət yaratmaqda böyük təcrübəyə malikdirlər. Bu cəhətdən ABŞ və Yaponiya nisbətən geri qalır. İnkişaf etmiş ölkələrin bir başlıca xüsusiyyətləri də hər hansı prosesin gedişinə yaradıcı münasibət bəsləməkdir. Dövlət tənzimləməsi İEÖ-in təsərrüfat mexanizminin tarixi baxımdan sonuncu qatı (səviyyəsi) olsa da çox çevik xarakterə malikdir və daim təkmilləşdirilir. Bu cəhətdən 1970-ci illərin sonlannda İEÖ-də yenidən tənzimləmə üsulunun tətbiqinə başlanması əlamətdar- dır. Bu yolla dövlətlər maliyyə krizislərinin qabağını almağa cəhd göstərirlər. Məsələn, ABŞ-ın yenidən tənzimlənməsi aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu: - dövlət mülkiyyətinin bir hissəsinin sahibkarlara satılması; - büdcə xərclənməsində "ciddi qənaət" rejiminin tətbiq edilməsi; - vergi dərəcələrinin aşağı salınması; 1980- ci əvvəllərində həyata keçirilən bu tədbirlər güclü nəticələr əldə etməyə imkan verdi. Bu dövrdə ABŞ hökümətinin dövlət büdcəsinə əlavə olaraq,40 milyard dolllar vəsait daxil oldu. Yenidən tənzimlənmə tədbirləri nəticəsində ABŞ hökuməti 1997-ci ildə büdcə kəsirini ÜDM-ө nisbətən 0,3% çatdırmağa nail oldu. Müqayisə üçün göstərək ki, 1990- cı ildə bu kəsir 3% teşkil edirdi.
1.5 .İEÖ-in iqtisadi inkişafında ölkə başçısının rolu Dövlət tənzimlənməsində və onun təkmilləşməsində İEÖ-in rəhbərləri mühüm rol oynayır. Belə bir ənənə meydana gəlmişdir: hakimiyyətə gələn yeni partiya (qüvvələr) ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını daha da sürətləndirə bilən proqramla çıxış etməlidir. İrəli sürülən proqram elmi cəhətdən əsaslandırılmalı və hakimiyyətə gələn partiya onun üçün cavabdehlik daşımalıdır. Dövlət özünün sosial yönümlü prinsip cə yeni təklifləri və səyləri іlə fərqlənməlidir. Еlə yuxarıda qısaca təsvir etdiyimiz "yenidən tənzimləmə" üsullarının bir çoxu ABŞ prezidenti R.Reyqanın dövründə daha intensiv tətbiq olunmağa başlanmışdı. Məsələ burasındadır ki, 1920-1933-cü illərin məlum iqtisadi krizisindən sonra bir neçə onilliklərə (1970-ci ilin ikinci yansına) qədər dövlət tənzimləmələrində iqtisadiyyata birbaşa müdaxilə elementləri geniş istifadə edilirdi. Bu zaman hətta idarəçilik üsullarının tətbiqi üçün də şərait yaradılırdı. 1
La km R.Reyqanın komandası hakimiyyətə gələndən sonra bu vaxta qədər ABŞ hökumətinin istifadə etdiyi tənzimlənmə üsullarına tənqidi münasibət bəslənildi və göstərildi ki, ingilis iqtisadçısı D.Keynsin dövlət tənzinılənməsi haqqında nəzəri müddəalarının əsas g ötürülməsi artıq istənilən səmərəni vermir, ona görə ki, bu prinsiplərin rəhbər tutulması dövlət aparatının genişlənməsinə, bürokratik üsulların inkişafına, vergilərin artmasına, əmtəələrin rəqabətə dözümlüyünün zəifləməsinə səbəb olmuşdu. Bunları nəzərə alan R.Reyqan hökuməti "Amerika üçün yeni başlanğıc. İqtisadi dirçəliş proqramı" adında iqtisadi proqram hazırladı və bu proqram əsasını amerika iqtisadçısı M.Fridman tərəfindən irəli sürülmüş monetarist nəzəriyyə təşkil edirdi. Həyata keçirilən bu proqram sonralar reyqanomika adı ilə dünyada məşhurlaşdı.ABŞ isə bu proqramdan olduqca çox faydalana bildi.R.Reyqandan sonrakı prezidentlər dövlət tənzimlənməsinin daha da çevik və səmərəli etməyə nail oldular. İnkişaf etmiş ölkələrin dövlət tənzimləmnəsində insan, onun yaşayışı, onun taleyi həmişə ön planda durur. Məsələn, ABŞ-da dövlət tənzimlənmoəinin təkmilləşdirilməsi iki istiqamətdə böyük nəticələrin əldə edilməsinə imkan verib: birincisi, ÜDM-un müntəzəm artımı (son illərdə bu artım orta hesabla 2,5-3,0% olub), ikincisi, külli miqdarda yeni iş yerləri yaradılıb (1990-cı ilin əvvəllərində 11 milyon). Bu sahədə B.Klinton hökuməti də mühüm rol oynamışdı. İlk növbədə ona görə ki, bu hökumətin əsas məqsədı həmişə aztəminatlı insanların gəlirlərinin artınlması, tibbi
xidmətin yaxşılaşdınlması, məktəblərin kompüterləşdirilməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi olmuşdur. Beləliklə də, İEÖ-də dövlət tənzimlənməsi sözün əsl mənasında iqtisadiyyatın mökhəmlənməsi və sosial problemlərin həlli amilinə çevrilmişdir və bu prosesin daha da təkmilləşdirilməsi davam etməkdədir. Yeni yollar axtarılır. Azad sahibkarlıq iııkişaf etdirilir. Xalq müəssisələri yaratmaqla kiçik və orta sahibkarlıq durmadan tərəqqi etdirilir.
İEÖ-in hamısında intensiv xarici iqtisadi fəaliyyet müşahidə olunur. Digər ölkələrə nisbətən İEÖ xarici iqtisadi fəaliyyətə daha yaradıcı münasibət bəsləyirlər və optimal variantalr axtarıb tapırlar. Məsələyə bu prizmadan yanaşmağın obyektiv əsası ondadır ki, xarici iqtisadi əlaqələr ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına güclü təsir göstərmək xassəsinə malikdir. İEÖ bir qayda olaraq xarici iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirməklə istehsal xərclərini azaltmağa, ümumi səmərəliliyi isə yüksəltməyə çalışırlar.Bu baxımdan IEÖ xarici iqtisadi fəaliyyətlərindəki başlıca xüsusiy- yətlərindən biri prınsipcə yeni əməkdaşlıq formaları tapmaq, yeni istiqamətlər təyin etmek yolu ilə istənilən ölkələrlə optimal (ilk növbədə özlərinin xcyrinə) əläqələr yaratmaqdır."Yeni xarici iqtisadi əməkdaşlıq normaları" dedikdə, ilk növbədə aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır. İlk növbədə onlar, öz ölkələrində prinsipcə yeni məhsulların, xidmət növlərinin istehsalını təşkil etmək və onlan istehlakçı ölkələrə sərfəli şərtlərlə reallaşdırmağa can atırlar. Təhlil göstərir ki, xarici iqtisadi əlaqələri genişləndirmək sahəsində bu üsullardan İEÖ-in demək olar ki, hamısı istifadə edir. Xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinin bu imkanı digər (inkişafda olan, keçid iqtisadiyyatlı) ölkələr qrupunda ya heç olmıır, ya da çox məhdud şəklində olur. İEÖ-də isə bu imkanı meydana gətirən qüvvə onların iqtisadi, texniki, texnoloji, elmi, hərbi gücləridir. İEÖ-in iqtisadi gücü diger ölkələrə nisbətən həmişə çox yüksək olduğuna görə onlar elmin, texnikanın, texnologiyanın ardıcıl inkişaf etdirilmləsinə milyardlarla vəsait ayıra bilirlər. Məsələ burasındadır ki, hər hansı bir dövlətin və о cümlədən də İEÖ-in müasir dünya təsərrüfat sistemindəki mövqenin möhkəmliyi, dayanıqlığı onun elmi-tədqiqat və layihə-təcrübə işləri (ETLTİ) sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlərə və onların" istehsala tətbiqinin intensivliyinə görə həll edilir. ETLTİ-i isə çoxlu ' vəsait tələb edir. Bu vəsaitin öhdəsindən İEÖ bacarıqla gəlirlər. Derc olunmuş materiallar
göstərir ki, Qərb ölkələrinin hamısında ETLTİ-nə çəkilən xərclərin məbləği ÜDM-un 2%-dən də çox təşkil edir. Məsələn, İtaliya üçün bu 2% təşkil edir (1998-ci il). ABŞ, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, İsvcçrə, Yaponiya kimi qüdrətli, inkişaf etmiş ölkələrdə isə ETLTİ-nə çəkilən xərclər UDM-ın 3%-nə qədər çatır. Bundan başqa, İEÖ-də qüdrətli kompaniyalar, konsernlər (TMK) fəaliyyət göstərir və onların qazandıqlan çoxlu miqdarda vəsait imkan verir ki, bu məqsədlə daha çox vəsait xərclənsin. Məsələn, elektrotexnika, kimya, avtomobil, clcktron sənayclərində bu cür kompaniyalann ETLTİ-nə çəkdikləri xərcin ümumi xərclərdoki xüsusi çəkisi 15-20% təşkil edir. Bu cür iri masştablı xərclər kompaniyalara imkan verir ki, qısa bir müddətdə uyuşqanlı istehsallar yaradılsm, yeni texnika istehsala kompleks şəkildə tətbiq edilsin. Bu yolla kompaniyalar istehsal texnologiyalarında sözün tam mənasında inqilabi dəyişikliklər etməyə nail olurlar və onların vasitəsilə dünyada ən keyfıyyətli, müxtəlif çeşidli, qənaətcil, az əmək, fond və material tutumlu məhsullar istehsal etmək imkanı qazanırlar. Çox vaxt onlar dünya bazarında analoqu olmayan məhsullar istehsal edib bazara çıxarırlar. Xarici iqtisadi əlaqələrin bu yolla genişləndirilməsi innovasiya yoludur. Bu yol rezonans səmərə verir. Xarici iqtisadi əlaqələrin innovasiya yolu іlə genişləndirilməsi İEÖ-in demək olar ki, hamısında baş verir. Laikn bu cəhətdən daha çox fərqlənən ölkələr - ABŞ, Yaponiya və Almaniyadır. İEÖ-in xarici iqtisadi fəaliyyətinin bir mühüm xüsusiyyəti də ixrac və idxal edilən əmtəə və xidmətlərin strukturunun mütəmadi oıaraq təkmilləşdirilməsidir. Burada əsas məqsəd digər ölkələrin istehsal etmək imkanı ya heç olmayan, ya da məhdud imkana malik olan məhsulların istehsalını genişləndirmək və onları digər ölkələrə reallaşdırmaqdır.Bu ideyanı həyata keçirmək üçün İEÖ-də
geniş
istifadə edilən bir yol da vardır. Bu da müəyyən ərzaq və ya sənaye məhsulları növlərinin kütləvi şəkildə istehsal etmək və istənilən ölkələrə satmaq yolu
ilə ölkənin
ixrac potensialını möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Bu yolla xarici iqtisadi fəaliyyətin genişləndirilməsinə çoxlu misallar gətirmək olar. Yaponiya bu yoldan geniş istifadə edir. Radio-elektronika məhsullan (rəngli televizorlar, radio qəbuledicilər adi və videomaqnitofonlar və s.) uzun müddətdir ki, Yap oniyada dünya tələbatlarını ödəmək üçün istehsal edilir, 1980-ci ilə qədər dünyada istifadə edilən videomaqnitofonların 75-80%-i Yaponiyanın istehsalı idi və bu meyl indi də о soviyyədə olmasa da, yüksək səviyyədə qalmaqdadir. Digər mütərəqqi, elm tutumlu məhsulların istehsahnda da bu cür meyllər müşahidə olunur. Amerika kompüter texnikası, proqram təminati məhsulunu bütün diinya ölkələrinə realizə edə bilir. Almaniya və Yaponiya avtomobil sənayesi məhsulları üzrə bu mövqedə dayanan ölkələrdəndir. Yeyinti məhsullarıl sənayesində də çoxlu misallar göstərmək olar. Lakin hamımızın yaxşı tanıdığı broyler (çolpa) məhsullarını misal gətirməklə kifayətlənmək olar. ABŞ bu sahədə fərqlənir və bütün diinya ölkələrinə toyuq budu ixrac edir. Sənaye və ya kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalını mənimsəmək və onu bütün ölkələrə ixrac etmək kompaniyalardan və dövlətdən böyük səy və bacarıq tələb edir. Belə məhsul dünya standartlarına cavab verməli, qiymət yüksək olmamalı, əlavə yüksək keyfıyyət xüsusiyyətlərinə malik olmalıdır. Çoxlu kapital tələb etsədə İEÖ bunun öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gələ bilirlər. Əsas şərt isə burada korrupsiyadan uzaqlaşmaq və sahibkarı bürokratik əngəllərdən xilas etməkdir. Ümumiyyətlə götürdükdə İEÖ-in xarici iqtisadi əlaqlərində yüksək səviyyədə liberallasma özünü göstərir. Xarici ticarət rejiminin liberallaşdırılması İEÖ-in iqtisadi güclərindən və ölkənin iqtisadiyyatının yüksək rəqabətlilik xassəsindən irəli gəlir. Liberallaşdırma ilk növbədə öz əksini dövlət tərəfındən gömrük dərəcələrinin aşağı salınmasında tapır. 1950-ci illərdə tEÖ-də gömrük dərəcələri 30-40% təşkil edirdi. 1970-ci illərdə isə bu dərəcələr 7-10%-ə qədər asağı salınmış və 1997-ci ildə isə özünün ən aşağı səviyyəsinə cəmi 4%-ə bərabər olmuşdur. Eyni zamanda İEÖ-lər arasında mal
mübadiləsi prosesi də liberallaşdırılmışdır ki, bu da onların xarici iqtisadi fəaliyyətlərinin mühüm xüsusiyyətidir.
İEÖ xarici iqtisadi əlaqələrinin başlıca fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri də prosesdə dövlət tənzimlənməsinin yaradıcilıqla həyata keçirilməsidir. Problemin öyrənilməsi göstərdi ki, İEÖ-in hamısında xarici iqtisadi fəaliyyətdə dövlət böyük rol oynayır. Əsas məqsəd ölkədə sosial-iqtisadi inkişafı təmin etməkdir. Dövlət bütün yollardan istifadə etməklə ixracla məşğul olan kompaniyaları müdafiə edir və lazım gələrsə onlara maliyyə, texniki, təşkilati, mənəvi kömək göstərir. Lazım olan vaxt subsidiyalaşdımıa və ixrac kreditlərinə təminat verilməsi üsulları da işə salınır. Qərbin inkişaf etmiş ölkələri xarici kapitalın ölkəyə daxil olmasi prosesində də çox çevik hərəkət edirlər. Əgər dövlət hesab edir ki, xarici investisiya çox zəruridir onda dövlət liberal rejim yaradır. Liberal rejimin mahiyyəti ondadır ki, dövlət burada icazə-qadağa üsulundan yox, qeydəalma üsulundan istifadə edir. Bu halda da dövlət passivlik göstərmir. Ölkə üçün çox miihüm olan kapitalı cəlb etmək üçün müvafiq infrastrukturlar yaratmaq yolu ilə onu stimullaşdırır.
1.7. İEÖ-İn daxili bazarı
Daxili bazar dedikdə milli dövlətin daxilində, ancaq onun təsərrüfatında baş verən mübadilə sistemi başa düşülür. Əlbəttə, burada idxal-
ixrac bölməsində baş verən proseslər nəzərə alınmır. Ölkələrin iqtisadi inkisafı bir çox cəhətdən ictimai əmək bölgüsünün xüsusiyyətindən və dərinləşməsindən asılı olur və bu prosesin gedişində də daxili bazar formalaşır. Dünya iqtisadiyyatında ölkələrin daxili bazarları mühüm rol oynayır. Əslində daxili bazarlar dünya təsərrüfat sisteminin inkişafını təyin edirlər. Bu baxımdan inkişaf etmiş ölkələrin daxili bazarları mühüm əhəmiyyətə malikdir. İnkişaf etmiş ölkələrin daxili bazarları digər ölkələrlə müqayisədə daha zəngin, daha həcmli olur. İqtisadi imkanları yaxşı olduğuna görə əhalinin yaşayış səviyyəsini yüksəldə bilən İEÖ-in daxili bazarındakı təklif də çox yüksək olur və son
nəticədə digər ölkələrin iqtisadi inkişafı və ilk növbədə onların istehsal etdikləri məhsulun reallaşdırılması məsələsi məhz bu təklifdən asılı olur. ÜDM- a nisbətən kiçik daxili bazara malik ölkələr bir qayda olaraq xarici ölkələrdən daha çox asılı olurlar. Belçika, İrlandiy Niderland, Avstriya, İsveçrə, Danimarka kimi kiçik dövlətlərin iqtisadiyyatı güclü şəkildə inkişaf etmiş böyük dövlətlərin daxili bazarlarında qərarlaşmış tələblə şərtləşir. Dərc olunmuş rəqəmlər də bunu sübut edir. 1990- cı illərdə ÜDM-a nisbətən ixrac kvotası orta hesabla Belçikada 70%, ' İrlandiya 67%, Niderlandda 52%, Avstriyada 40% təşkil etmişdir. Deməli, bu ölkələrin iqtisadiyyatı yüksək dərəcədə beynəlmiləlləşmişdir və onlar dünya bazanrının müəyyən seqmentlərindən asılıdırlar. İnkişaf etmiş nəhəng ölkələrdə bu cür şərait hiss olunmur. Onların həcmli daxili bazarları olsa da tələbatlatın çoxunu öz istehsalları ilə təmin etməyə çalışırlar və əsasən buna nail də olurlar. Görünür ona görədir ki, ixrac kvotası ABŞ və Yaponiyada cəmi 10- 15% təşkil edir. Digər iri və orta ölçülü İEÖ-də bu göstərici 20-30% həddindədir. Problemin tarixinə nəzər saldıqda aydin olur ki, İEÖ-lərin liderləri daxili bazar amilindən bacarıqlı istifadə edirlər. Onlar çoxdan başa düşmüşlər ki, birincisi həm ayrı-ayrı ölkələrin həm də İEÖ-lər qrupunun daxili bazarını inkişaf etdirmək lazımdır və ikincisi yaxin və uzaq qonşu ölkələrin iqtisadi inkişafı təmin edilməzsə onların özlərinin daxili bazan inkişaf edə bilməz. Öz daxili bazarın zənginləşdirmək üçün digər, siyasi və iqtisadi cəhətdən özünə daha yaxın olan ölkələrin iqtisadiyyatını məqsədyönlü inkişaf etdirmək siyasəti tarixdə ilk dəfə ABŞ tərəfindən həyata keçirilib. Ikinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ özünün inkişaf yolunu təyin etdi. Bu yolun əsasını vətəndaş tələbatlarının maksimum ödənilməsi təşkil edirdi. Bu dövrdə ABŞ istehlak tələbatının rolunu artırmağa və məhz onu iqtisadi inkişafın mühəmkinə çevirməyə çalışırdı. Bu məqsədlə dövlət tənzimlənməsi gücləndirildi və digər bu qəbildən olan tədbirlər həyata keçirildi. Lakin zəngin və həcmli daxili bazar formalaşdırmaq üçün ilk növbədə Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadi inkişafına nail olmaq lazım idi. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün tarixdə məşhur olan «Marşall» planı meydana
gəldi və məhz bu planın vasitəsi ilə QA ölkələri iqtisadiyyatının brpası qısa müddətdə başa çatdı. Eyni zamanda bu plan ABŞ-ın daxili bazannm daha da möhkəmlənməsinə, zənginləşməsinə və genişlənməsinə səbəb oldu. «Marşall» planı Qərbi Avropa ölkələrində sənayenin inkişafına və ölkələrarası ticarətin genişlənməsinə və ən başhcası isə İEÖ-in hamısında daxili bazarın formalaşmasına müsbət təsir etdi. «Marşall» planı bir daha sübut edir ki, güclü ölkə (ABŞ) özündən zəif ölkələri hərbi yolla deyil, iqtisadi yolla da özünə cəlb edə bilər. Plan göstərdi ki, güclü ölkənin daxili bazarının genişlənməsi, zənginləşməsi eyni zamanda yaxin, uzaq, dost ölkələrin daxili bazarının da labüd inkişafını tələb edir. İEÖ-in demək olar ki, hamısı bu prinsipə əməl edirlər (çox təəssüflər ki, respublikamızın da daxili olduğu MDB adlanan qrumda məsələlər heç də bu prinsip üzrə həll edilmir. Qurumun ən güclü ölkəsi olan Rusiya özünün əlaltısı olan Ermənistanın vasitəsilə qonşularını
hərb gücü ilə özünə tabe etmək istəyir və nəticədə həm Rusiyada və həm də onun qonşularında mükəmməl daxili bazar hələ də formalaşmayıb.Qərbi Avropa ölkələrindəki daxili bazar səviyyəsinə çatmaq yolunda isə çoxlu əngəllər hələ də qalmaqdadır). Daxili bazarın formalaşmasına və səmərəli fəaliyyət göstərməsinə yaradıcı münasibət bəslənməsi son nəticədə ölkənin sosial-iqtisadi problemlərinin inkişafı üçün zəruridir.Onu təcrübədə reallaşdırmaq üçün bazarın əmtəə və xidmətlərlə doldurulması yolları düzgün təyin olunmalıdır. Daxili bazar vətən məhsulları ilə və idxal məhsulları ilə doldurula bilər. İEÖ-in daxili bazarlarının başlıca xüsusiyyətlərindən biri də onlann əsasən vətən məhsulları ilə zənginləşdirilməsidir. Məsələn, İEÖ-in ən güclüləri olan ABŞ-ın və Yaponiyanın daxili bazarlarının əmtəə təchizatının 90%-ə qədəri vətən məhsulları ilə başa çatır. (yada salaq ki, ABŞ və Yaponiyada ixrac kvotası cəmi 10-15% təşkil edir). 1.8. Daxili bazarın göstəriciləri Dünya iqtisadiyyatı elmində ölkələrin daxili bazarlannın həcmini, in kişaf səviyyəsini qiymətləndirmək üçün bir necə göstəricidən istifadə edirlər. Bunlardan geniş yayılmışı və nisbətən asan hesablanan ölkənin ÜDM-
dur. Burada iki gösitəricidən - birincisi "ÜDM-ın ümumi həcmi" göstəricisindən və ikincisi "Adambaşına düşən ÜDM" göstəricisindən istifadə edilir, Bu göstəricilər üzrə dünya statistikası 50 aparıcı daxili bazar müəyyənləşdirir ki, bunun də əksəriyyəti inkişaf etmiş ölkələrdə formalaşıb. Valyutanın alıcılıq qabiliyyətinə görə hesablanan ÜDM-da vəziyyət dəyişir, уənі İEÖ-in mövqeyi nisbətən zəif görünür, lakin bu halda da dünyanın yüksək həcmli daxili bazannın çoxu İEÖ-in payına düşür.
Daxili bazarın həcmini və inkişaf səviyyəsini qiymətləndirmək üçün istifadə edilən "Əhalinin adambaşına düşən gəlir" göstəricisidir. Dünya statistikası bu göstəricinin orta qiymətini hesablayır və ayrı-ayrı ölkelərdə əldə edilən göstərici ilə müqayisə edir. Sonda bu göstərici də ÜMM- da öz əksini tapdığı üçün təhlili bu göstərici ilə davam etdirmək olar. Lakin qeyd edək ki, əhalinin gəlirləri baxımından 30 ölkə fərqləndirilir. İEÖ-in hamısı bura daxildir. Əyanilik üçün 13 saylı cədvəldə adambaşına düşən ÜMM-un səviyyəsi ölkələr qrupu üzrə verilmişdir.
Cədvəl 13 1997 – ci ildə adambaşına ÜMM Ölk ələr və ölk ə qrupları Dünyada tutduqları yer Adambaşına düşən ÜMM(ABŞ dolları ilə) O cüml ədən valyutanın alıcılıq qabiliyyəti A.N əzərə alınmadıqda B.N əzərə alındıqda Dünya üzr ə orta qiym ət: --- 5130 6330 O cüml ədən A.Ölk ə qrup-da a)G əliri az olan ölk ələrdə --- 350 1400 b)Orta g əlirli ölkələrdə --- 1890 4550 v)Yüks ək g əlrli ölkələrdə --- 25700 22740 B.Ölk ələrd ə Az ərbayca n Respublika sı 96 510 1530 Erm ənista n 95 530 2280 Gürcüstan 82 840 1980 Rusiya Federasiyası 51 2740 4190 ABŞ 6 28740 28710 Yaponiya 2 37850 23400 Almaniya 7 28260 21300 Fransa 11 26050 21860 B.Britaniy a 15 20710 20520 İtaliya 17 20120 20060
Cədvəlin məlumatlarından görünür ki, inkişaf etmiş ölkələrdə adambaşına düşən ÜMM-ın dəyəri gəliri az olan ölkələrdəkinə nisbətən 6-12 dəfədən də çoxdur. Bu göstəricisi üzrə dünyada birinci yeri tutur. İkincisi yer Yaponiyaya, üçüncüsü – İsveçə , dördüncüsü- Norveçə, beşincisi-Danimarkaya, altıncısı- ABŞ-a, Yeddincisi- Almaniyaya və s.məxsusdur. Ümumiyyətlə götürdükdə İEÖ-in hamısı dünyanın 50 aparıcı bazarına daxil olurlar.
“ Xidmət edilən istehlakçıların sayı” göstəricisi də bu və ya digər səviyyədə daxili bazarı xarakterizə edə bilər( əslndə burada söhbət ölkə əhalisinin sayından gedir). Lakin daxili bazarın həcmi və zənginliyi ilə əhalinin sayı arasında birbaşa əlaqə müşahidə edilmir. İEÖ-in əksəriyyəti əhalisi o qədər də çox olmayan ölkələrdir. Digər tərəfdən, aydın məsələdir ki, əhalinin sayı istehlakçıların sayını artırır. Söhbət burada
adambaşına düşən istehlakdan getməlidir ki, o da İEÖ –də xeyli çoxdur. İstehlakçıların sayı isə bazarın ölçülərinə təsir göstərə bilər , zənginliyinə yox,daxili bazarın tutumu və zə zənginliyi isə ölkənin iqtisadi gücündən , dövlətin sosial siyasətindən asılı olur ki, İEÖ-də yüksək səviyyədədir.
1.9.İEÖ-in daxili bazarlarının xüsusiyyətləri.
İEÖ-in daxili bazarlarının bir sıra səciyyəvı xüsusiyyətləri vardır. Onlardan biri daxili bazarların əsasən öz istehsalları ilə və yaxud da in kişaf etmış qonşu ölkənin istehsalları іlə doldurulmasıdır. Bu İEÖ-ri və xüsusən də Qərbi Avropa ölkələri arasında yaranmış iqtisadi əlaqələrin olması ilə əlaqədardır. İEÖ-de daxili bazara qiymət verərkən ölkə iqtisadiyyatının sahələri və bölmələri arasında formalaşmış nisbətlər, istehsal tələbi, istehlak tələbi, istehlakın tərkibi və xarakteri, bazarın pul münasibətlərinin inkişaf səviyyəsi (ölkə daxilində kredit öhdəlikləri və onların ÜDM-a görə nisbəti) də nəzərə alınır. Ölkələr inkişaf etdikcə daxili bazarın zənginləşməsinə, daha da inkişaf etməsinə, səmərəliliyinə prinsipcə yeni amil və şərtlər təsir göstərməyə başlayır. Söhbət burada hansı əmtəələr hesabına, hansı yollarla bazarı daha da inkişaf etdirməyin mümkünlüyündən gedir. Bu cəhətdən istehlakın s trukturu, təklifin struktu, tələb və təklifın diversifikasiyalaşdırılması, şəxsi istehlak və onun tərkibi və quruluşunun dəyişməsi meyli, daha əlamətdardır. Məsələn, son dövrlər uzun müddət istifadə edilən istehlak mallarının sayı, tərkibi və quruluşu bazarın inkişafında və təkmılləşməsində həlledici rol oynayır. İEÖ-də avtomobillərə, məişət texnikasına (xüsusən fərdi kompüterlərə), mebellərə, qiymətli daş- qaşlara, idman qurğularına, kitablara olan tələbat artmışdır. Bir sıra İEÜ-də fərdi kompüterlər kütləvi istehlak malları sırasına daxil olmuşdur. Amerikada və İngiltərədə ev təsərrüfatlarının uyğun olaraq üçdə birində və dörddə birində fərdi kompüterlərdən istifadə edılir. Bundan başqa, İEÖ-də istehlak teləbinə mühüm yeri yaşayış evləri tutur. Bu cür yü ksək səviyyədə inkişaf edən daxili bazarda istehlak tələbınin tərkibində xidmət əmtəəsi sürətlə artır (bax cədvəl 14). Təhlil göstərir ki, xidmət sferasının artması bütün İEÖ-də müşahidə edilir. Qeyd edək ki, istehlak tələbinə, şəxsi istehlakın səviyyəsinə, tərkibinə və strukturuna əhalinin gəlirləri, məsğulluq səviyyəsi, varlanma səviyyəsi kimi amillər güclü təsir göstərir.
Cədvəl 14 İEÖ-də şəxsi istehlakın strukturu (%-lə)
B.Britaniya Yaponiya
1995 1982 1995 1982 |