AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§3.QLOBAL  EKOLOJİ  PROBLEMLƏR 

3.1.İnsan-təbiət-iqtisadiyyat 

 

 

İqtisadiyyat  və  ətraf  mühit.  Bunların  ikisi  də  yer  kürəsində 

yaşayanlar  və  ilk  növbədə  insanlar  üçün  lazımdır.Ətraf  mühit,təbiət 

birincidir.Təbiət  son  nəticədə  biz  insanların  həm  maddi  və  həm  də 

mənəvi varlığının mənbəyidir. İqtisadiyyatı meydana gətirən və inkişaf 

et

dirən insanlardır. Məqsəd daha yaxşı yaşamaqdır. Təbiətə toxunmadan 

iqtisadiyyatı  inkişaf  etdirmək  mümkün  deyil.  Təbiətdən  istifadə  edib 

 

 

iqtisadiyyat yaradanda biz eyni zamanda təbiətə təsir göstəririk, onu bir 

növ  “yaralayırıq”.Bu  yara  da  sonradan  insanlar  üçün  yeni  xoşagəlməz 

problemlər ortaya çıxarır.Yaralı təbiət özü insan üçün böyük təhlükəyə 

çevrilir və hətta onun bir canlı kimi fəaliyyət göstərə bilməsi bacarığını, 

lap sadə desək yaşamağını təhlükə altına qoyur. 

 

Təbiətdə vurduğumuz zərərlə  və bunun nəticəsində əmələ gələn 

yaralar  müalicə  olunmadıqca  pisləşir,  dərinləşir,  ətraf  mühiti  yaşamaq 

mümkün  olmayan  həddə  çatdırır.Bu  zaman  biz  “böhran”sözünü 

işlədirik.Deyirik ki, ekoloji böhran vəziyyətindədir yəni insan və digər 

canlılar  üçün  təhlükəlidir.  Bu  cür  hal  yer  kürəsinin  bir  şəhərini, 

məsələsini, ölkəsini, regionunu və qitəsini əhatə edə bilər. Belə vəziyyət 

bütün  planetimizi  bürüyəndə,  bütün  insanların  taleyi  təhlükə  altında 

qalanda  qlobal  sözündən  istifadə  edirik.  İnsanlar  və  xüsusən  özlərinin 

sırf  milli    maraqlarını  qoruyan  ölkələrin  rəhbərləri  təbiəti  çox  ağır  bir 

vəziyyətə salıblar.   Bu vəziyyəti xarakterizə etmək üçün müasir dövrdə 

biz  belə  deməyə  məcburuq:  “Planetimizin  ekologiyası  böhran 

vəziyyətindədir və Qlobal xarakter daşıyır” 

  Bu gün ek

oloji problem dünya  təsərrüfatı yarımsistemlərinə və 

bütövlükdə  dünya  iqtisadiyytaının  inkişafına  ən  güclü    mənfi  təsir 

göstərən amilə çevrilmişdir. 

 

3.2. Ekoloji problemin qloballığı 

 

 

Ekologiya  problemi  bu  və  ya  başqa  səviyyədə  coxdan 

mövcuddur.  Lakin  ətraf  mühitin  nəzərə  çarpan  dərərcədə  pisləşməsi 

XIX əsrdə baş vermiş və böhran həddinə çatmışdır. Bu böhran özünün 

əyani  təzahürünü  torpaqların  zəhərlənməsində,  planetdə  gedən 

meşəsizləşmə  proseslərində,  suyun  çatışmazlığında  cay  dəniz, 

okeanların  çirklənməsində,  azon  təbəqəsini  dağılmasında  havada  daha 

çoxzərərli  komponentlərin  meydana  gəlməsində  və.s.bu  kimi  insanın 

sağlam  yaşamasına  mane  olan  halların  meydana  gəlib  sürətlə  inkişaf 

etməsində tapır. 

Bu gün ekoloji problemin əhatə dairəsi genişlənmişdir və qlobal 

xarakter  daşıyır.  Problemin  qlobal  “status”  alması  aşağıdakılarla  izah 

oluna bilər.Birincisi, insanların fəaliyyət nəticəsində mənfi təsirə məruz 

qalan obyektlərin sayı kəmiyyət və dərinlik nöqteyi-nəzərincə çoxalmış 

 

 

və  sözün    tam  mənnasında  yer  kürəsinin  bütün  təbii  sferalarını  əhatə 

edir.  İkincisi,  iqtisadiyyat  və  ekologiya  arasında  yaranmış  ziddittətin 

mənfi təsirinə bu və ya başqa səviyyədə bütün ölkələr məruz qalmışdır. 

Ücüncüsü,  insanların  fəaliyyəti  elə  səviyyəyə  çatmışdır  ki,  onlar 

planetdə  gedən  təbii  proseslərə  ölümcül  təsir  göstərə  bilərlər  və    əgər 

istilik  nüvə  müharibəsi  olarsa  uzun  illər  boyu  yaranmış  sivilizasiyanı 

məhv edə bilərlər. Nəhayət, dördüncüsü, ekoloji problemin həlli labüd 

olaraq bütün ölkələrin iştirakını tələb edir. 

3.3. Pr

oblemin qruplaşdırılması 

 

Əhatə miqyasına görə ekoloji problemləri üc qrupa bölmək olar: 

1.Bütün planeti 

əhatə edən ekoloji problemlər.(bura yer kürəsinin 

azon t

əbəqəsində baş verən, mineral yanacaqların yandırılması üzündən 

atmosferd

ə  karbon  qazının  miqdarında  baş  verən dəyişikliklər,  meşə 

zolaqlarının  azalması,  bitki  və  heyvan aləmində  genetik müxtəlifliyin 

z

əifləməsi üzündən  ətraf mühitdə  oksigenin  miqdarında  baş  verən 

d

əyişikliklər daxildir). 

 

2.region  və  regionlararası  ekoloji  problemlər.  (bura  Dünya 

o

keanının çirklənməsi, səhraların çoxalması, təbii resursların tükənməsi 

daxildir). 

 

3. bir dövlət çərçivəsində baş verən və sonralar qonşu dövlətlərə 

və  bütün  dünya  ölkələrində  təkrarlanan,  lakin  mahiyyətcə  milli  olan 

ekoloji  problemlər  (bura  şəhərlərin  böyüməsi,  urbanizasiya 

proseslərinni güclənməsi, avtomobillərin çoxalması, daxili ərazilərin və 

təbii suların çirklənməsi və.s daxildir). 

 

Lakin  qeyd  edək  ki,  dövlətlərarası  iqtisadi  əlaqələrin  və 

beynəlxalq bölgüsünün indiki yüksək səviyyəsi baxılan üç qrup ekoloji 

problemlərin  qloballığını  azaltmır,  əksinə  göstərir  ki,  qloballıq  hansı 

mənbələrdən doğur. 

3.4.Ekoloji böhranın dərinliyi, təsir istiqamətləri 

 

və nəticələri 

 

Ekoloji    böhranın  miqyasını  təyin  etmək  üçün  Yerin  torpaq 

qatının, atmosferin, biosferanın və hidrosferanın vəziyyətini və bir neçə 

acı nəticələri nəzərdən keçirək.  

1.Torpaq  shələrinin  itirilməsi.  Bəşər  tarixində  dünya  kənd 

təsərrüfatı  üçün  yararlı  olan,  lakin  itirilmiş  torpaq  sahələri  20  milyon 

 

 

kv.km.ə çatır.Müqayisə edək ki, hal-hazırda istifadədə olan torpaqlardan 

(təxminən  15  min.kv.km)  çoxdur.Qeyri  kənd  təsrrüfatı  işlərinin 

(tikintilər,  dağ-mədən  işləri,  yol  tikintisi)  görülməsi  nəticəsində  ətraf 

mühitə  atılan  texnogen  maddələrlə  də  bağlıdır  və  belə  tullantıların 

miqdarı çoxaldıqca, ətraf mühitin pislənməsi səviyyəsi yüksələir. Dünya 

təsərrüfatının bütün sahələrində istehsal prosesləri zamanı atmosferə bə 

və  ya  başqa  şəkildə  zəhərli  maddələr  düşə  bilər,  lakin  bu  cəhətdən 

sənaye  birinci  yerdə  gedir.  Xaricə  atılan  tullantı  və  cirkləndiricilərin 

55%-

i bu sahənin payına düşür (energetikanın 45%) və sənayenin digər 

sahələrinin 10%). İkinci yerdə kənd təsərrüfatı  (40%) üçüncü yerdə isə 

məişət və kommunal təsərrüfatı (5%)durur.  

 

Atmosferin  çirklənməsi  sürətlə  baş  verir.  60-cı  illərin 

əvvəllərində  başlayaraq  atmosferdə  karbon  qazının  miqdarı  daha 

intensiv şəkildə çoxalmağa başlamış və mütəxəssislərin hesablamalarına 

görə  bu  qazın  atmosferdə  tərkibi  hazırda,  1200  il  bundan  qabaqkına 

nisbətən  30%  artmışdır.Bundan  başqa  iqtisadiyyatı  və  hərbi  istehsalı 

inkişaf etdirərkən atmosferəqayğının az olması nəticəsind planetimizin 

orta illik hərarəti yüksəlir və dərc oluanan materiallara görə 2050-ci ildə 

həırarət  1.5-4.5  dərəcə  selsiya  qədər  arta  bilər.  Azon  təbəqəsinin  də 

zəifləməsini  yada  salsaq  məslənini  nəqədər  ciddi  olması  göz 

qabağındadır. Qlobal istiləşmənin mənbəyi də burdadır. 

 

Atmosferin  tolanması  dərəcəsi  də  sürətlə  artır.  Son  50  ildə 

tozlanmanın  70%  pisləşmişdir.  Bunun  əsas  səbəbi  istehsal  zamanı 

atmosferə buraxılan texnogen hissəciklərdir (aerozollardır) ki, onun da 

həcmi mütəxəssislərin müxtəlif səpgilərdən qiymətləndirməlkərinə görə 

ildə 1,0-2.6 milyard ton təşkil edir.  

  3.Yerin bio

tasının yoxsullaşması. Ekologiyaya təsir edən bütün 

istiqamətlər  bioloji  varlığa  da  güclü  mənfi  təsir  göstərir.İlk  növbədə 

biokimyəvi  tsikllər  korlanır,  energetik  və  termodinamik  proseslər 

normal  baş  vermir.  Nəticədə  planetin  canlı  və  bitki  örtüyünün 

müxtəlifliyi azalır, bir çox canlı və bitki tamamilə aradan çıxır. Özü dəı 

bu proses qlobal miqyasda baş verir. Dünya miqyasında hər bil  11min. 

hektar  meşənin  məhv  edilməsi  isə  biosferanı  lap  pisləşdirir. 

Meşəsizləşmə  və  xüsusən  tropik  meşələrin  hesabına  baş  verən 

meşəsizləşmə,  atmosferdən  qaz,  yerdəki  su  balanslarına  və  onların 

vasirəsi ilə də canlı bitkilərə ölümcül təsir göstərir.  

 

 

 

4.Hidrosferanın  çirklənməsi  və  zəhərlənməsi.  (Yerin su 

qat).İqtisadiyyatı  inkişaf  etdırən  nsanların,  öz  siyasi  ambisiyalarını 

həyata  keçırən  dövlətlərin  “səyləri”  nəticəsində  çayların  göllərin, 

dənlizlərin, okeanların, yeraltı suların keyfiyyəti pisləşir və hətta istifadə 

etmək  üçün  zərərli  vəziyyətə  düşür.Bir  sıra  ölkələrdə  artıq  icməli  su 

problemi yaranmışdır (bunu bizim respublikamızın timsalında da aydın 

görmək olur). BMT-nin hesablamalarına görə hər il Dünya okeanına 50 

min ton pestisid

,  5  min  ton  civə,  10  mln  tona  yaxın  neft  və  çoxlu 

miqdarda digər çirkləndiricilər düşür. İnkişaf etmiş ölkələr isə “mənəvi 

köhnəlmiş”  və  zəhərli  hərbi  maddələri  dərin  suların  basdırmaqla 

hidrosfera üçün böyük təhlükələr yaradırlar. 

 

Qeyd  edək  ki,  iqtisadiyyatın  birtərəfli  inkişaf  etdirilməsi 

nəticəsində  planetimizin  ekologiyasının  korlanması  istiqamətləri 

göstərdilyimiz  istiqamtlərə  bitmir.  Lakin  digər  istiqamətlər  də  bu 

göstərdiyimiz dörd istiqamətlərlə sıx əlaqə- 

dar olur və onlardan doğur.  

3.5.İqtisadiyyata dəyən zərər və yaxud ekoloji vəziyyət 

 

kapital tələb edir 

 

 

Son  onilliklərdə  yeni  xarakteristik  xüsusiyyətlər  “əldə  etmiş” 

ekoloji  problemin  cəmiyyətə  və  iqtisadiyyata  təsiri  də  dəyişmiş, 

qloballaşmışdır.İndi  o  öz  yaralarını  heç  olmasa    bir  qədər  sağaltmaq 

üçün çoxlu vəsait tələb edir.  

 

İlk növbədə sosial məsələlərin həllində ekoloji böhran çox mənfi 

rol  oynayır.  Hətta  sosial  yönümlü  iqtisadiyyat  yaratmağa  nail  olmuş 

dövlətlər belə ekoloji təsirdən can qurtara bilmirlər. Bunu da əsas səbəbi 

ondadır  ki,  əgər  uzaq  keçmişlərdə  insan  fəaliyyətinin  mənfi  təsirləri 

təbiətin  bu  və  ya  digər  komponentlərinə  yönəlmişdirsə,  indi  bu 

fəaliyyətin  mənfi  təsirlərini,  foksunda  insanın  özü,  onun  səhhəti,  uzun 

illər  boyu  bəşəriyyətin  əldə  etdiyi  sivilizasiya  durur.  Bundan  başqa, 

cəmiyyətin  və  təbiətin  qarşılıqlı  əlaqəsi  indi  çox  sıx  və  üzvi  şəkildə 

təsərrüfatçılıqla cildlənir, onlar bir-birindən  ayrı, təcrid olunmuş halda 

faliyyət göstərə bilmirlər. Bugünkü ekoloji problemin digər fərgləndirici 

cəhəti ondadır ki, indi insanlar təbii resurslara olan tələbatlarını keçmiş 

dövrlərdəki  səviyyədə  ödəyə  bilmirlər.  İndinin  özündə  enerji  və.s. 

kimim  problemlər  dünyanı  bürüyüb.  Mümkün  olan  resursların  da 

 

 

əksəriyyəti bə və ya digər səviyyədə zəhərlənmişdir. Belə hal məhsuldar 

qüvvələrin inkişafını dayandıra bilən amilə çevrilməkdədir.  

 

Dünya  təsərrüfatı  baxımından  yaranmış  qlobal-ekoloji 

anlaşılmazlıq  o  deməkdir  ki,  indi  istər  hər  bir  dövlətin  və  istərsə  də 

dünya iqtisadiyyatının inkişafı bilavasitə ümumi qitə təbii şəraitindən , 

ora

da baş verən proseslərdən bilavasitə asılı vəziyyətə düşmüşdür. 

 

Dünya  iqtisadiyyatını  öyrənərkən  ekoloji  problemin  diqqət 

mərkəzində  olmasının  siyasi,  bioloji,  sosial-iqtisadi,psixoloji,  mənəvi 

əhəmiyyəti vardır. Lakin son nəticədə ekoloji krizis iqtisadiyyata ən pis 

təsir,  göstərir.  Ekoloji  trazlığın  pozulması  iqtisadiyyata  birbaşa  təsir 

göstərən  proseslərdəndir.  Məslən,  təkcə  əkin  üçün  yaralı  sahələrin 

azalması,  səhraların  çoxalması  dünya  miqyasında  iqtisadiyyata  ildə 

milyard  dollar  dəyərində  itki  verir.  Bu  birbaşa  itkidir.  Dövlətlərin 

səhlənkarlığı  və  xüsusi  ambisiyaları  nəticəsində  itirilmiş  meşələrin,  su 

mənbələrinin  heç  olmasa  bir  hissəsinin  bərpa  olunması  üçün  də  əlavə 

xərclər tələb olunur. Bu ekoloji problemin iqtisadiyyata təsirinin ikinci 

istiqamətidir.  Ətraf  mühitin        korlanmasının  iqtisadiyyata  təsirinin 

üçüncü  istiqaməti  canlıların  və  xsusən  də  insanların  səhhətinin 

pisləşməsi,mxtəlif xəstəliklərin yayılması,bitgi vəeyven aləminin məhv 

olması ilə əlaqədar çəkilən xərclərləəlaqədardır. 

  Bir qayd

a olaraq ekoloji vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün milyard 

və  trillionlarla  ölçülən  miqdarda  vəsaitlər  tələb  olunur.  Hələlik  isə 

dünya ölkələri ekologiya üçün çox cüzi miqdarda lakin getdikcə artan 

tempdə  birbaşa  vəsait  ayıra  bilirlər.BMT-nin  hesabamalarına  görə 

bəşəriyyət ekoloji sağaltma tədbirlərinə 1970-ci ildə 40-milyard, 1980-

ci  ildə  -75  milyard  dollara  yaxın  1990-cı  ildə  təxminən  150  milyard 

vəsait xərclənmişdir. 2000-ci ildə isə bu vəsaitin məbləği təxminən 250-

milyard dollar təşkil etmişdir.  

  1992-ci 

ildə  BMT-nin Rio-de-Janeryoda  ətraf  mühitin 

qorunmasına həsr etdiyi beynəlxalq  konfransda qəbul edilən “XXI əsr 

üçün  gündəlik  məsələ”  adlı  sənədlərə  görə  ekologiyanın  qorunmasına, 

yaxşılaşdırılmasına çəkilən vəsaitin ortaillik məbləği təkcə    inkişafda 

o

lan üzrə 600 milyard dollar təşkil etməlidir. 

 

Onu  da  qeyd  edək  ki,  planet  üzrə  ekoloji  gərginliyin 

yaranmasında əsas və birinci rolu inkişaf etmiş ölkələr oynayırlar. Onlar 

iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkələrə yüksək texnologiyaları gətirirlər. 

 

 

Lakin bu 

məsələyə  kompleks  yanaşmırlar.  Nəticədə  qabaqcıl 

texnologiya    tətbiq  etməklə  bu  ölkələrin  ərailərində  istehsal  prosesləri 

həyata  keçirirlər,  pul  qazanırlar.  Proseslər  zamanı  tullantıları,  çirkli 

suları,  zəhərli  qazları  lazımi  səviyyədə  zərərələşdirməyib  təbiəti 

zərərləşdirməkdə  davam  edirlər.  Burada  əsas  səbəb  xarici  invesotrlar 

tərəfindən  öz  ölkələrindən  fərqli  olaraq  bu  ölkələrdəətraf  mühitin 

qorunmasına  laz;mi  vəsaitin  ayrılmamasıdır.  Məsələn,  dünya 

iqtisadiyyatından yazan ədəbiyyatların verdiyi məlumatlara görə inkişaf 

etmiş ölkələr ətraf mühitin qorunmasına ÜMM-un 1-2%-i qədər vəsait 

sərf edirlər. Eyni zamanda inkişaf etməkdə olan ölkələrə ekologiyanın 

pisləşməsi  nəıticəsində  inkişaf  etmiş  ölkələrə  dəyən  zərərin  məbləği 

onları ÜMM-nın 4-6%-ə qədər təşkil edir.  

Deməli  inkişaf  etmiş  ölkələr  ekoloji  məsələlərin  həlli  üçün 

vəsaitlər  artırmalıdır.Lakin  ekoloji  tarazlığın  iqtisadiyyata  vurduğu 

birbaşa  iqtisadi  zərərlər  çoxşaxəlidir,  mürəkkəb  məzmuna  malikdir. 

Burada  daha  çevik  təsir  göstərən  tədbirlər  görmək  lazımdır.  Məsələn, 

iqtisadiyyat 

–

ekologiya 

sxemindən 

ekologiya 

iqtisadiyyat 

sisteminə(sxeminə)keçmək  vaxtı  çatmışdır.  Yəni  məsələ  belə 

qoyulmalıdır-ekoloji  təhlükəsizliyi  tam  təmin  edən  iqtisadiyyata  yaşıl 

işıq verməlidir. Qeyd edək ki, bu sahədə Yaponiyanın  gözəl təcrübəsi 

vardır.Onlarda  təbiətə  münasibət  digər  ölkələrlə  müqayisədə  qat-qat 

yaxşıdır.  Bu  təcrübənin  mahiyyəti  ondadır  ki,  hər  hansı  bir,  hətta  çox 

məhsuldar  olan  texnologiya  ilk  növbədə  təbiətin  qorunmasını  təmin 

edən texnologiya olmalıdır. 

 

 

 

3.6.Problemin həllində beynəlxalq təşkilatların rolu 

 

 

Digər  qlobal  problemlər  kimi  ekoloji  problem  də  ancaq  bütün 

ölkələrin  birgə  səyi  nəticəsində  həll  edilə  bilər.  Buna  görə  də  milli 

hökümətlərin  həyata  keçirdikləri  tədbirlərə  yanaşı  dünya  miqyasında 

işləri  təşkil  etmək  üçün  beynəlxalq  təşkilatlardan  geniş  istifadə 

olunmalıdir.  

 

XXI  əsrin  əvvələrində  beynəlxalq  təşkilatların  işinin  dügün 

qurulması,  idarə  olunması,  istiqamətləndirilməsi  və  bu  yolla  ekoloji 

 

 

problemin  həllinə  nail  olmaq  üçün  bir  zərurətə  çevrilmişdir.  Ekoloji 

problemlərin  həllinə  bynəlxalq  təşkilatların  cəlb  edilməsinin  əsas 

üstünlüyü  ondadır  ki,  bu  zaman  beynəlxalq  təşkilatlar  ümumbəşəri 

tədbirlərlə məşğul ola bilərlər və ümumbəşəri nəticələr əldə etməyə can 

atarlar.  Beynəlxalq  təşkilatların  bu  sahədə  əsas  məqsədi  bütün  dünya 

miqyasında  ekoloji  vəziyyəti  yaxşılaşdırmağa  kömək  və  bu  yolla  da 

dövlətlərin səylərini birləşdirmək və planetimizdə ekoloji təhlükəsizliyi 

təmin etməyə olmaqdır. 

 

Beynəlxalq  təşkilatlar  aşağıdakı  istiqamərlərlə  qlobal  ekoloji 

problemin həllinə müsbət təsir göstərə bilərlər. 

1.Ölkələrin maliyyə vəsaitlərini səfərbər etməklə; 

2.Milli 

dövlətlərin 

tək-tək 

planlarını 

üzvi 

şəkildə 

koordinatlaşdırmaqla; 

3.Dünya miqyasında məqsədli ekoloji proqramlar tərtib etmək və 

həyata keçirməklə; 

4.Ekologiya  haqqında  dəqiq  məlumatları  dünya  ictimaiyyətinə 

çatdırmaqla; 

5.Ekoloji problemin həllinin iqtisadi və hüquqi asektlərini işləyib 

hazırlamaqla; 

 

Hazırda  bir  çox  təşkilatlar  ekoloji  problemlərlə  məşğul  olurlar. 

lakin  əsas  təşkilatlar  BMT-nin  xətti  ilə  fəaliyyət  göstərirlər.  BMT-nin 

bir  çox  regional  komissiyaları  da  fəaliyyət  göstərir.  Bunlardan  başqa, 

müxtəlif  xarakterli  dövlətlərarası  əməkdaşlıq  sazişləri,  proqramları  da 

mövcuddur.  Keçən  əsrin  son  onilliklərində  ekologiya  ilə  məşğul  olan 

qeyr-

dövlət təşkilatlarının sayı artmışdır.Belə təşkilatların müsbət çəhəti 

onların beynəlmiləl xarakter daşımalarıdır. 

 

Dünya təcrübəsi göstərir ki, hansı səviyyədə və hansı məkanda 

yaradılırsa-yaradılsın  səmərəlilik  nöqteyi-nəzərincə  BMT-nin  nəzdində 

fəaliyyət  göstərən  təşkilatlar  daha  münasib  olurlar.  Onları  nəzərdən 

keçirək. 

  1.BMT-

nin  iqtisadi  və  sosial  şurası  soveti  (İQTİSOŞ)və  bu 

sovetin yanında fəaliyyət göstərən orqanlar. Bu təşkilat BMT-nın 6 əsas 

oqrqanlarından  biridir  və  onun  fəaliyyətində  ətraf  mühitin  qorunması 

başlıça ter tutur. 

  2.

İQTİSOŞ-un köməkçi orqanları.Bura müxtəlif hökümətlərarası 

daimi və funksional komissiyalar daxildir.  

 

 

 

3.  İQTİSOŞ  sistemində  fəaliyyət  göstərən  beş  regionlar  üzrə 

iqtisadi  komissiyalar.  Bu  komissiyalara  Avropa  İqtisadi  Komissiyası 

(AİK),  Asiya  və  Sakit  Okean  iqtisadi  və  sosial  komissiyası 

(İSKASO),Afrika  üçün  iqtisadi  komissiya(İKA),Latın  Amerikasıüçün 

iqtisadi  komissiya  (İKLA),  Qərbi  Afrika  üçün  iqtisadi  komissiya 

(İKQA). 

 

4.Ətraf mühit zrə proqramma (ƏMÜP). 

 

ƏMÜP 1972-ci ildə BMT-nin səyi ilə Stokholmda keçirilmiş və 

ətraf  mühitin  qorunması  ürə  əməıkdaşlıq  məsələlərinə  hısr  edilmiş 

beynəlxalq  konfransın  təklifləri  əsasında  yaradılan  və  fəaliyyət  

İQTİSOŞ  tərəfindən  kordinantlaşdırılan  avtonom  orqandır.  Hazırda 

ƏMÜP  BMT-nin  orqanlarıarasında  ən  sürətlə  inkişaf  edən  orqandır. 

Onun  öünün  fondu  formalaşıb.  Bu  orqan  üç  mühüm  funksiyanı 

keçirir.1) 

Ətraf 

mühitin 

qiymətləndirilməsi 

(vəziyyətin 

qiymətləndirliməsi,  monitorinq,  informasiya  mübadiləsi),  2)  Təbiəti 

qoruyan  idarəetmə(məqsədlərin  aid  edilməsi,  planlaşdırma  beynəlxalq 

məsləhətləşmələr  və  razılaşmalar),  3)Köməkçi  tədbirlər  (təhsil, 

ictimaiinformasiya,texniki əməkdaşlıq). 

 

Keçən  dövr  ərzində  bu  beynəlxalq  təşkilatın  ətraf  mühitin 

qorunmasında  mühüm  rolunu  bütün  dünya    ölkələri  qeyd  eirlər.  Bu 

məsələlər bir daha 1992-ci ildə BMT-nin Rio-de Janeyroda keçirdiyi və 

ətraf  mühitin  qorunmasına  həsr  edilmiş  beynəlxalq  konfrnsın 

materiallarında öz əksini tapdı və ətraff mühitin qorunması məsələlərinə 

özündə əks etdirən “XXI əsr üçün gündəlik məsələ” adında qəbul etdi. 

Bu sənədin məğzini, dayanıqlı inkişaf konsepsiyası təşkil edir. Sənəddə 

27  tövsiyyə  xarakterli      prinsip  göstərilmişdir  ki,bu  da  bütün  ölkələri 

“iqtisadiyyat-

ekologiya” 

sistemi 

üzrə 

yox 

“ekologiya 

iqtisadiyyat”sist

emi  üzrə  fəaliyət  göstərməyə  çağırır  və  onlardan    

insanların  sağlam  yaşaması  üçün  münasib  ətraf  mühitin  yaradılmasını 

tələb edir.  

 

Ekoloji problem ayrı-ayrı dövlətlərin çərçivəsindən çıxıb sözün 

tam  mənasında  qlobal,  ümümbəşəri  və  müasir  dövrüm  ən  kəskin 

probleminə  çevrilmişdir.  O  həm  dövlətlər  çərçivəsində  və  həm  də 

planetdə  iqtisadiyyatın  və  siyasətin  və  həmdə  müasirlərimizin 

mənəviyyatının tərkib hissəsinə daxil olmuşdur. Başqa sözlə, ekologiya 

ümumbəşər  mədəniyyətinin  bir  hissəsinə  çevrilmişdir.Buna  görə  də 

 

 

biosferanın  və  ətraf  mühitin  qorunması  sahəsində  beynəlxalq 

əməkdaşlıq  təkcə  bir  tədqiqatçının,  elmi-tədqiqat  institutunun,  ayrıca 

götürülmüş dövlətin problemi yox, eyni zamanda o cəmiyyətlə təbiətin 

qarşılıqlı təsir problemidir. 

 

Ətraf  mühitin  problemlərinin  əksəriyyəti  mahiyyətcə  sosial 

xarakterlidir.  Buna  baxmayaraqonlar  eyni  zamanda  beynəlxalq 

əməkdaşlıq  proseslərində  ciddi  ideoloji  gərginliklər  də  yarada  bilir. 

Ekoloji  problemlərin  həlli  yolları  axtarılanda  süni  istifadə  etməyə  və 

başqa  ölkələrin  işlərinə  qarışmağa  cəhd  göstərənlər  dəolub.Bu  da 

problemlərin həllini mürəkkəbləşdirir. 

 

Ətraf  mühitin  çirklənməsinin  qarşısını  almaq  və  yaxud  da  onu 

insan və təbiət üçün zərərsiz dərəcəyə qədər azaltmaq prinsip etibarı ilə 

mümkündür. Bunun üçün ilk növ

bədə güclü iqtisadiyyat və dövlətlərdən 

yüksək  məsuliyyət  hissi  tələb  olunur.  Kompleks  texnologiyalar  geniş 

tətbiq  edilməsi,  elmi-texniki  və  təşkilati  idarəetmə  xarakterli  məqsədli 

proqramlar işlənib hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir.