Pulning muomala vositasi funktsiyasini bajarishining bir sharti mavjudki, u ham bo‘lsa,
tovarlarni sotib olish va xizmatlarni ko‘rsatish uchun to‘lov bir vaqtda amalga oshiriladi. Pulning
ushbu funktsiyasini bajarishda bevosita naqd pullar ishtirok etishi talab etiladi.
Ayirboshlash jarayonida tovarlar bir marta qatnashib muomala maydonini tark etsa, pul
muomala vositasi funktsiyasi yordamida ushbu jarayonga qayta – qayta kelaveradi. Iqtisodiyotda
pulning banklar orqali aylanish tezligi qancha yuqori bo‘lsa, tovarlarni sotib olish uchun
muomalaga zarur bo‘lgan pul massasiga talab shuncha pasayadi.
Pulning muomala vositasi funktsiyasi o‘zaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etayotgan
tomonlarning faoliyati ustidan nazorat vositasi sifatida maydonga chiqadi. Markazdan
rejalashtirish davrida pulning muomala vositasi bir muncha chegaralangan edi. Natijada,
odamlarning qo‘lida naqd pullar bo‘lishiga qaramasdan o‘zlari istagan tovarlarni sotib ololmasdi
yoki sotib olishga imkoniyat bo‘lmagan.
Bozor munosabatalarining takomillashuvi va rivojlangan mamlakatlarda fan – texnika
taraqqiyotining taboro jadallashib borishi pulning muomala vositasi funktsiyasining ahamiyatini
bir qadar pasayishiga sabab bo‘lmoqda. Chunki, mamlakat pul oboroti tarkibida naqd pul bilan
amalga oshirilayotgan hisob – kitoblarning ulushi kamayib bormoqda. Naqd pullar asosan aholi
tomonidan foydalanishi, keyingi yillarda plastik kartochkalarning ko‘plab turlari joriy etilishi,
hisob – kitoblarda naqd pulsiz to‘lovlar hajmining ortib borishi kabi holatlar pulning muomala
vositasi funktsiyasining ahamiyatini pasayishiga olib kelmoqda. Masalan, 1994 – 1997 yillarda
Angliya va Frantsiyada 10%, Kanada va Germaniyada 7%, AQShda 2% ishchi xodimlargina ish
haqlarini naqd pulda olishgan.
Tovarlar sotilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda, ular uchun to‘lov kechiktirib amalga
oshirilgan barcha holatlarda pul
to‘lov vositasifunktsiyasinibajaradi. Demak, sotilgan tovar va
ko‘rsatilgan xizmatlar to‘lov jarayonida uzilish bo‘lmasa, pul muomala vositasini bajaradi, agar
ushbu jarayon ma’lum davrga uzilishi, ya’ni to‘lov kechikkan holatlarning barchasida, pul
avtomatik tarzda, o‘zining to‘lov vositasi funktsiyasini bajaradi.
Pulning to‘lov vositasi funktsiyasi asosan quyidagi holatlarda namoyon bo‘ladi;
– jami
ijtimoiy mahsulotni yaratish, taqsimlash
va qayta taqsimlashda;
– davlat byudjeti xarajatlarini shakllantirish va qayta taqsimlashda;
– xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasida amalga oshirilayotgan naqd pulsiz hisob – kitoblarni
amalga oshirishda;
– kredit muassasalari ssuda va investitsiya operatsiyalarini bajarganda hamda pul
o‘tkazmalarini
amalga oshirganda;
– korxona va tashkilotlar o‘z xodimlariga ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag‘larni
to‘lashda;
– va boshqa holatlarda.
Pulning to‘lov vositasi funktsiyasi yuridik shaxslar o‘rtasida amalga oshirilayotgan naqd
pulsiz hisob – kitoblarda juda keng foydalaniladi. Bunda naqd pullarning ishtirokiga zaruriyat
bo‘lmaydi, barcha operatsiyalar bank hisobraqamlarida biridan ikkinchisiga o‘tkazish orqali
amalga oshiriladi.
Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda chop etilgan
adabiyotlarda, pulning to‘lov vositasi funktsiyasi, uning alohida funktsiyasi sifatida e’tirof
etilmaydi. Pulning ushbu funktsiyasi uning muomala vositasi funktsiyasi bilan hamoxong tarzda
o‘rganiladi. Pulning ikkita funktsiyasi bir – biriga qo‘shib o‘rganilganda «…pul tovarlar va
xizmatlarning to‘lovi va qarzlarning to‘lov vositasi»
15
tarzida ta’kidlanadi.
Nazarimizda, rivojlangan mamlakatlar iqtisodchilari tomonidan pulning to‘lov vositasi va
muomala vositasi funktsiyalarini bir – biriga qo‘shib yuborilishi natijasida, uning to‘lov vositasi
funktsiyasini e’tirof etilmasliklari maqsadga muvofiq emas.
Pul o‘zining muomala va to‘lov vositasi funktsiyalarini bajarmagan vaqtda
jamg‘arma
Dostları ilə paylaş: