Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning zarurligi quyidagi omillar bilan
belgilanadi:
– kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi tomonlarning iqtisodiy
manfaatdorligini ta’minlanishi. Xususan, kreditor kredit hisobidan foiz to‘lovlari
sifatida foyda olsa, qarz oluvchi ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash
orqali tegishli foydani shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi;
– iqtisodiyotda vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lar ssuda kapitali sifatida
jamg‘arilib, tegishli maqsadlarga yo‘naltiriladi;
– iqtisodiyotda ishlab chiqarish tsiklining davriyligi. Bunda ayrim
tarmoqlarda vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lari vujudga kelsa, boshqalarida
qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj tug‘iladi, ushbu jarayon kredit orqali
tartibga
solinadi;
– ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida qo‘shimcha moliyaviy
resurslarga bo‘lgan ehtiyojning asosiy qismi kreditlar orqali qondiriladi.
Zamonaviy iqtisodiyotda kredit muhim moliyaviy element sifatida mamlakat
iqtisodiyotini rivojlanishining ajralmas qismi hisoblanadi. Kredit va kredit
munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlashining asosida tovar ishlab chiqarish,
yanayam aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak – kapital muomalasi va aylanishi yotadi.
Jamiyatda kapital muomalasi va aylanishi doimo ham bir maromda amal qilmaydi,
bular yuqorida ta’kidlanganidek qator omillar bilan izohlanadi.
Kreditning mohiyatiga qator iqtisodchi olimlar tegishli ta’riflarni
shakllantirgan. Xususan, Щegortsova V.A. tahriri ostida tayyorlangan darslikda,
“Kredit – qaytarish va to‘lov sharti bilan qarzdorga vaqtinchalik foydalanish
maqsadida pul mablag‘i yoki moddiy buyum ko‘rinishida berish jarayonida
vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar tizimidir” tarzidagi ta’rifi
shakllantirilgan
30
.
Professor O.I.Lavrushin tahriri ostida nashr etilgan darslikda kreditning
mohiyatiga aniq ta’rif berilmagan. Biroq, ularning fikricha, kredit ijtimoiy
30
Dengi, kredit, banki: Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. prof.– Shchegortsova V.A. M.:YuNITI – DANA, 2005. –
S.176.
munosabatlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, iqtisodiy kategoriyadir. Shu bilan birga,
kredit turlicha ijtimoiy munosabatlarda emas, balki iqtisodiy munosabatlarni aks
ettiruvchi qiymatning harakati jarayonida namoyon bo‘ladi. Darslikda, kreditning
mohiyatini aniq aks ettirish uchun uning tarkibi, harakat qilish jarayoni va vujudga
kelish asosiga e’tibor qaratish lozimligi ta’kidlanadi
31
.
Boshqa rossiyalik iqtisodchi olimlar “Pulli (tovarli) kredit to‘lov asosida
amalga oshiriladigan bir toifadagi ekvivalentning turli vaqtdagi o‘zaro harakatining
yig‘indisir.”, degan ta’rifni berishgan
32
.
O‘zbekistonlik iqtisodchilardan professor Sh.Abdullaeva tomonidan nashr
ettirilgan darslikda: “Kredit – bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini pul
egasi yoki boshqalar tomonidan ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga
olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar
yig‘indisidir” tarzidagi ta’rif
berilgan
33
.
Kreditning iqtisodiy mohiyatiga berilgan ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, bu
borada iqtisodchi olimlarning fikrlari bir – biridan sezilarli darajada farq qiladi.
Shu bois,
“Kredit – tegishli tamoyillar asosida (qaytarishlik, to‘lovlilik,
ta’minlanganlik, muddatlilik va maqsadlilik) qiymat va moddiy buyum
ko‘rinishida, jismoniy va yuridik shaxslarga taqdim etiladigan iqtisodiy
kategoriyalarning bir shaklidir” tarzidagi ta’rifni shakllantirishga jazm etdik.
Kreditning mohiyatini yanada aniqroq va to‘liqroq ochib berishda uning
sub’ektiv va ob’ektiv mohiyatiga e’tibor qaratish lozim. Kredit munosabatlarining
vujudga kelishida, shuningdek, uning mohiyatini ochib berishda kreditning
sub’ektiv mohiyati ham alohida o‘rin tutadi. Kreditning sub’ektiv mohiyati bir –
biriga bog‘liq bo‘lgan
“kreditor” va
“kredit oluvchi”ning munosabatlarida
namoyon bo‘ladi.
31
Dengi, kredit, banki: uchebnik/kol. avt.: pod red.zasl.deyat. nauki RF, d.e.n. prof. O.I.Lavshurina. – 5 – e izd.,
ster. –M.: KNORUS, 2007. –S. 237 – 238.
32
Dengi, kredit, banki: Ucheb. – 2 – e izd., pererab. i dop./pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, izd –
vo Prospekt, 2008. –S.428.
33
Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –T.: “Iqtisod – moliya”, 2007, 165 – b.
“Kreditor”
va
“kredit
oluvchi”
o‘rtasida
vujudga
keladigan
munosabatlarning asosida tovar – pul aylanmasi yotadi. Jamiyatda vaqtinchalik
bo‘sh mablag‘larning mavjudligi va tovar aylanmasining mavjudligi kredit va qarz
oluvchining manfaatlarini bir – biriga to‘qnashishiga xizmat qiladi. Agar, ushbu
manfaatlar bir – biriga mos kelsa ular o‘rtasida kredit munosabatlari vujudga
keladi.
Dostları ilə paylaş: