§1.Qlobal problemlər və onların əsas əlamətləri
1.1.Problemin mahiyyəti
Yer kürəsinin hansı tərəfində yeləşməsindən və inkişaf
səviyyəsindən asılı olmadan bütün dövlətləri özləriin daxili sosial –
iqtisadi inkişafı ilə bağlı məslələrlə yanaşı dünyanın qlobal adlandırılan
məsələləri də bu və ya başqa səviyyədə maraqlandırır.Qlobal
problemlərə maraqların artmasının obyektiv əsası vardır. İlk növbədə,
bu, “qlobal” sininfinə aid edilən problemlərin ümmubəşəriliyi ilə izah
edilə bilər.
“Qloballıq” anlayışı özü-özlüyündə çox mürəkkəb və dərin,
əhatəli və mahiyyətcə gec dərk edilən anlayışdır.Qlobal sözünü bir
adam, bir qrup adam və yaxud bir dövlət hətta dövlət qrupları üçün çox
çətin olan, həlli ilk baxışda mümkün olmayan, böhran vəziyyətdə olan
halları ifadə etmək üçün işlətmək qəbul olunmuşdur.İlk növbədə dünya
iqtisadiyyatı üçün bunun mənasını aydımlaşdırmaq lazımdır.
Dünya iqtisadiyyatında işlədilən “qlobal problem” özünün bir
neçə əlamətlərinə görə də digər, heç az əhəmiyyətə malik olmayan
iqtisadi və sosial problemlərdən fərqlənirlər. Bu əlamətlər
hansılardır?Birincisi,onların ümumibəşəri məzmuna malik olmalarıdır.
Bu əlamət qlobal problemi bəşəriyyətin gələcəyi ilə formalaşmış
sivilizasiyasının saxlanılması və inkişafetdirilməsi amilinə və qarantına
çevirir.
İkinci əlamət qlobal problemlərin əhalisinin sayından, sosial-
iqtisadi q
urluşundan, iqtisadiyyatınınvəziyyətindən, coğrafi mühitindən,
elmi-
texniki inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün dövlətlər üçün
səviyyədə universal və kəskin olmalıdır.Qıobal problemlərin üçünçü
əlaməti onların kompleksliliyidir. Bu əlamət hər bir problem daxilində
təbii-coğrafi, elmi-texniki, sosial-iqtisadi və siyasi aspektlərin xüsusi
qarşılıqlı təsirdə olmasını xarakterizəı edir.Dördüncü əlamət
problemlərin dinamik lomasıdır. Bu o deməkdir ki, hər hansı konkret
problemlərin digər problemlər daxilində yeri və tutuduğu mövge
dəyişkəndir.Belə hal ola bilər ki, dünya dövlətlərinin birgə əməkdaşlığı
nəticəsində hər hansı bir ixtiyari götürülmüş problemin kəskinliyi
azalsın və hətta heçə ensin və yaxud da əksinə, ümumi dil tapmadıqda
lap elə xırda görünən problem şaxələnsin və bütün bəşəriyyəti bürüsün.
Bu göstərdiyimiz əlamətlər qlobal problemləri digər
problemlərdən (bir ölkə və yaxud region üçün aktual olan
problemlərdən) fərqləndirən əlamətlərdir. Lakin bu əlamətlər qlobal
problemlərin genezisini başa düşmək üçün kifayət deyildir. Qlobal
problemlərin genesizi bilavasitə ayrı-ayrı ölkə, və öıkələr qrupunda baş
verən siyasi, sosial-iqtisadi və təbii problemlərlə sıx əlaqədar olan bir
perosesdir. Hansı əlamətə malik olmalarında asılı olmayaraq qlobal
pr
oblemlər spesifik və əlahiddələşmış qrup problemlərdirki, bunların
hamısında ümumibəşərilik koloriti birinci yerdə durur.
Beləliklə, qlobal problem elə problemdir ki, o bütün bəşəriyyətin
həyatı maraqlarına toxunur və həlli üçün müxtəlif ölkələrin,bütün dünya
cəmiyyətlərinin birgə əməkdaşlığını, səyini tələb edir.Qlobal problemlər
öz təbiətlərinə görə kompleks xarakterlidirlər, insanı hərtərəfli və
dərindən düşündürmək xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Həllini təcili
tələb problemdirlər.Onların həm beynəlxalq,həm siyasi və həm də
sosial-
iqtisadi aspektləri vardır.
1.2.Qlobal problemlərin meydana çıxma səbəbləri
Dünya
iqtisadiyyatının
müasir
dövrünün
xarakterik
xüsusiyyətlərindən ən başlıcası keyfiyyətcə yeni və bir-birilə sıx
əlaqədə olan qlobal problemlərin meydana gəlməsi və kəskinləşməsidir.
Onların ortaya çıxması da dünya ictimaiyyətinin və bütün ölkələrin
diqqətini cəlb etməsi, istehsalın maddi əsasının genişlənməsi və dünya
əhalisinin durmadan artması kimi obyektiv proseslə bağlıdır.
Kəskinləşməsinin səbəbi isə yüksək templə sürətlənən elmi texniki
inqiıabdır. Onu da almaq lazımdır ki,elmi texniki inqilab bütün
ölkələrdə eyni templə,eyni səviyyədə inkişaf etmir.Bundan başqa,
ölkələrin bu məsələyə münasibəti də müxtəlifdir.Elmi-texniki
nailiyyətlərdən istehsalda istifadə edərkən problemlərə kompleks
münasibətin olmması və yaxud da imkanlı ölkənin digər ölkələrdə
məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdirliməsi şüarı altında əks nəticələri
nəzərə almadan elmi-texniki inqilabın nailiyyətlərini tətbiq etməsi son
nəticədə onları dünyada qlobal problemlərin meydana gəlməsi və
kəskinləşməsi müəllidlərinə çevirir.
Deməli, bir və bir qrup ölkənin texniki və elmi nailiyyətlərdən
düzgün istifadə etməməsi bütün bəşəriyyət üçün problemlər yarada
bilər.
Bu və digər səbəblər üzündən dünyada yaranmış qlobal
problemlərə xammal-mineral və enerji,ətraf mühitin qorunması, aclıqla
və ən qorxulu xəstəliklərlə nübarizə, səmərəli demoqrafik siyasətin
işlənib hazırlanması, kosmosun və dünya okeanının mənimsənilməsi,
yeni meydana gəlmiş dövlətlərin iqtisadi və elmi-texniki gərginliyinin
aradan qaldırılınası, sülhün və beynəlxalq əməkdaşlığın bərqərar olub
möhkəmlənməsi, sivilizasiyasını məhv etməyə qadir qızğın
silahlanmanın dayandırılması,urbanizasiya prosesinin idarə olunması,
plan
etin qlobal istilənməsi kimi digər problemlər daxildir.
1.3.Qlobal problemlərin qruplaşdırılması
Göründüyü kimi problemlər çoxdur. Dünya iqtisadiyyatında
onların rolunu, yerini və həlli yollarını düzgün təyin etmək üçün qlobal
problemləri üç qrup şəklində öyrənmək məqsədyönlüdür.
Birinci qrup problemlər öz mahiyyətlərinə görə ictimai-siyasi
xarakter daşıyır və dövrümüzün hazırkı pilləsinin siyasi reallıqları ilə
şərtləşirlər.Belə problemlərə müharibə sülh, etnik çəkişmələr, tərksilah
uğrunda mübarizə, hərbi texnikanın gündəlik tələbat məhsulları
istehsalına uyğunlaşdırılması, müxtəlif növ əsarətlərdən azad olmuş
ölkələrin iqtisadi və elmi-texniki gerilik problemi və müəyyən mənada
demoqrafik problemlər daxildir.
İkinci qrup problemlər cəmiyyətlə təbiət arasında baş verən
münasibətlərdən doğur və elmi-texniki inqilabların təsiri altında
kəskinləşirlər. Mineral-xammal və enerji problemləri,ətraf mühitin
qorunması,kosmosun və Dünya okeanı resurslarının mənimsənilməsi,
qlobal istiləşmə bu qəbilədən olan problemlərdir.
Ücüncü qrup
problemlərin meydana çıxma fazası şəxsiyyət və
cəmiyyət arasındakı qrşılıqlı münasibətlərdir. Belə problemlərə ilk
növbədə aclıq və xəstəliklərlə mübarizə, sosial tərəqqi naminə elm və
texnikanın tərəqqəsinə nail olmaq, ondan hərtərəfli və səmərəli istifadə
etmək, təhsilin və kadr hazırlığının yaxşılaşdırması kimi problemlər
daxildir. Göründüyü kimi qrupa aid olunan problemlərin səbəblərinin
kökündə dövlətlər və bu dövlətlərdə yaşayan insanların münasibəti
durur. Öz xalq
ının gələcəyi haqqnda düşünən dövlət xadimləri olan
ölkələrdə bu qrup problemlərin meydana çıxması ehtimalı da
azalır.Korrupsiyaya, rüşvətxorluğa qurşanmış dövlətlərdə isə əksinə, bu
problemlər yaranır, kəskinləşir, qloballaşır, cəmiyyəti iflic edir.
XXI əsrin əvvəlində dünya təsərrüfatı yarımsistemləri və
bütövlükdə dünya iqtisadiyyatı inkişafının yollarına və ümumiyyətlə,
iqtisadi fəaliyyətə daha çox yaradıcılıqla yanaşmaq zərurəti mydana
gəlmişdir. Planetar miqyasda ictimai inkişaf konsepsiyası işlənib
hazırlanmalı və iqtisadi inkişaf isə ancaq bu konsepsiya çərçivəsində
aparılmalıdır. Qlobal problemlərin meydana gəlməsi, sürətlənməsi,
zəifləməsi, nə dərəcədə əhəmiyyət kəsb etməsi,onların prioritetliyi
məsələlərinə də çox ehtiyatla yanaşmaq tələb olunur.Keçən əsrin 70-ci,
80-
cı və xüsusən 90-cı illərində elmdə, texnikada,istehsalda baş verən
inqilabi dəyişiliklər qlobal problemlərin prioritetliyinə güclü təsir
göstərə bildi. Məsələn 60-cı illərdə nüvə müharibəsinin qarşısının
alınması ən prioritet qlobal hesab edilirdisə, indiki dövrdə ekoloji,
demoqrafik aclıq, zəif inkişaf etmiş ölkələrin olması, qlobal istiləşmə
problemləri ön plana çəkilir.
§2.Dünya Okeanından istifadə edilməsi problemi
2.1. Problemin mahiyyəti
Müasir dövrün ql
obal problemlərindən olan Dünya
okeanından istifadə edilməsi probleminin fərqləndirici xüsusiyyətləri
vardır. İlk növbədə Dünya okeanı vahid təbii mühit,ümimi əmək
cismidir. Dəniz təsərrüfatının məhsuldar qüvvələri kompleks xarakterə
malikdir. Son nəticədə Dünya okeanı insanlar üçün həm iqtisadiyyat,
həm sosial inkişaf, həm qurunu yaşamaq üçün lazımi şəklə, lazımi
vəziyyətə gətirən bir təbii varlıqdır. Elmi əsaslar üzrə, ağılla istifadə
etdikdə okean sənayenin demək olar ki, tükənməyən xammal bazasıdır,
ene
rji mənbəyidir.Bütün bunlarla yanaşı Dünya okeanı ölkələrin həm də
siyasi maraq dairəsidir. Onu da qeyd edək ki, bu günə qədər Dünya
okeanının səthinin və dibinin öyrənilməsi tam başa çatmamışdır.
Çox qiymətli faydalı qazıntılar və xüsusən də, qeyri-ənənəvi
minerallar Dünya okeanının 4000-6000 m dərinliklərində yerləşirlər.
Onların mənimsənilmə- si üçün tələb olunan kapitalın öhdəsindən isə
ancaq dövlətlərin birgə səyləri ilə gəlmək olar.Mütəxəssislərin fikrincə
suyun dərin qatlarının mənimsənilməsi okean filiz hasilat komplesksinin
və
metallurqiya
kombinatının
yaradılmasını,geniş
şəbəkəli
infrastrukturların və xammalın sahilə daşınmasının təşkil edilməsini
tələb edir ki, bu cür texniki vasitələrin həyata keçirilməsi minimum-
maksimum diapazonda 400-1300 mi
lyard dollar vəsait tələb edir. Belə
xərcin özü də Dünya okeanının mənimsənilməsini və istifadə edilməsini
qloballaşdırır, ümumbəşəri edir.
Təkcə bu deyilənlər göstərir ki, təbiət özü okeanı insanlar üçün
“ümumi” yaradıb və tək-tək götürdükdə hər hansı bir səviyyədə
yaradılmasından asılı olmayaraq müxtəlif milli, regional və digər
mexanizimlər onun problemlərini tam həll edə bilməz. Lakin indiki
dövrdə məsələyə diqqətlə yanaşdıqda görmək olar ki, çox əsrlər boyu
hamının ümumisi olan və maneəsiz istifadə olunan Dünya okeanı bir
qrup ölkənin təsir dairəsinə düşə bilər. Getdikcə daha çox tədqiqatçılar
bu fikirlə həmrəydilər ki, bu cür halın da qabağını dünya dövlətlərinin
hamısının birgə əməyi ala bilər. Həm də burada söhbət təkcə iqtisadi
amillərin vəhdətliyi zəruriliyindən yox,eyni zamanda siyasi
razılıqlardan da gedir.
2.2.Problemin yaranma səbəbləri
Ümumiyyətlə götürdükdə, Dünya okeanı probleminin qlobal
şəki alması bir neçə kompleks, bir-biri ilə sıx bağlı olan səbəblər
üzündən baş vermişdır.Dünya miqyasında xammal, energetika, ərzaq
böhranlarının meydana gəlib qlobalaşması, texniki tərəqqinin sürətlə
inkişafı və bunun nəticəsində kilometrələrlə ölçülən dərinliklərdə
tədqiqat aparmağa və təssərrüfatla məşğul olmağa imkan yaradan əmək
vasitələrinin meydana gəlməsi, dəniz təsərrüfatında dövlətarası
mülküyyətlərin, istehsalların və idarəetmə mexanizimlərinin
(strukturların) meydana gəlməsi bu cür səbəblərdəndir. Bunlar okeanın
ümumibəşəriliyinin hüquqi səndlərlə təsdiq edilməsində mühüm rol
oynadılar,okeanın birgə öyrənilməsini və istifadəsini siyasi zərurilik
həddinə çatdırdılar.
Dünya okeanı probleminin dünyəvi problem statusu almasında
dəniz və okeanların, sosial-iqtisadi inkişafda oynaya biləcək rolunun
hamı tərəfindən və xüsusən də inkişaf etməkdə olan dövlətlər tərəfindən
dərk edilməsi prosesinin başa çatması və ekoloji problemin
qloballaşması məsələləri də rol oynamamışdır.Iakin problemin digər
tərəfi ondadır ki, inkişafda olan ölkə və regionların tələb olunan qədər
vəsaitləri, siyasi fəallıqları yoxdur ki, Okeanın sərvətlərini
mənimsəməyə, özünü isə qoruya bilsinlər. Bunun üçün ölkələrin birgə
səyi və bu sahədə onların məhsuldar əməkdaşlığı tələb olunur.
2.3.Dünya okeanının iqtisadiyyata təsir imkanları
Dünya ok
eanının iqtisadi baxımdan bütün sirri açılmasa da
onun zəngin resurslara malik olması bəşəriyyətə çoxdan məlumdur. Elm
və texnika inkişaf etdikcə isə bilkilərimiz daha da zənginləşir.Aydın
olur ki, quruda yaşayan insanların gələcək sosial –iqtisadi inkişafı
bilavasitə Dünya okeanı ilə bağlı olacaqdır.
İqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün əsas komponentlərin
cəmləşdiyi yer Dünya okeanının dibidir. Burada çoxlu mənimsənilmiş
və mənimsənilməmiş neft və qaz yataqları, dəmir filizi,kömür mis,
nikel, qurğuşun,limiti olmayan qədər tikinti materialları,sənayenin və
iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafı üçün zəruri və qiymətli olan
digər komponentlər toplanmışdır.
Minerallar ehtiyatı həll olunmuş şəkidə dəniz suyunun tərkibində
bundanda çoxdur.Məsələn, dünya okeanı sularında həll olunmuş
şəkildə uranın miqdarı 4-5 milrd.ton, litiumda isə 170-200 milyard ton
göstərilir .Dənizin dalğaları, dəniz cərəyanları ,istilik qradientləri və bu
kimi dəniz “amilləri ” iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün mühüm
potensial imka
ndır və dünya iqtisadiyyatı öz tələbatlarını ödəmək üçün
onlardan istifadəni təmin etməlidir.
Dünya okeanı planetimizdə yaradılan biokütlənin 43%-ni verir.
yerin quru hissəsində bitən bitki növlərinin əksəriyyəti(50%-dən
çoxu),heyvan növlərinin demək olar ki, hamısı hidrosiferada
məskunlaşmışlar.Ənənəvi olraq insanlar nektondan istifadə etmişlər və
indi də edirlər. Lakin dəniz ovu ilbəil çoxalmış və keçən əsrin axrıncı
onilliklərində 70 milyon tonu ötüb krçmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək
ki, göstərilən əsrin əvvəlində dəniz ovu cəmi 7 milyon ton təşkil
edirdi.Dünya okeanının iqtisadiyyat üçün imkanları içərisində onun
vahidliyi, əksər ölkələri əhtə etməsi və bu səbəbdən də nəqliyyat
imkanına malik olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dəniz nəqliyyatı
i
lə daşınan yüklərin çəkisi milyard tonlarla ölçülür.
Dünya okeanı bütün deyilənlərdən başqa Yer kürəsində həyat
üçün lazimi şəraitin formalaşmasında həlledici rol oynayır:Yer
kürəsinin bitki örtüyünün vziyyəti,heyvanat aləminin müxtəlifliyi, göl
və cayların axarlılılğı, təbiətin saflığı, havanın yumşağlığı və
tərkibindəki oksigenin miqdarı Dünya okeanından bilavasitə asılıdır.
Bunlardan başqa, quruda əmələ gələn tullantıları qəbul edən, onların
çoxunu zərərləşdirən və belliklə də Yer kürəsi ekosisteminin nisbi də
olsa tarazlıq vəziyytdə olmasını təmin edən tutum da Dünya okeanıdır.
Dünya okeanından istifadənin yaxşılaşdırmaq və onun
imkanlarını bəşəriyyətin sosial-iqtisadi inkişafına yönəltmək üçün
ölkələr üç böyük sahədə-iqtisadi fəaliyyət sahəsində, dəniz dibinin
mineral resurslarının kəşfi və mənimsənilməsi sahəsində balıqçılıq və
balıq təsərrüfat tədqiqatları və ticarət gəmiciliyi sahəsində əməkdaşlığı
gücləndirməlidirlər.
Keçmiş zamanlarda insanlar Dünya okeanından istifadənin hər
cür genişləndirilməsinə çalışmışlar. Müasir dövrdə vəziyyət
dəyişmişdir.İndi bəşəriyyətin düşünən beyinlərini onun qorunması və
səmərəli istofadə edilməsi daha çox maraqlandırır.
Dünya okeanının qorunmasının və resurslarından səmərəli
istifadə olunmasının hər şeydən əvvəl iqtisadi əhəmiyyəti vardır. Qlobal
problem kimi məsələnin həlli sosial-iqtisadi problemlərin həllinə iki
istiqamətdə təsir göstərə bilər. Birinci istiqamətdə Dünya okeanının
sərvəti (məsələn balıq) insanların qidalanmasını yaxşılaşdırır. Bu
birbaşa istiqamətdir.İkincisi okean dünya sənayesinin inkişafı üçün
xammal bazasını genişləndirir. Qeyri-ənənəvi minerallar (dəmir-
manqan, fosforitlər,sulfidlər, titan maqnitlər, tikinti qazıntıları və.s.)
zəngin olan Dünya okean eyni zamanda quruda fəaliyyət göstərən qara
və əlvan metallurgiya kimya və tikinti sənayeləri üçün potensial
xammal bazasıdır.
Mineralların dünya təssərrüfatı dövrüyyəsinə cəlb edilmıəsinin
iqtsadi səmərəsi “hasilat- yenidənişləmə- daşınma” tsikilinin texniki-
iqtisadi göstəriciləri çıxarılan komponentlərin dünya və dövlətlərarası
qiymətləri və metal tikinti materialları bazarının vəziyyəti ilə təyin edilir
və tənzimlənir. Təcrübə göstərir ki, bir qayda olaraq okean sərvətlərinin
dövriyyəyə cəlb edilməsi iqtisadi cəhətdən srəfəli olur.Ekoloji cəhətdən
sərfəli olmaq üçün isə geniş miqyasdda və hərtərəfli ekoloji təmiz
texnika və texnologiyalar işlənib hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir.
2.4. Dünya okeanının mənimsənilməsi istiqamətləri
və problemin həlli yolları
Dünya okeanının mənimsənilmsəinin mühüm istiqamətlərindən
biri dünya təssərüfat əlaqələrinin nəqliyyat nöqteyi –nəzərincə təmin
edilməsidir. Dəniz təsərrüfatı fəaliyyətinin bütün qalan növləri olduqca
sıx və mürəkkəb şəkildə dəniz nəqliyyatı ilə bağlı olur.
Dünya okeanı resurslarının mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan
digər siyasi-coğrafi, ekoloji və.s. kimi problemlərin də həll edilməsinin
müxtəlif cəhətləri haqqında bu sözləri demək olar. Məhz dəniz nəqliyyat
və onun fəaliyyət dairəsini təşkil edən dünya gəmiçiliyi,
tərsanələrininkişafı, daxili nəqliyyat növləri ilə təmasın yaradılması
məslələri Dünya okeanı resurslarının mnimsənilməsi, dünya təsərrüfat
sisteminin fasiləsiz fəaliyyət göstərməsi coğrafi və təsərrüfat cəhətdən
əmək bölgüsünün dərinləşməsi və mürəkkəbləşməsi dünya miqyasında
təsərrüfatın beynəmiləlləşməsi prosesinin təmin olunması kimi qlobal
problemlərin həllini bir düyündə birləşdirir.
Bununla yanaşı bır cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, dəniz yük
nəqliyyatının alternativi yoxdur. Halbuki dəniz təsərüfat fəaliyyətinin
mineral balıqçılıq və.s. kimi növləri haqında bunları söyləmək olmaz.
Onların inkişafının “quru” variantı vardır. Texniki tərəqqinin nəticəsi
kimi son dövrlərdə dəniz neft və qaz kəmərləri, trankoninental
konteyner “körpüləri”nin, hava daşınmalarının meydana gəlməsi isə
dəniz nəqliyyatı ilə yük daşınmasının rolunu zalda bilməmişdir.
Müasir elmi-
teniki tərəqqi Dünya okeanının hər tərəfli
öyrənilməsinə və resurslarından istifadə edilməsinə əsasən imkan verir.
Lakin bu reallıq çoxdan məlum olsa da bu sahədə görülən işlərin həcmi
sürəti bəşəriyyətin artan tələbatları və xüsusən də, xammal,energetika və
ərzaq problemlərinin həlli baxımından qənaətbəxş sayıla bilməz.
Məsələnin həllinə mane olan birinci amil Dünya okeanının
mənimsənilməsində bütün ölkələrin fəal iştirakının təmin
olunmasıdır.Bu səbəbin meydana gəlməsi ilk zamanlar Dünya okeanı
potensialına bir neçə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin tam sahib
olmaları ilə bağlı olub və demək olar ki, proses müxtəlif forma və
səviyyələrdə indi də davam edir. İkinci amil okeanın
mənimsənilməsinin böyük xərc və mürəkkəb texnika və texnologiya
tələb etməsidir. Təsadüfü deyildir ki,çox zaman dəniz texnikasını
aviasiya və kosmik sənayesinin məhsulu ilə müqayisə edirlər. Məhz bu
səbəbdən dünya əhalisinin böyük əksəriyyətinin məskunlaşdığı
inkişafda olan ölkələrin dünya okeanından istifadə etmək imkanları ya
çox azdır, ya da sıfra bərabərdir ki. Deməli qlobal Dünya okeanı
probleminin həlli də bir çox cəhətdən digər qlobal problemin-
dövlətlərin iqtisadi cəhətdən geri qalmalarının aradan qaldırılması
probleminin həllindən çox asılıdır.
Dünya okeanından istifadənin yaxşılaşdırmaq və onun
resurslarını insanların artan tələbatlarının ödənilməsinə yönəltmək
məsələsidir. Məhz buna görə də Dünya okeanı probleminin həlli yolları
bütün ölkələrin səmərəli əməkdaşlarını təmin etməkdən keçir.Dünya
okeanının tədbiqi və mənimsənilməsi sahəsində beynəlxalq
əməkdaşlığın iqtisadi və hüquqi aspektlərinin sıx qarşılıqlı əlaqədar
olması təkcə əldə edilmiş nailiyyətlərin nəzərə alınması deyil,həm də
iqtisadçıların və hüquqşünasların birgə hazırladıqları bir sıra iri texniki,
texnoloji, istehsal, ekoloji və.s. problemləri nəzərdə tutur.
Dünya okeanı sərvətlərinin mənimsənilməsi probleminin
həllində bütün ölkələrin maksiimum iştirakının aktuallığı gün-gündən
artır və prosesi izləsək, tam qətiyyətlə demək olar ki, Dünya okeanı
problemi gələcəkdə daha aktual bir problemə çevriləcəkdir. Okeanın
resurslarından və fəzasından elmi-texniki tərrəqini sürətləndirməklə
daha
səmərəli istifadə edilməsi zərurəti ölkələrin əməkdaşlığını da
birinci plana çəkir. Hər hansı bir şəkildə olursa-olsun kean problemi
ölkələrin iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsinə və ölkələrin daxili və xarici
problemlərinin həlli vasitəsinə çevrilir
Ok
ean probleminin həllinin aktuallığını və bu problemin
həllində ortaya çıxan hüquqi məsələlərin yoluna qoyulmasının
vacinbliyini nəzərə alan BMT və onun müvafiq strujturları bir sıra
tədbirlər həyata keçirirlər. Belə tədbirlərdən biri 1973-1982- ci illərdə
keçirilən və başa çatan BMT-nin III konfransı idi. Bu konfransda okean
dibindən istifadənin hüquqi əsasaları işlənib haırlanmış və demək olar
ki, bütün ölkələr tərəfindən qəbul edilmişdi. Bundan başqa, dünyada
qəbul edilmiş bir sıra mühüm sənədlər (məsələn, iqtisadi zonalar
konsepsiyası)Dünya okeanından istifadənin hüquqi əsaslarını təyin edir
və bütün ölkələrin maraqlarını qorumaqla dənizlrdən səmərəli istifadə
olunması üçün şərait yaradır.
BMT-
nin Dünya okeanına həsr edilmiş sonrakı konfranslarında
və iqtisadi zonalar konsepsiyasında dənizlərdə canlı resursların kəşfi və
işlənməsi işlərinin həyata keçirilməsi, iqtisadi zonalarda dəniz dibi
resurslarının
işlənilməsi,
dəniz
tədqiqat
işlərinin
həyata
keçirilməsi,dəniz mühitinin qorunması, dənizdə süni adacıqların və
qurğuların yaradılması və istifadəsi, gəmiçilik əməliyyatlarının həyata
keçirilməsi, uçan aparatların hərəkəti, dənizaltı kabel və boru
kəmərlərinin yaradılması və.s. kimi Dünya okeanından istifadə
edilməsinə aid olan məsələlərin hüquqi əsasları işlənib hazırlanmışdır.
Bu məsələlər üzrə dünyada qəbul edilmiş qaydalara əməl olunması
Dünya okeanının mənimsənilməsinə və düzgün istifadə olunmasına
müsbət təsir göstərə bilər.
Dostları ilə paylaş: |